Nil Seferi (1884-1885)
Nil Seferi ya da Gordon Yardım Harekâtı (1884–1885) diye de adlandırılan harekât, Tümgeneral Charles George Gordon’u yani Gordon Paşa'yı Hartum, Britanya-Mısır Sudanı’nda kurtarmak için tertip edilmiş bir Britanya teşebbüsüdür. Gordon, Britanya’nın, kendini Mehdi ilan eden Abdullah bin Muhammed’in önderliğinde başlayan isyan karşısında Sudan’dan çekilme kararını almasının ardından, Mısır Hidivliği garnizonunun tahliye hareketine yardım etmek üzere Sudan’a gönderilmişti. Britanyalılara, küçük kayıklarını Nil Nehri boyunca yukarı taşımalarında yardım etmeleri için bir miktar Kanadalı dâhil edilmişti. Nil Seferi, Kanadalıların Britanya İmparatorluğu’nun denizaşırı bir ihtilafına ilk iştirakidir; gerçi Nil Kayıkçıları sivil işçi olup asker elbisesi giymemişlerdi.
Sefer, Garnet Wolseley kumandasında idi. Wolseley, Herbert Stewart’a, yaklaşık 1.800 Britanya askeri ile 350 yerli yardımcıdan mürekkep bir öncü birliğini Bayuda Çölü’nden deve sırtında geçirmesi emrini verdi. Bu kuvvet, Çöl Kolordusu adıyla maruf oldu. Stewart ölümcül surette yaralanınca, kumandayı Charles William Wilson devraldı. Wilson’un Çöl Kolordusu’nun küçük bir kısmı, 28 Ocak 1885 günü öğleden sonra, iki Nil buharlı teknesi ile Hartum’a vardı. Lâkin bu geliş, iki gün geçikmiş idi: Hartum, 26 Ocak sabahının ilk saatlerinde Mehdi taraftarlarınca zapt olunmuştu. Garnizonun tamamı, Gordon ile beraber, 4.000 sivil dahil katledilmişti.[1][2]
Wilson, Hartum’a sefere çıkmakta geciktiği için sonradan tenkide uğradı; Wolseley, Wilson’un “sahip olduğu cesareti külliyen kaybettiğini” söyledi.[3] Ancak başka menbalar, bilhassa Wolseley üzerine mesuliyet yükleyerek suçu taksim ettiler.[4] İngiltere’deki kamuoyu da, Hartum’un muhasarasını bertaraf edecek tedbirleri almamış olması sebebiyle Başbakan William Gladstone’u suçladı; bazı tarihçiler ise, henüz mümkün iken tahliye emrine riayet etmeyen Tümgeneral Gordon’u mesul tuttular.[5]
Arka Plan
[değiştir | kaynağı değiştir]Abdullah bin Muhammed’in önderliğinde zuhur eden isyanın masraflı surette bastırılmasına müdahil olmak istemeyen Birleşik Krallık, Aralık 1883’te Mısır’a Sudan’daki idaresinden feragat etmesini emretti. Britanya hükûmeti, Sudan’ın eski Genel Valisi olan General Gordon’dan, Hartum’a giderek Mısırlı askerlerin, sivil memurların ve onların ailelerinin tahliyesine yardım etmesini istedi. Londra’dan yola çıkan General Gordon, 18 Şubat 1884’te Hartum’a ulaştı. Sudan’daki askerî durumun gittikçe bozulmasıyla, ülkenin güneyinin Mehdî ordusu tarafından Mısır’dan koparılma tehlikesi belirdiğinden, Gordon derhal kadınları, çocukları ve yaralı askerleri Mısır’a geri göndermeye başladı. Britanya, askerlerini Sudan’dan çekti; Hartum, Britanya’nın kontrolü altındaki son karakol olarak kaldı.
Gordon, Sudan’dan feragat kararında Britanya hükûmeti ile ihtilafa düştü. Ona göre, Mehdî taraftarları mutlaka ezilmeliydi; zira bir gün gelip Mısır’ı da istilâ edebileceklerinden korkuluyordu. Bu kanaatini, Mehdî’nin bütün İslâm diyarı üzerinde hâkimiyet iddiasına dayandırıyordu. Britanya hükûmetinin çekilme emrine karşı gelerek, 7.000 kişilik bir garnizonun başında General Gordon, Hartum müdafaasına girişti.[6] 18 Mart 1884’te Mehdî ordusu şehri kuşatma altına aldı. İsyancılar nehir trafiğini durdurdular ve telgraf hattını Kahire’ye kestiler. Hartum, ikmalden koparıldı; bu hâl iaşe noksanlıklarına yol açtı, fakat şehri dış dünyaya hâlâ ulaklar vasıtasıyla haber gönderebiliyordu. Kamuoyunun baskısı altında, Ağustos 1884’te Britanya hükûmeti siyasetini tersine çevirerek Hartum’a bir yardım kuvveti göndermeye karar verdi.
