Topaç
| Topaç | |
|---|---|
 | |
| Ülke | Evrensel |
Topaç, çoğunlukla köşeleri yuvarlatılmış koni şeklinde, sivri ucu üzerinde ve dikey bir eksen etrafında dönen oyuncak.
Antik çağlardan beri dünyanın her yerinde farklı şekillerde üretilmiş ve oynanmış evrensel bir oyuncaktır. Oyuncunun kendi topacını mümkün olduğunca uzun süre döndürmeye veya başka bir hedefe ulaşmaya çalışarak tek başına oynadığı veya başka oyuncularla yarıştığı oyunlarda kullanılır. Kimi kültürlerde simgesel ve ritüelistik işlevleri vadır. Estetik ve tarihi değeri nedeniyle koleksiyon değeri bulunur.
Çalışma prensibi ve fiziksel özellikleri jiroskopa benzer.[1] Dönen bir topaca hafifçe vurulursa eğimli bir şekilde daireler çizmeye başlar. Bir topaç eğimli halde döndürülürse kısa süre sonra dik duruma gelir ve sürtünme nedeniyle durana kadar döner.[1]
Türleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Çevrilme yöntemine göre farklı topaç türleri bulunur: elle hızla çevrilerek döndürülen topaçlar, çevresine sarılan ip birden çekilerek döndürülenler, sürekli bir kırbaç hareketiyle döndürülenler (kamçılı topaçlar).
Elle döndürülen topaçların tepesinde (koninin tabanında) tutmaya yarayan bir parça bulunur ve topacı döndürmek için bu parça parmaklar vasıtasıyla burulur. Bazılarında yaylı veya vakumlu mekanizmalar bulunur ve bunların sayesinde ilk dönü verilir.[1] Elle döndürülen topaçlara Eski Yunan'da ‘teetodum' (ya da ‘teetotum') denmekteydi. Teedoum, kumar oyunları sırasında yetişkinler tarafından zar atmada kullanılıyordu; ahşap saplı olanlar ise çocuk oyuncağı idi.
Kamçılı topaçlarda dönme süresi, kamçılamak suretiyle uzatılır.[1] Kamçılı topaç, Eski Yunan ve Eski Roma’da çok yaygın bir türdü. Topaç çevirdikleri kamçıya Yunanlar ‘mastiks’, Romalılar ise ‘flagellum’ derlerdi.[2] Kamçılı topaçlar arı kovanı şeklinde ve düz kenarlı olmak üzere iki şekilde yapılırdı. Arı kovanı şeklinde topaç, günümüzde yaygın olan topaç türüdür. Bu tür topaçlar yukardan aşağı doğru incelir ve üstünde döndüğü bir uç halini alır. Düz kenarlı topaç, iki kısımdan oluşur. Gövdesi silindir ya da benzer bir "şekildedir; üstünde döndüğü tabanı ise koniktir.
Topaç bazı kültürlerde sembolik bir nesne olmuştur. Örneğin Pasifik Adaları'nda topaç döndürmek, evrenin dengesini, yaşam döngüsünü ve ruhasal bir bağlılığı temsil etmiştir.[3] Yeni Zelanda'daki Maori halkı ölülerin anıldığı törenlerde veya rakip kabilelere büyü yaparken kullanılmak için su kabağından topaç yapmıştır.[1] Bu topaçlar, inlemeye benzer sesler çıkarır. Japonya'da gürleme veya uğultu çıkarması için içi oyulmuş gök gürültüsü topacı denen topalar yapılır.[1] Tetsudo denilenz uzun saplı, demir kaplı topaçlar ise hokkabazlar tarafından kullanılan bir türdür.[3]
Teknolojinin gelişmesiyle, daha uzun süre dönebilen bilyalı rulmanlı topaç gibi yeni topaç türleri ortaya çıkmıştır.[3]
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir].jpeg)
Evrensel bir oyuncak olan topaç, dünyanın farklı yerlerinde birbirinden bağımsız olarak ortaya çıkmıştır. Kimi kaynaklara göre topaç, yuvarlak bir taşın delinip ince bir dal parçasının saplanması ve ipsiz döndürülmesi ile ortaya çıkmıştır; kimi kaynaklarda ise suda sektirilen taştan esinlenerek ortaya çıkmıştır.[4]
