Cüneyt Han
| Cüneyt Han Jüneýit han | |
|---|---|
| De facto Harezm Devleti lideri | |
| Görev süresi Mart 1918 - Şubat 1920 | |
| Hükümdar | Seyyid Abdullah |
| Kişisel bilgiler | |
| Doğum | 1857 veya 1862 Badirkent, Daşoğuz, Hive Hanlığı |
| Ölüm | 1938 (76 veya 81 yaşında) Herat, Afganistan Krallığı yakınlarında |
| Milliyeti | |
| Askerî hizmeti | |
| Hizmet yılları | 1912-1938 |
| Rütbesi | General ve Silahlı Kuvvetler Kumandanı |
| Türk tarihi |
|---|
| dizisinin bir parçası |
 |
Cüneyt Han (Türkmence: Jüneýit han; veya tam adıyla Muhammed-Gurban Serdar) (1857/62 – 1938), Türkmenlerin önde gelen Yomut boyundan çıkmış bir aşiret reisidir. Sonraları Hive Hanlığı’nın Harbiye Nazırı (Silahlı Kuvvetler Kumandanı) ve de facto olarak hanlığın son hâkimidir.
Yomut Türkmenleri'ne mensup olan Muhammet Gurban, aşiretin reisi olan Hocibay’ın oğludur. Babasının vefatının ardından aşiretin başına geçmiş ve 1912-1916 yılları arasında vuku bulan Türkmen isyanları esnasında itibarı ve nüfuzu artmıştır. Bu dönemde Hive Hanı olan İsfendiyar Han, Türkmenler arasındaki huzursuzluğu yatıştırmak ve Türkmen tehlikesini bertaraf etmek maksadıyla Cüneyt’e geniş salahiyetler vermiştir. Ancak kısa bir müddet sonra Cüneyt Han, İsfendiyar’ı bertaraf ettirerek (katlettirerek), onun amcası olan Seyyid Abdullah’ı tahta çıkarmış; fakat bu yeni han sadece şeklen hükümdar olup, gerçek iktidar Jüneyd’in eline geçmiştir.
Cüneyt Han’ın siyasî tatbikatlarının kifayetsiz ve istikrarsız olması, memlekette yeni karışıklıklara sebep olmuş; bu durumdan bizar olan diğer Türkmen boylarının ileri gelenleriyle Hive’deki Özbek halkının mühim simaları, Rusya Türkistanı’nda 1917 Ekim İhtilali sonrası kuvvet kazanan Bolşeviklere müracaat etmişlerdir. 1919 yılında, sözde isyancılara yardım etmek bahanesiyle Bolşevik kuvvetleri Hive Hanlığı’na taarruz etmiş ve kısa sürede başşehir olan Hive’yi işgal etmişlerdir. Bu hâdise üzerine Cüneyt Han, yanında kalan kuvvetlerin artıklarıyla birlikte Karakum Çölü’ne çekilmiş ve burada Sovyet idaresine karşı faal bir mukavemet teşkilatlandırmıştır.
1917 Öncesi Hayatı
[değiştir | kaynağı değiştir]1857 yılında (bazı kaynaklara göre 1862) dünyaya gelen Jüneyd Han, Yomut (Türkmen) boyunun Cüneydoğulları koluna mensup olan ve hem nüfuz hem de servet itibarıyla öne çıkan Hocibay adlı bir aşiret reisinin oğludur.[1] Muhammet Gurban, okuma yazma bilmemesine rağmen, aşireti nezdinde hatırı sayılır bir itibara sahipti. Bu toplumsal nüfuzu sayesinde evvela köyün kadılığına (kazalık) getirilmiş, bilahare su dağıtım işlerinden sorumlu kişi, yani mirap olmuştur.
Hive Hanlığındaki Yükselişi
[değiştir | kaynağı değiştir]
1917 senesinin Eylül ayında, reform taraftarı olup İsfendiyar Han’ın salahiyetlerini tahdit etmeyi hedefleyen Genç Hiveliler’in (inkılâpçı cemiyet) iktidardan düşürülmesinden sonra, Muhammet Gurban Serdar Hive'ye gelmiştir. O vakte dek birbirleriyle ihtilaf hâlinde bulunan Türkmen boylarını bir araya getirmeyi başaran Cüneyt, aynı zamanda Rus Geçici Hükûmeti tarafından Hive’ye gönderilmiş olan birliğin kumandanı Albay İvan Zaytsev ile de sıkı münasebetler tesis etmiş ve bu suretle hanlık dâhilindeki en nüfuzlu şahsiyetlerden biri hâline gelmiştir.[3]
1918 yılı Ocak ayında, İsfendiyar Han, Muhammet Gurban’ı Hanlık Ordusu’nun başkumandanlığına tayin etmiş ve kendisine "Serdar-ı Kerîm" (soylu kumandan) unvanını ihsan etmiştir.[1] Bu sıralarda Zaytsev’in birliği, Bolşevikler ile Sol Sosyalist Devrimcilerin eline geçmiş olan Taşkent’i yeniden zaptetmiş; Cüneyt Han’ın takriben 1.600 süvariden müteşekkil birliği, hanlığın en kudretli askeri gücü hâline gelmiştir.