Yardım Kuvvetinin Tertibi
[değiştir | kaynağı değiştir]Harekâtın icrası, Kırım Harbi, Kanada Dominyonu, Altın Sahili ve Güney Afrika Harpleri’nde hizmet görmüş olan General Garnet Wolseley kumandası altında idi. Harekât, her Britanya Hafif Süvari Alayı’ndan iki subay ve 43 neferden müteşekkil idi.[7]
Wolseley, Hartum’a ulaşmak için en münasip yolun Nil boyunca yukarı çıkmak olduğuna karar verdi. 1869–1870 yıllarında Kızıl Nehir İsyanı’nı bastırmak üzere Kızıl Nehir boyunca Fort Garry’ye (bugünkü Winnipeg) yaptığı seferde kendilerinden aldığı müsbet tecrübesine binaen, Wolseley, Kanada Genel Valisi Lansdowne Markizi’ne,[8] Nil’de yol bulmasına yardımcı olmak üzere bir miktar Kanadalı kayıkçının celbinin mümkün olup olmadığını sordu. Onların Kızıl Nehir Seferi sırasında kendi yaveri olarak hizmet etmiş olan Yarbay Frederick C. Denison kumandasında olmalarını talep etti.[9] Kanada Başvekili John A. Macdonald, kayıkçıların gönüllü oldukları ve Britanya tarafından maaş alacakları kendisine temin edilince itirazda bulunmadı. Denison buyrultuya uyarak, 14 Eylül 1884’te yaklaşık 400 kayıkçı ve diğerlerinden müteşekkil bir Kanadalı kuvvet, Nil Seferi’ne iştirak için Montreal’den Mısır’a hareket etti.[10]
Kanadalılar, o devirde Nil Kayıkçıları diye tanınırlardı. Kayıkçıların geleneksel rolü sönmekte olduğundan, çoğu evvelce Ottawa, Gatineau ve Saguenay gibi nehirlerde tomruk yığınlarını aşağıya taşımada istihdam edilmişti.
Kayıkçıların seksen altısı Kanada yerlilerinden idi; bunların çoğu Mohikan Ulusu'ndan Caughnawaga ve Ojibvalar'dan oluşuyor idi.[11] (Bu yerli erkeklerin iştiraki, Louis Jackson tarafından 1885’te kaleme alınan "Our Caughnawagas in Egypt: a narrative of what was seen and accomplished by the contingent of North American Indian voyageurs who led the British boat..." adlı eserde tafsilatlı surette zikredilmiştir.)[12]
Harekâtın icrası
[değiştir | kaynağı değiştir]
7 Ekim 1884’te Kanadalılar yelkenli ile İskenderiye’ye ulaştılar ve sığ çekimli istimbot ile trenin birleşik kullanımıyla Nil boyunca yukarıya yöneldiler. 26 Ekim 1884’te Kanadalılar, Halfa Vadisi’nde Wolseley'in 9.000 neferden müteşekkil kuvvetiyle buluştular.[13] Kasım ayına gelindiğinde birleşik kuvvet, altı çağlayanın ilkine vardı ve akıntıları tırmanmaya başladı. Tecrübeli kayıkçıların kayıkları sevk etmesiyle seferin güneye ilerleyişi hız kazandı. Wolseley tarafından seçilen kayıklar, tadil edilmiş Kraliyet Donanması istimbotları vardı. Bu kayıklar neredeyse 10 metre (33 ft) uzunluğunda, 2 metre (6 ft 7 in) genişliğinde, 75 metre (246 ft) derinliğinde olup on iki kürek, iki direk ve çıkarılabilir bir dümen ile techiz edilmişti. Kayıklar, bir düzine adamı ve onları yüz gün besleyecek erzakı taşıma kabiliyetine sahipti.
