Scutigera coleoptrata

Scutigera coleoptrata
Scutigera coleoptrata (ev çiyanı) türüne ait çekilmiş bir görüntü
Biyolojik sınıflandırma
Âlem: Animalia Şube: Arthropoda Sınıf: Chilopoda Takım: Scutigeromorpha Familya: Scutigeridae Cins: Scutigera Tür: Scutigera coleoptrata (Linnaeus, 1758)

Scutigera coleoptrata, yani ev çıyanı, tipik olarak sarımsı-gri renkte olan ve 15 çifte kadar uzun bacağa sahip bir çıyan türüdür. Akdeniz bölgesine özgü olan bu tür, zamanla dünyanın diğer bölgelerine yayılmış ve insan evlerinde yaşayabilir hale gelmiştir. Böcekçil bir tür olan ev çıyanı, böcekleri ve örümcekgilleri avlayarak beslenir; avlarını zehirleyerek etkisiz hale getirir. Ancak bu zehir insanlar için tehlikeli değildir.

Etimoloji

1758 yılında Carl Linnaeus, Systema Naturae adlı eserinin onuncu baskısında bu türü tanımlayarak ona Scolopendra coleoptrata adını vermiştir. Linnaeus, bu ismi verirken türün “coleopteraya benzer bir göğüs yapısına” (coleopterated thorax) sahip olduğunu belirtmiştir. 1801 yılında ise Jean-Baptiste Lamarck, Scutigera cinsini Scolopendra'dan ayırmış ve bu türe Scutigera coleoptrata adını vermiştir.

Scutigera kelimesi, Latince gerere (taşımak) ve scutum (kalkan) sözcüklerinden türetilmiştir; bu ad, çıyanın sırtındaki plakaların kalkan benzeri şeklinden dolayı verilmiştir.

Morfoloji

Yetişkin bir Scutigera coleoptrata'nın (ev çıyanı) vücudu genellikle 25 ila 35 mm (1,0 ila 1,4 inç) uzunluğundadır, ancak daha büyük bireylere de rastlanabilir. Sert yapılı gövdesine 15 çifte kadar uzun bacak bağlıdır. Bu bacaklar ve antenlerle birlikte çıyanın toplam uzunluğu 75 ila 100 mm (3 ila 4 inç) gibi görünebilir. Hassas bacakları sayesinde ev çıyanı, zeminlerde, duvarlarda ve tavanda saniyede 0,4 metreye (1,3 ft/s) varan şaşırtıcı hızlara ulaşabilir. Vücudu sarımsı-gri renkte olup sırtı boyunca uzanan üç koyu şeride sahiptir; bacaklarında da koyu çizgiler bulunur. S. coleoptrata, kuyruk benzeri arka bacaklarının antene benzemesiyle otomimikri (kendini taklit) geliştirmiştir. Bu durum, çıyan dinlenme halindeyken baş ve kuyruk ucunu ayırt etmeyi zorlaştırır.

Çoğu diğer çıyanların aksine, ev çıyanları ve yakın akrabaları iyi gelişmiş fasetli gözlere (bileşik göz) sahiptir.

Üreme ve Gelişim

Ev çıyanları yumurtalarını ilkbaharda bırakır. Laboratuvar ortamında gözlemlenen 24 ev çıyanı bireyinde, dişilerin ortalama 63 ve en fazla 151 yumurta bıraktığı tespit edilmiştir. Pek çok eklem bacaklıda olduğu gibi, larvalar erişkin bireylerin minyatür hali gibi görünür; ancak daha az bacağa sahiptirler. Yeni çıkan yavrular dört çift bacakla doğar. İlk deri değişiminde bir çift, sonraki beş deri değişiminde ise her seferinde iki çift bacak kazanırlar. Yetişkinliğe ulaştıklarında 15 çift bacağa sahip olurlar ve bu sayı, sonraki üç deri değişimi boyunca sabit kalır (sıralama: 4-5-7-9-11-13-15-15-15-15 çift).