Eski Mısır, Hitit, Antik Yunan, Eski Hindistan, Orta Asya Türk ve Japon uygarlıkları gibi birçok eski uygarlıkta topacın bilindiği ve oynandığına dair bulgular vardır.[5] Örneğin Ur antik kentinde tarihi M.Ö. 3500'lere giden kil topaçlar bulunmuş, Troya’da ise M.Ö. 3000 yıllarına ait seramik topaçlar bulunmuştur.[3] Arkeolojik bulgulara göre Mısır’da yaklaşık M.Ö. 1400’lerde topaç vardı. Mısırlılar topacı parmakla çevirerek döndürüyordu.[6]
Topaç çevirmede parmak yerine kamçının kullanılması Çinliler tarafından bulundu.[6] Hitit Kenti Kargamış'ta bulunan ve M.Ö. 717-691 yıllarına tarihlenen Kral Araras Kabartması, Kral Araras'ın çocuklarını ellerinde kamçı ile topaç çevirirken gösterir.[5]
Eski Yunanların ve Romalıların tahta, terrakotta, cam, bronz, kurşun gibi malzemelerden topaçlar yaptıkları bilinmektedir.[2] Eski Yunan’dan günümüze ulaşan en eski topaçlar M.Ö. 8. yüzyıla tarihlenir. M.Ö. 5. yüzyıldan itibaren topaçların yüzeyine faklı şekil ve hayvan betimlemeleri yapılmakta idi.[7] Antik Yunan toplumunda oğlan çocukların çemberler topaçlarını Tanrı Hermes'e armağan ettikleri aktarılır ve gerek kutsal alanlarda adak olarak, mezarlarda gömü hediyesi olarak çok sayıda topaç bulunmuştur.[2]
Metin And, bir eserinde Hindistan'da topaç çevirmeyi gösteren duvar resimlerine rastlandığını aktarmıştır. Dîvânu Lugâti-t- Türk'te "kırma topik" olarak yer alan oyunun topaç olduğu tespit edilmiştir.[6]
Shakespeare dönemi İngiltere'sinde, ısınmak için topaç oynanınırdı ve bunun için köy meydanında büyükçe bir topaç bulundurulurdu.[1] Bu, halkın bir araya gelip sosyalleşmesini sağlayan bir araçtı. Ko-en-gen isimli Çin oyunu Napolyon döneminde Avrupa'da Diablo olarak tanındı ve büyük bir moda haline geldi. Bu oyunda Şeytan'ı temsil eden topaç etrafına sarılan kırbaçla döndürülüyor, sonra kırbaçla yeniden yakalanıyordu.[1]
20. yüzyılın ortalarında Duncan Oyuncak Şirketi gibi şirketler tarafından modern plastik topaçların piyasaya sürülmesiyle topaç ABD'de popüler bir oyuncak oldu. Şirket, ABD'nin çeşitli bölgelerinde düzenlediği yarışmalar ile bu oyuncağı yeni nesillere tanıttı.[3] 1964 yılında Kaliforniya'daki Disneyland'da yapılan Ulusal Topaç Yarışması ile bu oyun beceri sergilemeyi gerektiren bir spor haline geldi.
İsimlendirme ve terimler
[değiştir | kaynağı değiştir]Türkçe'de topaca verilen onlarca farklı isim mevcuttur. Alalı, Angırşak, Arşak, Azgan, Cicoz, Cızdırak, Çini, Bozanak, Bireyme, Deleme, Dönbaba, Döndürgeç, Döndürük, Fırıldak, Fırdöndü, Kaytan, Mozik, Pırlangaç, Tintini, Tutturamaç, Vızık, Vızırdak, Vızvız Yanardöner bu farklı isimlerden bazılarıdır.
Türkçe'de topaç oyunun ile ilgili bazı terimler de mevcuttur. Örneğin topacı döndürmeye yarayan ip, kaytan; İpe sarılı topacın hızlı bir şekilde yere atılıp, ipi çekmekle topacın döndürülmesi kaytan çekme; Topacın hızlı dönmesi, uğunmak; hızla dönen moziğin yavaşlayarak yalpalamaya başlaması Gafa Salladı; Yere atılan mozeğin hiç dönmeden durması, Kabak Çaldı olarak adlandırılır.[8]
Oynanış şekilleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Roma döneminde oynanışı
[değiştir | kaynağı değiştir]Eski Roma'da topaç oyunu için yere iç içe geçmiş on çember çizilir, çemberler dıştan başlanarak numaralandırılırdı. Oyuncular sırayla atış yapar ve topaç hangi çember üzerinde dönerse o çemberin numarası kadar kadar puan alır. En fazla puan alan oyuncu yarışmayı kazanırdı.