Kasım ortasında, General Gordon’un kuşatmaya ancak 40 gün daha dayanabileceğine dair haber alındı. Hartum’daki Gordon için zamanın tükenmekte olduğunu idrak eden Wolseley, kuvvetini iki kola ayırdı. Bayuda Çölü üzerinden hecinsüvar ile Korti’den 280 km’lik kestirme bir yolla Metemma’ya ulaşıp orada kendilerini bekleyen Gordon’un istimbotlarıyla birleşmek üzere Çöl Kolordusu'nu gönderdi. General Herbert Stewart, 1.800 Britanya neferi, 350 yerli yardımcı, 2.900 deve, 150 at ve üç 7 librelik toptan mürekkep Çöl Kolordusu’nun başında idi.[13] Çöl Kolonu, Abu Klea ve Abu Kru’da Mehdi taraftarlarınca hücuma uğradı. Kolordu, her iki seferde de isyancıların taarruzlarını püskürttü, fakat Stewart ölümcül surette yaralandı. Kumanda General Charles William Wilson’a geçti ve kolordu, Metemma yakınlarında Nil’e vararak Gordon’un istimbotlarıyla birleşti.
Geri kalan 7.200 asker ve 400 kayıkçı ise nehirden yukarıya çıkmaya devam etti. Nehir boyunca ilerleyiş ağır idi; çoğu kez kayıkların iplerle kıyıdan çekilmesi icap ediyordu. Bazı yerlerde akıntının şiddeti, bir kayığı çekmek için birkaç mürettebatın birlikte çalışmasını zaruri kıldı. Nihayet, kayıkçıların nehir boyunca müşkül kesimlerde mevzilenmeleri ve her grubun belirli bir su parçasına alışması usulü benimsendi.
Kanadalıların 6 aylık mukaveleleri bitmek üzereydi ve yeniden yazılmaları talep olundu. Cömert teşvikler teklif edilmişse de yalnızca 86 kayıkçı, kumandanları Denison dâhil, ikinci altı aylık mukaveleye imza attı. Diğerleri, bahar tomruk mevsimine yetişmek ümidiyle Kanada’ya dönmeyi seçti. Bu durum seferi durdurmadı; zira nehrin en müşkül kısımları aşılmıştı ve daha az sayıda askerin nehirden yol alması Kanadalılara duyulan ihtiyacı azalttı. Denison ve adamları, küçük kayıkları yukarıya doğru sevk etmeye devam ettiler.
General Gordon’un günlüğündeki son kaydı, 14 Aralık 1884 tarihini taşır: “Şunu biliniz ki, eğer Yardım Kuvveti –ki 200 neferden fazlasını talep etmiyorum– on gün içinde gelmezse, şehir düşebilir; ve ben vatanımızın şerefi için elimden geleni yaptım. Elveda.”[14]
26 Ocak 1885’te, 50.000 kişilik Mehdi ordusu Hartum’u ele geçirdi. Yılın o mevsiminde Nil, geçit verilecek kadar alçak idi ve Mehdi taraftarları, nehirden gelen zayıf müdafaalı yaklaşımlara hücum ederek şehrin surlarını yarabildiler. Garnizonun tamamı, General Gordon dâhil, katledildi. Gordon’un başı kesildi ve Mehdî’ye takdim olundu.
İki gün sonra, Gordon’un silahlı buharlılarından ikisi –Bordein ve Talahawiyeh– birkaç yerli kayığı çekerek ve içlerinde Kraliyet Sussex Alayı’ndan 24 nefer dâhil 240 Britanya ve yerli askeri taşıyarak şehrin görüş menziline girdiler.[13] Şehrin düşüşünü görerek hayrete kapılan Wilson, filosuna geri dönüp nehri aşağıya doğru Metemma’ya yönelme emri verdi. Yardım kolunun Hartum’a ulaşabildiği en yakın nokta bu oldu.[15]
Hartum’un Düşüşünden Sonra
[değiştir | kaynağı değiştir]Hartum Kuşatması’ndaki zaferlerinden cesaret alan Mehdi taraftarları, Britanya’nın Nil boyunca ilerleme teşebbüslerine mukavemet gösterdiler. Buna, 10 Şubat 1885’te, Mehdi taraftarlarının, Britanya’nın hâlâ nehir boyunca yukarıya çıkan ana kolordusunu durdurmak niyetiyle müdafaa ettikleri müstahkem Kirbekan mevkii de dâhil idi. Bu askerî harekâtlar, Hartum’un düşüşünden ve Tümen Kumandanı Wilson’un buharlısından şehrin sukutuna şahit olmasından iki hafta kadar sonra cereyan ediyordu. Kirbekan’da Britanyalılar mevkii zabtetmede muvaffak oldularsa da, Britanya kumandanı General William Earle, hücumun sonuna doğru katledildi.[16]
