Muhammed Aşa

Muhammed Hatohşoqo
Lakabı	Çolak
Doğum	y. 1810 Kabarda
Ölüm	1846 Urup Nehri, Besleney, Çerkesya
Bağlılığı	Kabarda Rusya (geçici) Çerkesya
Çatışma/savaşları	Rus-Çerkes Savaşı
Ailesi
Babası	Temırbolet Mısostıqo
Kardeşleri	Kuşuk
Akrabaları	Ajceriyiqo Kuşuk Karamırza Aliy
Aile adı	Hatohşoqo

Muhammed Aşa Hatohşoqo (Kabardeyce: ХьэтIохъущокъуэ Мыхьэмэт Iэшэ, Rusça: Мухаммад-Аша Атажукин, Мухаммад Колчерукий), Çerkes komutan ve prens. Rus-Çerkes Savaşı'nda yer almıştır.

Yaşadığı dönemin kayıtlarında Muhammed Hatohşoqo adında en az üç farklı kişi daha bulunuyordu.

Biyografi

İsim

Muhammed'in soyadı Hatohşoqo olup lakabı Aşa'dır (Iэшэ, ӏащэ) ve bu lakap, Çerkesçe'de çolak anlamında kullanılmaktadır. Tarihi kesin olarak bilinmese de tahminlere göre 1830'lu yıllarda savaşta yaralandığından ötürü sağ kolu, sol kolundan kısaldığı için bu lakabı aldı.

Ailesi

Kabarda'nın prens ailelerinden Hatohşoqo ailesine mensuptu. Babası, Mısost Bematıqo'nun oğullarından biri olan Temırbolet idi. Temırbolet genç yaşta Rusya'ya rehin olarak verildi ve askeri okulda eğitildikten sonra Rus ordusunda hizmet etti. 1787-1792 Osmanlı-Rus Savaşı'nda yüzbaşı rütbesinde yer aldı ve Kabardeylerin Rus yönetimine karşı çıkardığı isyanları bastırmakta rol oynadı. Rus yönetimi altındaki Kabarda'nın yönetim birimi olan Kabarda Mahkemesi'nde görev yaptı. Çocuklarını, kendisi gibi Rusya'da okutulmasına karşı çıktı.

Muhammed, Hajret Kabardey prensi Karamırza Aliy Mısost'un anne tarafından yeğeniydi. Ajceriyiqo Kuşuk Bekmırza ile anne tarafından kuzendi. Muhammed'in teyzesi olan Sultanım, son Kabardey başprensi olan Canhot Kuşuk'un eşiydi. Sultanım'ın oğlu Jembulat, 1825'te Soldatskaya Kalesi'ne yapılan Çerkes saldırısında yer aldı. 1825'in Ekim ayında Nalçik'te Ruslara karşı yapılan saldırıda öldürüldü.

Rus-Çerkes Savaşı

1820'li yıllarda ünlü Hajret Kabardey prensleri arasında; Karamırza Aliy, Talosten Hatohşoqo, İsmail Kasey, Beslanıqo Aslanceriy Hamırza, Mırzabek Hamırza ve Ajceriyiqo Kuşuk yer alıyordu. Rus tahminlerine göre Hajret Kabardeyleri bu dönemde 2.000 süvari çıkarabiliyordu. Rus-Çerkes Savaşı'nın bu döneminde muharebelerin gerçekleştiği ana bölge, Laba Nehri'nin ağzından Kuban Nehri'nin kuzeyindeki Kammenıy Most (Taş Köprü) bölgesi arasında bulunuyordu. Kuban Nehri'nin doğusundaki bu bölgeler (Urup, Zelençuk ve Laba nehirlerinin çevresi), Çerkeslerin Ruslara karşı düzenledikleri saldırılar için bir üs bölgesiydi. Hajret Kabardeyleri; Çemguy, Besleney ve Abzah boylarıyla birlikte, Rusların Kuban hattına yönelik çatışmalarında ana unsurlardan biri oldular.