Ev çıyanları yaşadıkları çevreye bağlı olarak 3 ila 7 yıl arasında ömür sürer. Üremeye genellikle üçüncü yıllarında başlarlar. Çiftleşme süreci, erkek ve dişinin birbirlerinin etrafında dönerek dans etmesiyle başlar. Antenleriyle temas kurarak iletişime geçerler. Erkek, spermlerini yere bırakır ve dişi bu spermleri alarak yumurtalarını döller.

Davranış ve Ekoloji

Forcipulleri gösteren başın yakın çekimi

Scutigera coleoptrata (ev çıyanı), örümcekler, tahtakuruları, termitler, hamam böcekleri, tespih böcekleri, karıncalar ve ev içinde yaşayan diğer eklembacaklılarla beslenir. Avlarını forcipul adı verilen çene benzeri yapılarla sokarak zehirler. Genellikle gece aktif olan avcılardır. Gelişmiş gözlere sahip olsalar da, avlanırken esas olarak kokuya ve dokunmaya duyarlı antenlerine güvenirler. Avlarını tutmak için hem çenelerini hem de bacaklarını kullanırlar; bu sayede aynı anda birden fazla küçük böcek ile başa çıkabilirler. Avlarını yakalamak için ya üstlerine atlarlar ya da bacaklarıyla “kement atma” benzeri bir yöntem uygularlar. Ayrıca bacaklarıyla avlarına vurdukları da gözlemlenmiştir. Diğer bazı çıyan türleri gibi, ev çıyanları da stridulasyon (ses çıkarma) yeteneğine sahiptir.

Bir duvarda dinlenen Scutigera coleoptrata. Antenleri yaklaşık 2 cm uzunluğundadır.

Beslenme üzerine yapılan bir çalışmada, S. coleoptrata'nın potansiyel avları ayırt edebildiği ve tehlikeli böceklerden kaçındığı gösterilmiştir. Avlarının oluşturabileceği tehditlere göre beslenme biçimini de uyarlayabilirler. Örneğin eşekarısı gibi daha tehlikeli avlarda, zehiri uyguladıktan sonra geri çekilerek etkisini göstermesini beklerler. Kendileri av durumuna düştüğünde ise, sıkışmış olan bacaklarını kopararak kaçabilirler. Ayrıca ev çıyanlarının bacaklarını forcipul ile temizleyerek tımar ettikleri de gözlemlenmiştir.

1902 yılında ABD Tarım Bakanlığı entomologlarından C. L. Marlatt, ev çıyanını şu şekilde tanımlamıştır:

"Çoğunlukla çok büyük bir hızla yerlerde dolaşırken görülebilir, bazen aniden durur ve tamamen hareketsiz kalır, ardından ani bir şekilde hareketlerine devam eder. Bazen ev sakinlerine, özellikle kadınlara doğru hızla yönelir ve belli ki elbiselerinin altına gizlenmek ister; bu da büyük bir paniğe yol açar."

Kafasının büyütülmüş yakın çekimi

Yaşam Alanı (Habitat)

Doğal ortamda ev çıyanları, serin ve nemli yerleri tercih eder. Çıyanların solunum sistemlerinde spiracles (solunum delikleri) kapatılabilir yapıda olmadığından, kurumaya ve aşırı soğuğa karşı hassastırlar. Bu nedenle nemli ortamlar onlar için yaşamsaldır. Genellikle büyük taşların altı, odun yığınları, yaprak kümeleri, ağaç kabukları ve özellikle kompost yığınlarında yaşarlar. Bahçe veya çiçekliklerin sulanması sırasında gizlendikleri yerlerden çıkabilirler.

Ev içinde hemen her bölgede bulunabilirler; fakat genellikle bodrumlar, garajlar ve karanlık alanlarda görülürler. Banyolar ve tuvaletler gibi nemli alanları tercih etseler de, ofis, yatak odası ve yemek odası gibi daha kuru alanlarda da rastlanabilirler. Genellikle yerde sürünürken görülürler, ancak duvarlara da tırmanabilirler. En sık baharda (ısınan hava nedeniyle) ve sonbaharda (soğuyan hava nedeniyle iç mekanlara sığınmak için) ortaya çıkarlar.