Hartum’un düşüşü ve içindekilerin kâmilen katli, Wolseley ile Londra arasında muhtelif telgraflara sebep oldu. Karışıklığın göstergesi olarak, 7 Şubat 1885’te, Kirbekan Muharebesi’nden üç gün evvel, Londra’dan Wolseley’e, Nil boyunca Mısır’a doğru hiçbir geri adım atmaması emrolundu.[17] Ancak Wolseley, Hartum’un düşüşüyle birlikte, Mehdi’yi itaat altına almaya kâfi askerî kuvvetten mahrum kaldığı endişesini taşıyordu. Bu, Sudan yazı boyunca birkaç ay sürecek bir harekât molasının müzakere edilmesine yol açtı; bu esnada Mısır’da taze Britanya takviyeleri toplanacak ve daha sonra Wolseley’e gönderilecekti.[18]
29 Mart 1885’te, Asya’nın cenubî-orta kısmında İmparatorluk Rusya’sı tarafından başlatılan Penjdeh hadisesi, Britanya hükûmetine, Wolseley kuvvetlerini Mısır’a ve ardından memlekete çekmek için itibarını kurturmak için iyi bir bahane verdi; böylece Sevakin sahilindeki dâhil olmak üzere, bölgeye dair her türlü taahhüt sona erdirildi.[19] Hartum’un düşüşü ve akabinde Yukarı Nil havalisindeki son Britanya askerlerinin de çekilmesiyle, Abdullah bin Muhammed bütün Sudan’a hâkim oldu ve Şeriat kanunlarıyla idare olunan bir İslâm devleti tesis edebildi. Ancak altı aydan az bir süre sonra öldü. Devleti kendisinden sonra da varlığını sürdürdü, fakat Sudan, 1895’ten 1898’e kadar Lord Kitchener kumandasında yürütülen bir seferle Britanyalılarca yeniden fethedildi.
Geride kalanlar
[değiştir | kaynağı değiştir]17 Nisan 1885’te, Kanadalı kıta, memlekete dönmek üzere İskenderiye’den ayrıldı. 16 Kanadalı, harekât sırasında ölmüştü. Onlar, Kanada’nın bütün harp şehitlerini tanıyan Barış Kulesi’nde hatıralandırılmışlardır. Wolseley, Kanada Genel Valisi’ne, Kanadalıların hizmetlerini öven bir mektup yazdı ve Birleşik Krallık Parlamentosu, onların gayretlerine teşekkür eden bir fezleke geçirdi.
Seferden kalan vesikaların bir mecmuası C.P. Stacey tarafından derlenip neşre hazırlandı ve Champlain Cemiyeti tarafından 1959’da yayımlandı.[20]
Seferi takip eden gazeteciler arasında, Winnipeg Times için çalışan ve Nile Voyageur adlı eserinde bir izahat yayımlayan Charles Lewis Shaw da vardı.[21][22]
1966’da, Champlain Köprüsü’nün batısında, Island Park Drive’daki Kitchissippi Seyir Noktası’na “Nil Kayıkçıları 1884–85” yazılı bir hatıra levhası dikildi.[23]
Nil Seferi ve ordudaki kadınlar ile evde kalan çocukların refahı meselesi, doğrudan Kraliyet Warwickshire Alayı’ndan Binbaşı James Gildea’nın müdahalesine yol açtı. Gildea, Şubat 1885’te The Times gazetesine, geride bırakılan talihsiz ailelere bakmak üzere yardım talep eden bir mektup yazdı. Bu gayeyle bir fon kuruldu ve yardımlar temin edildi; bu teşebbüs, SSAFA, yani Silahlı Kuvvetler hayır cemiyetinin kuruluşuna vesile oldu.[24]
Popüler kültürdeki yeri
[değiştir | kaynağı değiştir]Televizyon sitkomu Dad's Armydeki Onbaşı Jones, 1896–1899 yıllarındaki İngiliz-Mısırlıların Sudan'ı fethinde ve Nil Seferi’nde bulunduğunu iddia eder.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]- Hartum, 1966 filmi
- Kahramanlar Destanı, 1939 filmi
- Dört Cesur Arkadaş, 2002 filmi
- Güneşlik miğfer
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]Dipnot
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "The Battle for Khartoum". Warfare History Network. 1 Ağustos 2007.
- ^ Snook, Mike (2013). Beyond the Reach of Empire: Wolseley's Failed Campaign to save Gordon and Khartoum. Frontline Books. ISBN 978-1848326019.