Ancak, İsfendiyar Han’ın tatbik ettiği siyaset, Hive halkı nezdinde büyük bir hoşnutsuzluk uyandırmış ve nihayet 1918 baharında Cüneyt Han, bir askerî darbe tertipleyerek İsfendiyar Han’ı tahttan indirmiş ve katlettirmiştir. Bu hâdisenin akabinde, neredeyse hiçbir direnişle karşılaşmaksızın idareyi fiilen ele geçirmiştir. Han’ın amcası olan Seyyid Abdullah, görünürde han tayin edilmekle birlikte, iktidar tamamen Cüneyt Han’ın uhdesine intikal etmiştir.
1918 yılı Eylül ortalarına gelindiğinde, hanlık dâhilindeki başlıca rakipleri olan Türkmen reislerinden Koşmuhammet Han, Gülâm Ali ve Şamırat Bahşı’yı mağlup edip sürgüne göndermeyi başaran Muhammet Gurban, böylece Hive Hanlığı’nın fiilî hâkimi mevkiine yükselmiştir.[4]
Jüneyd Han’ın Kızıl Ordu’yla Çatışmaları
[değiştir | kaynağı değiştir]1917 Ekim İhtilâli neticesinde Bolşeviklerin iktidarı ele geçirmesinin ardından, Cüneyt Han’ın Petro-Aleksandrovsk’taki (Bolşeviklerin mühim bir mevzisi) başarısız taarruzu, onun mukadderatını belirlemiştir. Bu mağlubiyetin ardından, 1919 yılı sonlarında hanlık idaresine karşı olan unsurlar ile Türkmen aşiretleri, Bolşeviklerle ittifak hâlinde Han’ı devirmek üzere harekete geçmiştir.
1920 yılı Şubat ayı başlarında, Cüneyt Han’ın kumandasındaki Hive ordusu tamamıyla mağlup edilmiştir. 2 Şubat 1920 tarihinde Seyyid Abdullah Han resmen tahttan feragat etmiş ve böylece Hive Hanlığı tarihe karışmıştır. Hanlığın toprakları üzerinde kısa ömürlü Harezm Sovyet Halk Cumhuriyeti (daha sonra Harezm SSC adını alacaktır) kurulmuş, bu siyasi teşekkül de 1924 yılına gelindiğinde Sovyetler Birliği’ne ilhak edilmiştir. Müteakiben, eski hanlık toprakları Türkmenistan SSC ve Özbekistan SSC arasında taksim edilmiştir.
Cüneyt Han ise bu gelişmelerin ardından yıllar boyunca, önce Sovyet Türkistanı’na, sonra da Sovyet Orta Asyası’nda teşekkül eden yeni cumhuriyetlere karşı muhtelif gerekçelerle silahlı mücadeleye girişmiştir. Bu mücadelelerin arkasında hem Hive’yi Sovyet tahakkümünden kurtarma arzusu, hem hanlığın Rus himayesi altında kaybettiği toprakları yeniden elde etme gayesi, hem de şahsî servet biriktirme hedefi bulunmaktaydı. İlk yıllarda bazı çarpışmalarda muvaffakiyet kazanmış olsa da, zamanla en ehemmiyetli muharebelerde yenilgiye uğramış; neticede evvela İran’a, oradan da Afganistan’a iltica etmek mecburiyetinde kalmıştır. 1938 yılında da Afgan topraklarında hayata veda etmiştir.
Ayrıca Bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]- Yomutlar
- Türkmenler
- İsfendiyar Han
- Hive Hanlığı
- Rus İmparatorluğu'nun Orta Asya'yı işgali
- Büyük Oyun
- Harezm Sovyet Halk Cumhuriyeti
- Türkistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
- Harezm
- Korbaşı Hareketi
Literatür
[değiştir | kaynağı değiştir]- D. M. Abdullahanov: Tarki Dunyo, Tashkent 2009.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b Shoshana Keller. "To Moscow, Not Mecca", Greenwood Publishing Group, 2001, p. 34-35
- ^ Asıl bayrak, günümüzde Hive müzesinde sergilenmekte olup, Franciae Vexilla dergisinin 1997 Nisan tarihli 5/51 numaralı sayısında J. Renault ve H. Calvarin tarafından tanımlanmıştır. Bu bilgi, Ivan Sache tarafından Flags of the World (FOTW) üzerindeki Hive sayfası 30 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. kaynak gösterilerek aktarılmıştır. David Straub’a göre (1996), FOTW 27 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sitesinde belirtildiği üzere, "Sovyet öncesi dönemde Hive Hanlığı’na ait bayrak kesin olarak bilinmemektedir."
- ^ Rafis Abazov, "Historical Dictionary of Turkmenistan", The Spacecrow Press, Inc, 2005
- ^ "History of Civilizations of Central Asia", Volume IV, p. 319