Yusuf Ziya Talibzade
| Yusuf Ziya Talibzâde | |
|---|---|
| |
| Nahçivan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin 1. askeri komiseri | |
| Görev süresi 28 Temmuz 1920 - 10 Eylül 1921 | |
| Yerine geldiği | pozisyon oluşturuldu |
| Nahçivan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Devrimci Komitesi Üyesi | |
| Görev süresi 28 Temmuz 1920 - 10 Eylül 1921 | |
| Yerine geldiği | pozisyon oluşturuldu |
| Yerine gelen | pozisyon iptal edildi |
| Kişisel bilgiler | |
| Doğum | Yusif Ziya Talıbzadə 11 Ekim 1877 Tiflis, Rus İmparatorluğu |
| Ölüm | 18 Mayıs 1923 Harezm, Türkistan |
| Partisi | Müsavat Partisi |
| Askerî hizmeti | |
| Bağlılığı |  Azerbaycan Cumhuriyeti  Osmanlı İmparatorluğu  Basmacı Hareketi
|
| Hizmet yılları | 1912-1923 |
| Çatışma/savaşları | Balkan Savaşları I. Dünya Savaşı Göyçay Muharebesi Basmacı Hareketi |
Yusuf Ziya Talibzâde[1] (11 Ekim 1877 – 18 Mayıs 1922), Azerbaycanlı pedagog, siyasetçi, oyun yazarı, asker.[2]
Armanusa ve Emir Halid bin Valid adlı drama eserleri ve onlarca kitap yazdı. O dönemde gazete ve dergilerde yazıları yayınladı.
Balkan savaşlarına ve Birinci Dünya Savaşı'na katıldı. Balkan savaşlarında savaşan Azerbaycanlı gönüllülere önderlik etti. Osmanlı ordusunda albay rütbesine yükseldi. 1918 yılında Bakü'nün kurtuluşu için Kafkas İslam Ordusu ile birlikte Azerbaycan'a geldi. Kafkas İslam Ordusu gönüllülerinden oluşan Yardım alayına liderlik etti.
Şubat 1921'den itibaren Nahçıvan İhtilal Komitesi üyesi olarak çalışmaya başladı. General rütbesinde Nahçıvan askeri komiseri olarak atandı.
Basmacı hareketine katıldı ve Bolşeviklere karşı savaştı. 18 Mayıs 1923'te Bolşeviklere karşı yapılan savaşlardan birinde öldü.
Hayatı ve eğitimi
[değiştir | kaynağı değiştir]Yusuf Ziya Talıbzâde, 22 Ocak 1877'de[3] Tiflis'in Şeytanbazar semtinde doğdu. İlk eğitimini Transkafkasya Ruhani İdaresine bağlı Tiflis'te bulunan Rüşdiye okulunda aldı.[4] 1894 yılında ailesiyle birlikte Horasan'a taşındı. Eğitimine burada devam eden Yusuf, Urmiyeli hocası Yusuf Ziya'dan etkilenerek Ziya lakabını almıştır.[5][6] Babasının isteği üzerine Yusuf Ziya okulundan sonra Mirza Cafer medresesine girerek dini eğitim aldı.[7] Burada mezun olduktan sonra[8] eğitimini Bağdat'ta tamamladı. Öğrenimi sırasında Türkçe, Arapça, Farsça ve Rusça mükemmel bir şekilde öğrendi. 1899'da annesiyle birlikte Tiflis'e döndü. Burada Zagafgazya Ruhani İdaresi'nin sınavına girerek ahund rütbesini aldı.[9] Hizmet için Şah Abbas Camii'ne atanmasına rağmen bunu reddederek 1900 yılında Bakü'ye taşındı.[6][10]