1825'te babası Temırbolet'in ölmesiyle Muhammed, Kabarda'dan Batı Çerkesya'ya göç ederek Hajret Kabardeylerine katıldı. 1825'teki son büyük çaplı Rus-karşıtı isyanın bastırılmasıyla Kabarda tamamen Rus egemenliğine girmişti. Muhammed, sözlü kaynaklarda geçtiğine göre, dayısı Karamırza Aliy'in öldürülmesine ve köyünün yok edilmesine yol açan Karamırzey Katliamı'nda Ruslara yardım eden bir Çerkes olan Şagur'a pusu kurarak öldürdü. Aynı sene içerisinde bilinmeyen bir sebepten dolayı Kabarda'ya geri döndü. Düşmana katıldığı gerekçesiyle Ruslar tarafından tutuklandı ancak henüz çocuk olduğu için affedildi ve Kabardey Halk Meclisi'nde yer aldı.

1828 yılında Batı Çerkesya'daki Hajret Kabardeyleriyle yeniden irtibat kurdu ve Pavlovskaya İstasyonu'ndan 8 kilometre uzaktaki bir Rus posta arabasına 7 kişiyle birlikte yağmaladı. Rus soruşturmasında saldırıya katıldığı saptanınca Muhammed hapse atıldı. Kabardey prenslerinin kefil olmasıyla hapisten çıktı ve Batı Çerkesya'ya göç etti. 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı'nda Rus hattına artan Çerkes saldırılarında yer almaya başladı. Kardeşi Kuşuk, Kabarda'da kaldı ve Rus yönetimine bağlı kalmayı sürdürdü.

F. F. Tornau, Grigory Zass'ın 1834'te terfi olduğu Kuban Hattı Başkomutanlığı dönemini anlatırken şunları demiştir:

...en yetenekli liderleri, yapılan çatışmalar sırasında öldürüldü, birçoğu da teslim oldu, ancak en tehlikeli olanları kanlı faaliyetlerini ısrarla devam ettirdi. Bunlar arasında, hünerleri ve olağanüstü şanslarıyla Hacı Canseyid, Prens Aslan-Giray Hamırza ve Muhammed Hatohşoqo dikkat çekiyordu. Generalin (Zass) yaptığı her saldırıda onlardan aynı derecede başarılı bir karşı saldırı alınıyordu.

1830'lu ve 1840'lı yıllarda arasında ünlendi. Yetenekli bir şair ve şiçepşin sanatçısı olarak kayıtlara geçti. Çerkes ve Abhaz soylularının eski geleneğini sürdürerek her sene 1 ay boyunca devam eden festivaller düzenlerdi. Bu festivallerde; binicilik, cambazlık, şiir, müzik, dans ve tiyatro gibi alanlarda yarışmalar yapılırdı.

Ajceriyiqo Kuşuk'un konu alındığı bir şarkıda kendisinden bahsedilmiştir:

Sefer atlıları atlarına bindiklerinde,

(Muhammed'i sefere çağıracak) ulağı peşlerinden gönderiyorlar.

(Düşman) süvariler senin ardına düştüğünde,

Bize (o düşmanları) tutsak olarak getiriyor,

Bu süvarinin kimlerden olduğunu sorarsan,

O, Hatohşoqo Muhammed Aşa’dır!

Kolu sakat olduğundan dolayı kısa eline göre uyarlanmış olan özel bir tüfek kullanıyordu. Kayıtlara göre nişancılıkta yüksek başarı sergiliyordu ancak kılıcıyla derin kesemiyordu. 1835'te sakat kolunun tedavisi için İstanbul'a gitti ve ilkbahar–yaz boyunca kaldı. Bu süre içerisinde toplumsal konularla ilgilendi ve Osmanlı yetkilileriyle görüşmelerde bulundu. 28 Nisan 1835'te II. Mahmud'a sunduğu dilekçede 1.000 Çerkes hanenin, Rus saldırılarından korunması için Osmanlı'ya yerleştirilmesini ve devletin onlara yardımda bulunması talebinde bulundu. Muhammed Aşa, Osmanlı hükümeti tarafından Hajret Kabardeyleri'nin lideri ve Çerkesya'nın bir temsilcisi olarak tanındı. Aynı zamanda II. Mahmud'dan "bey" ünvanını aldı ve göçmenlerin ihtiyaçlarının karşılanması için gerekli talimatların verilmesi sağlandı.

19 Temmuz 1835 tarihli Osmanlı raporuna göre 400 Çerkes hanesi, bölünmüş gruplar halinde Samsun limanına ulaştı, oradan Samsun, Çorum ve Amasya'ya yerleştirildiler. Osmanlı hükümetinin Muhammed'e vadettiği makama rağmen, talebi yerine getirilen Muhammed Çerkesya'ya geri döndü. 1843 yılında Bekeşevski'de Albay Krugovski tarafından mağlup edildi.