Türkiye'de oynanış şekilleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Topaç oyunu ile yapılan bir araştırmada ülkenin değişik bölgelerinde on sekiz çeşit topaç oyuna rastlamıştır.[8] Oyuncuların topaçlarını aynı anda yere attığı ve topacı en fazla dönen oyuncunun oyunu kazandığı oyun, birçok bölgede oynanmaktadır. Oyuncuların, yere çizilen dairenin ortasındaki ebenin topacını vurmak için atış yapılması; tüm oyuncuların topaçlarını daire içine bırakması ve oyuncuların sırayla hepsini daire dışına çıkarmak için atış yapması, elle hafifçe döndürülen topacı sopaya bağlı ip veya çaput ile ters yönden vurarak hızlandırma yarışı bu oyunlardan bazılarıdır.
Beyblade
[değiştir | kaynağı değiştir]Babylade, topaç oyununun 1999'da Japonya'da ortaya çıkmış yeni bir versiyonudur. Çukur bir alanda oynanır. Türkiye'deki oyunlarda olduğu gibi bir daire çizilir ve iki oyuncu dairenin içine aynı anda atış yapar. Hangi oyuncunun topacı diğerinin topacını daire dışına çıkarırsa o kazanır.
Koleksiyon değeri
[değiştir | kaynağı değiştir]Topaçlar, estetik ve tarihi değeri nedeniyle koleksiyoncular için cazip nesnelerdir. Japonya ve Çin gibi Uzakdoğu ülkelerinde topaç koleksiyonculuğu oldukça yaygındır. Özellikle eski dönemlere ait topaçlar, antika değeri taşıyan objeler olarak değerlidir Günümüzde antikacılarda ve müzayede evlerinde topaç koleksiyonları değerli bir yere sahiptir.[3]
Dünyanın değişik yerlerinden topladığı topaç örnekleri ile 2018'de İstanbul'da Kaytansız Dünya adlı bir sergi açan Remzi Karabulut; ABD'den Japonya'ya kadar pek çok ülkeye ait farklı malzemelerden topaçları biriktiren Gülsün Tanyeli, Türkiye'deki bilinen topaç koleksiyonerlerindendir.[9][10]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c d e f g h "top (toy)." Encyclopædia Britannica Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica, 2011.
- ^ a b c Bener, Salkım Selvi (2008). "Eski Yunan ve Roma'da oyun ve oyuncaklar /". İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yüksek lisans tezi.
- ^ a b c d e f "Topaç: Kültürel ve Evrensel Mirasın Simgesi". Balat Oyuncak Müzesi. 14 Kasım 2024. 20 Haziran 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2025.
- ^ "Topaçla yeniden toprağa basacağız". Yeni Şafak. 22 Aralık 2019. 23 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2025.
- ^ a b Özdemir, Meryem (2022). "Geleneksel Oyuncaklardan Topaç'ın Kültürel ve Sanatsal İşlevselliği". XI. Uluslararası Türk Halkları Geleneksel Spor Oyunları Sempozyumu. doi:10.17719/JISR.2019.3593. 3 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi24 Mayıs 2025.
- ^ a b c Alan, Sümeyra (18 Aralık 2020). "DÎVÂNU LUGÂTİ'T-TÜRK'TE TOPAÇ OYUNCAĞINA DAİR BİR İFADE: "ĶIRMA TOPIĶ"". Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi (65): 87-97. ISSN 2602-2788.
- ^ Coşkun, Irmak (2024). "Topaç oyuncağın seramik yüzeylerde uygulanması". İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yüksek lisans tezi.
- ^ a b Böke, Hulusi; Doğan, Abdullah; Tüfekçi, Şakir (27 Nisan 2021). "Geleneksel Oyun Kültüründe Yer Alan Topaç Oyunu ve Çeşitleri". İnönü Üniversitesi Beden Eğitimi ve Spor Bilimleri Dergisi. 8 (1): 1-12. ISSN 2148-6786. 21 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi25 Mayıs 2025.
- ^ Afacan, İsmail (25 Şubat 2018). "Dönüyor hayat gibi, duruyor çocukluk gibi..." Evrensel. 18 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2025.
- ^ Topaç Koleksiyoneri Gülsün Tanyeli (PDF). II. Somut Olmayan Kültürel Mirason Korunması Çalıştayı Bildiri Kitabı. İBB Kültür Varlıkları Daire Başkanlığı. 2018.