Bakü'ye vardıktan sonra 15 Eylül 1900'de Rus-Tatar okulunda çalışmak için teftiş komisyonunda sınava girdi. Sınavı başarıyla geçtikten sonra okula bir şeriat öğretmeni olarak atanır. Bakü'ye taşındıktan sonra Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Neriman Nerimanov, Habib Bey Mahmudbeyov ve diğer aydınlarla tanıştı. 1902 yılında Azerbaycan dilinin grameri ile ilgili Tahsil-i kavâid, 1903 yılında İslam dünyasında kadınların eğitimini konu alan Hediye'i-nisvan, Hacı Zeynalabdin Tağıyev'e ithaf edilmiş Servet ve Sevahveti ile Meşhur Cenap Hacı Zeynalabdin Tağıyev'in Tercüme-i Ahvâl,[11] Müellimüş-Şeria, 1904'te Tealümüş-Şeria, 1905'te Hakikat-i İslam, 1907'de İslam Tarihi yayınlandı. 1900-1910 yıllarında Bakü'nün çeşitli yayınevleride İslam'la ilgili konularda 10'dan fazla kitapçık ve risale yayınladı.[12][13] Müellimüş-Şeria kitabı 1903, 1908, 1909'da üç defa neşredilmiştir.[12] Neriman, Nerimanov'un Nadir Şah dram eserini Farsçaya çevirmiştir.[14] 1904 yılında Bakü'de İslam tarihi ve tarihi-enbiyaya dair mekanların nekşesi ve İslam memleketlerinin haritası isimli bir harita bastırdı.[15]
Bilimsel ve pedagojik faaliyetlerinin yanı sıra o dönemde yayımlanan gazete ve dergilerde gazetecilik yazıları da yayınladı. 1903'ten Şark-ı rus gazetesinde İslam'la ilgili yazıları yayınlanmıştır.[16] 1905'ten 1913'e kadar Hayat, İrşad, Füyuzat, Terakki, Yeni Füyuzat, Şelale gibi gazete ve dergilerde Ahund Yusuf Talıbzâde imzası ile yazılar yayınlandı.[17]
Kur'an-ı Kerim ilk kez Mir Muhammed Kerim Mircaferzade tarafından Azerbaycan türkcesine çevrildikten sonra Hacı Zeynalabdin Tağıyev'in maddi desteğiyle basılmıştır. Basılan kitaplardan biri Osmanlı padişahı II. Abdülhamid'e hediye olarak gönderildi. Yusuf Ziya Talıbzâde bu hediyeyi ve Hacı Zeynalabdin Tağıyev'in padişaha yazdığı mektubu teslim etmekle görevlendirilir. Hediye edilen kitap, Naki Bey Şeyhzamanlı'nın 1957 yılında yazdığı yazıya dayanılarak 4.000 altın lira değerinde değerli taş ve elmaslarla süslenmiştir.[18] Kemal Talibzâde'nin 1992 yılında yazdığı makaleye göre kitaplardan 50 tanesi altın suyuyla basılarak kıymetli hale getiriliyor. Hediye edilen kitabın kapağı ise kalın gümüşten olup, ortasında La ilahe illallah, Muhammeden Rasulillah yazısı bulunmaktadır.[19]
1910'dan itibaren daha çok sosyal ve politik faaliyetlere başladı. 1910 yılında Türkiye'deki günlerini anlatan Türkiye Mektupları'nı Yeni Füyuzat dergisinde tefrika şeklinde yayımladı. Basında yazıları çıktı. Armenusa ve Emir Halid bin Valid drama eserlerini yazdı. Armenusa trajedisi 1910'da, Emir Halid bin Velid trajedisi ise 1912'de Nicat Cemiyeti'nin drama ekibi tarafından oynandı.[20]
1911'de kurulan Müsavat Partisi'nin ilk üyelerindendir.[21]
1912 yılında eşi Cennet Hanım ve oğlu Talat ile birlikte Osmanlı Devleti'ne taşındı. Burada askeri okulda okudu. Balkan savaşlarına ve Birinci Dünya Savaşı'na katıldı.[22] Balkan savaşlarında savaşan Azerbaycanlı gönüllülere önderlik etti.[23] Birinci Dünya Savaşı'na katıldı. Kars, Ardahan ve Batum cephelerinde savaşlara dövüştü.[24] Osmanlı ordusunda albay rütbesine kadar yükseldi.