Ölümü

Karl Stal'ın aktardığına göre Muhammed, 1846 yılında bir sefere katılmak amacıyla Rus hattına doğru ilerliyordu. Uzun bir süredir arasında kan davası olan Besleney prensi Adılceriy Kanoqo'nun toprağından geçerken Adılceriy, soylularıyla birlikte Muhammed'i takip etti ve Urup Nehri yakınlarında yakaladı. Adılceriy'in oğlu, kan davasını bitirmek için ileri atıldı ancak Muhammed karşısındakinin çocuk olduğunu görünce ateş etmekte tereddüt ederek yoldaşı Silpay'ın silahını indirdi. Bu sırada Adılceriy'in oğlu Muhammed'e ateş etti ve iki taraf da birbirine saldırdı.

Çatışmada Adılceriy ve oğlu dahil 14 kişi öldü. Çatışmadan çıkarılan prenslerin cesetleri Adılceriy'in köyüne taşındı ve gömülmeden önce Adılceriy'in evine, misafir odasının onur köşesine yerleştirildi. Adılceriy'in karısı, onur köşesindeki oğluna ve eşine yas tutmaya başladı. Diğer prensin Muhammed Aşa olduğunu fark edince onu da onur köşesine yerleştirtti.

Ölümünden sonra Muhammed'in ailesinin akıbeti, birkaç halk rivayeti dışında meçhul kaldı. Savaş sırasında Rus hattı ilerlediğinden Hajret Kabardey köyleri sürekli daha da içlere, Abzah topraklarına doğru çekiliyordu ve bu sebeple Muhammed son yıllarını Abzah topraklarında yerleşmişken geçirdi. Türkiye'deki Çerkeslerin bir rivayetine göre Abzahlar, Çerkes Soykırımı sırasında Osmanlı'ya sürülürken yanlarında Muhammed'in oğlunu da götürmüşlerdi. Osmanlı'da Çerkeslerin durumu kaos ve karmaşa içinde olduğu için bir otorite sistemi mecbur gören yaşlılar, ünlü bir prensin soyundan gelen Muhammed'in oğlunu bir otorite aracı olarak kullandılar.

Muhammed'in ölümünden sonra ailesinin kaderi, halk rivayetleri dışında meçhul kaldı. Savaş sırasında Rus hattı ilerlediğinden ötürü Hajret Kabardey köyleri daha iç kısımlara, Besleney topraklarından Abzahlara geriliyordu ve bu yüzden Muhammed de son yıllarını Abzah topraklarında geçirmişti. Türkiye Çerkesleri'nin bir rivayetine göre Çerkes Soykırımı sırasında Muhammed'in oğlu, Abzahlar ile beraber göç etti. Sürgün sırasında Çerkesler karmaşa yaşadığından dolayı bir otorite sistemini zorunlu gören yaşlılar, ünlü bir prensin soyundan gelen Muhammed'in çocuğunu otorite aracı olarak kullandı.

Bir rivayete göre Muhammed Stavropol'a 13 savaşçıyla baskın yaparken Kozaklar tarafından kuşatıldı ve yoldaşlarını kurtarmaya çalışırken öldürüldü ve sadece hikâyeyi anlatacak tek kişi hayatta kaldı ancak bu anlatım gerçekdışı bir hikâye olarak değerlendirilir.

Ölümüne dair bir rivayete göre Muhammed, Stavropol'e 13 savaşçıyla baskın yapmaktayken Kozakların saldırısıyla kuşatıldılar. Muhammed kuşatmayı yarabilse de savaşçılarını kurtarmaya çalışırken öldürüldü ve geriye bu hikâyeyi anlatacak tek bir kişi kaldı. Ancak bu anlatım, tarihsel gerçeklikten uzak görülür; daha çok "düşmana karşı onurlu ölüm" idealine benzetilen bir kurgu olarak değerlendirilir.

Miras

Çerkeslerin ulusal hafızasında Muhammed Aşa, ideal bir kahraman örneği olarak ortaya çıktı. Çağdaşı olan tarihçilerin betimlemesine göre, Çerkesler tarafından "cesaret ve kahramanlığın simgesi" görüldü. Muhammed hayattayken bile kendisinin konu alındığı şarkılar söylendi ancak bu şarkılardan hiçbiri günümüze ulaşamadı.