Dağılım

Scutigera coleoptrata, Akdeniz bölgesine özgü bir türdür; ancak zamanla Avrupa, Asya, Kuzey ve Güney Amerika'ya yayılmıştır. Ayrıca Avustralya'ya da sonradan girmiştir.

Biyolojik Özellikler

S. coleoptrata’nın fasetli (bileşik) gözleri, gün ışığına duyarlıdır ve özellikle ultraviyole ışığa çok hassastır. Bu gözlerle, farklı Drosophila melanogaster (meyve sineği) mutasyonlarını görsel olarak ayırt edebildikleri gösterilmiştir. Bu görme yetisinin, gececil yaşam tarzı ve yer altı yaşantısıyla nasıl bir ilişkisi olduğu hâlâ araştırılmaktadır. Üzerine aniden ışık tutulduğunda yönünü hemen değiştirmese de, kısa sürede daha karanlık bir alana çekilir.

Vücut segmentlerini örten plakaların bir kısmı evrimsel süreçte küçülmüş ve kaynaşmıştır. Bu da vücut segmentleri ile sırt plakaları (tergitler) arasında bir uyumsuzluk yaratmış ve türün sert ve rijit bir vücut yapısına sahip olmasına yol açmıştır.

Vücut segmentleri, sırt plakaları (tergitler) ve bacak çiftleri arasındaki ilişki

Tergitler	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11
Segmentler	1	2	3, 4	5, 6	7, 8, 9	10, 11	12, 13	14, 15	16	17	18 (telson, vücudun arka ucu)
Bacak çiftleri	Forcipules, (Zehirli pençe benzeri çene)	1	2, 3	4, 5	6, 7, 8	9, 10	11, 12	13, 14	15 (Anten benzeri kapan bacaklar)	(gonopod, üreme organı bacağı)	(anüs)

Tergitler 10 ve 11 tam gelişmemiştir ve 18. segmentte sternit bulunmamaktadır. Bu model, yalnızca 7 tergit ve 15 segment tanımlayan Lewis'in açıklamalarından farklılık göstermektedir.

Scutigera coleoptrata'yı diğer çıyanlardan ayıran bir diğer özellik ise hemolimflerinde oksijen taşımaya yarayan proteinlerin bulunmasıdır.

Ayrıca, S. coleoptrata'nın mitokondriyal genomu dizilenmiştir. Bu, bu tür ve akraba türlerin taksonomisi ve filogenisi üzerine yeni tartışmaların açılmasını sağlamıştır.

İnsanlarla Etkileşimi

Kısa bacaklı ancak daha büyük olan tropikal akrabalarının aksine, Scutigera coleoptrata tüm hayatını bir bina içinde, genellikle evlerin zemin katlarında geçirebilir. Birçok ev sahibi, ev çıyanlarının hızlı hareketleri ve görünüşleri nedeniyle rahatsızlık duyabilir; ancak bu canlılar insanlara karşı neredeyse hiç tehdit oluşturmazlar ve genellikle hamam böcekleri gibi daha zararlı zararlıları yakaladıkları için faydalıdırlar. Agresif değillerdir ve genellikle rahatsız edildiklerinde ya da saklandıkları yer açığa çıktığında kaçmayı tercih ederler. Bu yüzden sokma girişimleri nadirdir, ancak çıyan köşeye sıkıştırılır veya agresif şekilde tutulursa sokabilir. Küçük forcipulleri deriyi delmekte zorlanır ve başarılı bir sokma olsa bile genellikle sadece arı sokmasına benzer hafif, lokalize ağrı ve şişlik yaratır. Çıyan sokmalarına bağlı alerjik reaksiyonlar bildirilmiş olmakla birlikte nadirdir; çoğu sokma hızla ve sorunsuz iyileşir.