Oşki Manastırı

Oşki
ოშკი
Temel bilgiler
Konum	Çamlıyamaç, Uzundere, Erzurum, Türkiye
Koordinatlar	40°36′49″K 41°32′32″D / 40.61361°K 41.54222°D
İnanç	Doğu Ortodoks Kilisesi
Mezhep	Gürcü Ortodoks Kilisesi
Durum	Terk edilmiş
Mimari
Mimar(lar)	Grigol?
Mimari tür	Manastır
Mimari biçim	Gürcü mimarisi
İnşaat başlangıcı	963
Tamamlanma	973

Oşki Manastırı ya da Öşkvank Manastırı (Gürcüce: ოშკი "oşk'i" / ოშკის მონასტერი "oşk'is monast'eri"), tarihsel Tao Bölgesinde, günümüzde Erzurum ilinin Uzundere ilçesine bağlı ve eski adı Oşki olan Çamlıyamaç köyündeki eski Gürcü manastırıdır. Manastırın 963-973 yılları arasında inşa edilmiş olan ana kilisesi Vaftizci Yahya'ya adanmıştır.

Etimoloji

Oşki yer adının etimolojisine ilişkin iki farklı görüş vardır: Kaha Şengelia ve Valeri Silogava'ya göre “ოშკი” (oşki), Megrelce "შქა" (şka) kelimesinden türemiştir ve “şka” "ortada olan" anlamına gelir.^[1] Merab Çuhua'ya göre “ოშკი” (oşki), Lazca bir kelimedir ve Gürcücesi ასკილი (asḳili) olan “kuşburnu” anlamına gelir. Oşki, adının sonuna "katedral" anlamına gelen "vank" kelimesi eklenerek Ermenice Oşk-vank olarak adlandırılmıştır.^[2] ve Oşk-vank, Oşki Katedrali'nin karşılığıdır. Türkçede kullanılan Öşkvank adı Ermeniceden gelir.

Tarihçe

Oşki Manastırı, Gürcü kralı III. Davit Kuropalati zamanında inşa edilmiştir. İnşa edildiği zemin üzerinde yapılan araştırmalar sonucu bölgenin özellikle seçildiği anlaşılmaktadır. Manastır bu dönemdeki benzerlerinin etkileri taşısa da daha karmaşık ve geliştirilmiş bir üslupla inşa edilmiştir. Tetrakonk olarak tasarlanmış yapıda ortada kubbe bulunur. Manastır ve kilisenin 1036 yılında oldukça zengin bir şekilde kutsal eşyalarla ve fresklerle süslendiği bilinmektedir. Oşki eski Gürcü kültüründe önemli bir eğitim merkezi olarak öne çıkmıştır. Manastırda kopyalanan elyazmalardan en öne çıkanı 978 yılına ait bir İncildir. Manastır çok sayıda önemli din adamı yetiştirmiştir. Bunlar arasında 10. yüzyılda öne çıkmış olan Gabriel Oşkeli, Stepane Mtbevari ve İoane Çiray sayılabilir.

Erzurumlu Ermeni din adamı ve tarihçi Hakob Karnetsi, Tortum vadisinde, Oşki, Hahuli ve İşhani köylerinde büyük Gürcü manastırları bulunduğunu, Konstantinopolis'teki Aya Sofya dışında bunların benzerinin var olmadığını yazmıştır.^[3] Manastır harabeleri 1843-1853 yılları arasında Venedikli Ermeni bilim insanı Nerses Sargisyan tarafından ziyaret edilmiş ve çok sayıda Gürcüce yazıt kayda geçirilmiş, bu yazıtlar daha sonra Brosset tarafından yayımlanmıştır. Bunun dışında Gürcü tarihçi ve arkeolog Ekvtime Takaişvili de yapıda incelemelerde bulunmuştur. Takaişvili 1917 yılında Oşki Kilisesi'nin güney kolu uzun süre cami, güney ve batı kolları ise ahır ve samanlık olarak kullanıldığını yazar. Bu tarihte kilisenin en iyi biçimde orta kısmı, kubbesi ve kubbe kasnağı korunmuştu.^[4]

Mimari

Oşki Manastırı'nın ana kilisesi olan Oşki Kilisesi, dağın sırtına gelecek şekilde ve Tortum Çayının sol tarafında kalacak şekildedir. Manastır bir kenarı uzun dörtgen şeklinde plana sahiptir. Yapı kompleksinin güneydoğu kolu kilisenin bulunduğu kısımdır ve duvarlarında önemli freskler bulunmaktadır. Güney kapısı girişinde halen okunabilen 12 satır yazıda manastır kompleksinin yapımında emeği geçenler sıralanır. Kubbenin kasnak yüksekliği 6.4 metre, duvarları da içeren yarıçapı ise 5.66 metredir. Kubbe miğfer şeklinde 6.86 metre yüksekliğinde ve kırmızı ve sarı çinilerle süslenmiştir. Kubbenin alt kısımlarında siyah renkli haç figürleri bulunur. Destek sütunlarında çeşitli hayvan ve insan figürleri yer alır. Kilisenin batıdaki haç kolu büyük bir meydana açılmaktadır. Buradaki kolonlar fresklerle süslenmiştir. Dönemine göre freskteki figürlerin ölçekleri daha yüksektir. Kubbenin boğaz kısmında 12 adet pencere bulunmaktadır. Manastırdaki kemerler çok görkemlidir. Burada kullanılan tipte kemerler 11 ve 12. yüzyıl Doğu Ortodoks Kiliselerinde geleneksel olarak kullanılacaktır. Hristiyanlık öncesi dönemi çağrıştıran boğa, kuş ve geyik figürlerine müsaade edilmiş olması da ilginç bir ayrıntıdır.

Kilisenin duvarlarındaki Gürcüce yazıtların bir kısmı zamanla silinmiştir. Bununla birlikte Gürcü araştırma ekibi 2016 yılında 47 adet Gürcüce yazıt (dış cephede 18, içeride 19 ve stoada 10 adet) tespit edilmiştir.^[5] Ayrıca kilisesinn güney kapısının üzerindeki manastırın yapımına dair belge niteliğindeki yazıt günümüze kadar ulaşmıştır. Günümüzde kilisesin bazı duvarları çökmüş haldedir. Çökmeler sırasında daha önceden fark edilmeyen bazı freskler de ortaya çıkmıştır. Günümüzde koruma altına alınmış olan freskler farklı müzelerde sergilenmektedir. Dünya Anıtlar Fonu, Oşki Manastırının yokolmaması için bir proje başlatmış ve bu kapsamda yapılacak çalışmalar için fon oluşturmaktadır. Ayrıca Gürcü ve Türk hükûmetleri manastırın restore edilmesi için ortak çalışmalara başlama kararı almıştır.^[6]