- ^ Raugh, Harold E. (2004). The Victorians at War, 1815–1914: An Encyclopedia of British Military History. ABC Clio. s. 341. ISBN 978-1576079256.
- ^ Stapleton, Timothy J. (7 Kasım 2016). Encyclopedia of African Colonial Conflicts. Abc-Clio. s. 327. ISBN 9781598848373.
- ^ "General Charles Gordon (1833–1885)". BBC. Erişim tarihi: 28 Şubat 2020.
- ^ "Governor-General Charles Gordon's Death in Khartoum". Warfare History Network. 1 Mayıs 2017.
- ^ Gordon Relief Expedition
- ^ Miller, Carman,Lansdowne, Henry Charles Keith Petty-Fitzmaurice, 5th Marquess of, Canadian Encyclopedia Erişim: 5 Nisan 2007
- ^ W. Stewart WALLACE, ed., The Encyclopedia of Canada, Cilt V, Toronto, University Associates of Canada, 1948, 401s., s. 8.
- ^ "The Nile Expedition: Canada's First Overseas War". Cantley 1889. 11 Kasım 2021.
- ^ Louis Jackson, Our Caughnawagas in Egypt, Montreal: WM. Drysdale & Co. 1895
- ^ Our Caughnawagas in Egypt a narrative of what was seen and accomplished by the contingent of North American Indian voyageurs who led the British boat expedition for the relief of Khartoum up the cataracts of the Nile. CIHM/ICMH Microfiche; no. 07523. W. Drysdale. 1885. ISBN 9780665075230.
- ^ a b c "The Gordon relief expedition". The Victorian soldier in Africa: The Gordon relief expedition. Manchester Hive. Manchester University Press. 30 Temmuz 2018. ss. 112-131. ISBN 978-1-5261-3791-3.
- ^ The Journals of Major-General C. G. Gordon, C.B., at Khartoum. London, 1885.
- ^ Snook, agy., s.127
- ^ Snook, Mike (2010). Go Strong Into The Desert. Nottingham. s. 135. ISBN 978-0-9561842-1-4.
- ^ Snook, agy., s.135
- ^ Snook, ibid
- ^ Snook, agy., s.167
- ^ Stacey, Charles, (Ed.) (2013). Records of the Nile Voyageurs, 1884-1885: The Canadian Voyageur Contingent in the Gordon Relief Expedition. Toronto: Champlain Society Publications. doi:10.3138/9781442618220. ISBN 978-1-4426-1822-0.
- ^ "Memorable Manitobans: Charles Lewis Shaw (1863–1911)".
- ^ "Saturday News June 17, 1911 Page 11".
- ^ "Nile Voyageurs 1884–85". 17 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2014.
- ^ "Our History". SSAFA, the Armed Forces charity. Erişim tarihi: 3 Ocak 2025.
Alıntı
[değiştir | kaynağı değiştir]- Winston S. Churchill (1899). The River War (first edition, two volumes). Londra: Longmans, Green & Co.
- Count Gleichen (1888). With the Camel Corps Up the Nile. Londra: Chapman & Hall.
- C.P. Stacey (1959). Records of the Nile Voyageurs, 1884–1885: The Canadian Voyageur Contingent in the Gordon Relief Expedition. Toronto: Champlain Society Publications.
Diğer okumalar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Colonel Mike Snook, Beyond the Reach of Empire: Wolseley's Failed Campaign to Save Gordon and Khartoum (Frontline, 2011)
- Julian Symons, England's Pride: The Story of the Gordon Relief Expedition (Hamish Hamilton, 1965).
- MacLaren, Roy (1978), Canadians on the Nile, 1882–1989: Being the Adventures of the Voyageurs on the Khartoum Relief Expedition and Other Exploits, Vancouver: University of British Columbia Press, ISBN 0-7748-0094-1
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Boileau, John, Voyageurs on the Nile 26 Nisan 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Legion Magazine, Ocak/Şubat 2004. Erişim Tarihi: 4 Nisan 2007
- MacLaren, Roy Nile Expedition, Canadian Encyclopedia Erişim Tarihi: 4 Nisan 2007
- McGinnis Schulze, Lorine Nile Expedition, Canadian Military History Project Erişim Tarihi: 4 Nisan 2007
- The Nile Expedition, 1884–85, Canadian Military Heritage 15 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Erişim Tarihi: 4 Nisan 2007
- The National Maritime Museum, UK Erişim Tarihi: 4 Nisan 2007
- Various Records of the Nile Expedition compiled and edited by C.P. Stacey, Published by the Champlain Society, 1959.