Azerbaycan Cumhuriyeti'nde
[değiştir | kaynağı değiştir]1918 yılında Bakü'nün kurtuluşu için Kafkas İslam Ordusuyla birlikte Azerbaycan'a geldi.[25] Göyçay savaşlarına katıldı.[26] Kafkas İslam Ordusu gönüllülerinden oluşan Yardım alayına komuta etti.[23]
10 Haziran 1919'da Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Savunma Komitesi'nin toplantısında Bakü şehri ve bölgelerinde yaşayan askerlik çağına ulaşmış kişilere yönelik askeri eğitim düzenlenmesi kararlaştırıldı. Gönüllü birliklerin teşkili komisyonunun başkanlığına Talibzâde Yusuf Bey atandı ve kendisine ayda beş bin ruble maaş verildi. Gönüllü askerlerden oluşan bir grup olarak faaliyet gösteren bu örgüt, ülkede düzen ve huzurun sağlanması, yasa dışı eylemlerin önlenmesi görevlerini yerine getirmiştir. Gönüllü Yardım Alayı olarak adlandırılan bu alay, 27 Mart 1920 tarihinde Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Savunma Komitesi'nin kararıyla Azerbaycan Cumhuriyeti İçişleri Bakanlığı'nın emrine verilmiştir.[27]
Cumhuriyet döneminde Müsavat Partisinin aktivisti olarak başta Azerbaycan gazetesi olmak üzere birçok gazete ve dergide siyaset, eğitim ve kültür üzerine yazılar yayınladı.[28][29]
Güney Azerbaycan'da
[değiştir | kaynağı değiştir]1919 yılında Osmanlı Devleti heyetinin başkanı olarak Tebriz'e gitti.[30] Burada, Cevad Heyet'in babası Mirza Ali Heyet'in,[31][32][33] Ermeni ve Süryanilerin yerel Azerbaycan Türklerine karşı yaptıkları katliamları önlemek ve şehirleri korumak amacıyla kurduğu İttihad-i İslam Cemiyeti'nde Osmanlı devletinin temsilcisiydi.[34]
Azerbaycan SSC'de
[değiştir | kaynağı değiştir]Nisan işgalinden sonra İran sınırını geçerek Azerbaycan'a geçmeye çalışırken tutuklandı. Neriman Nerimanov ile görüştükten sonra hapisten çıktı. Şubat 1921'den itibaren Nahçıvan İhtilal Komitesi üyesi olarak çalışmaya başladı. Orgeneral rütbesinde askeri komiser olarak atandı. Faaliyetleri sırasında bölgede katliam ve yağma yapan Taşnak çetelerine karşı mücadele etti.[35] Ekim 1921'de Nahçıvan Halk Komiserleri Konseyinde gıda, toprak, maliye, sağlık, eğitim, içişleri, askeri işler, iş-tarım denetimi, dışişleri, iletişim, çalışma, iç ticaret, sosyal güvenlik, adalet, ulusal ekonomi konseyi ve askeri mahkeme komiserlikleri de oluşturuldu. Bu dönemde kısa bir süre için Dışişleri Komiseri olarak Talibzâde Yusuf Bey atandı. Türk paşalarıyla olan iyi ilişkileri Nahçıvan'ın güvenliğinin güçlendirilmesine hizmet etti.[36] 1922 yılı sonunda Bakü'ye dönen Yusuf Ziya, Neriman Nerimanov ile görüşerek Sovyet rejimine hizmet etmek istemediğini ve bu sisteme uyum sağlayamayacağını söyledi. N. Nerimanov'dan Sovyetler Birliği sınırlarını terk etmek için resmi belge aldıktan sonra Azerbaycan'dan ayrılır.[37]
Basmacı Hareketi'nde
[değiştir | kaynağı değiştir]Azerbaycan'dan ayrıldıktan sonra Türkistan'a gitti. Burada Enver Paşa[38] ve Zeki Velidi Togan'la[36][39] birlikte Bolşeviklere karşı savaşan Basmacı hareketine katıldı.[40] 18 Mayıs 1923'te Kızıl Ordu ile yapılan savaşlardan birinde ağır yaralandı. Silah arkadaşlarıyla birlikte yaralı halde Amuderya nehrini geçmeye çalışırken boğuldu.[41]
Yusuf Ziya Talibzâdeh'in ölümünün ardından onunla savaşanlardan biri gömleğini ve Kuran kitabını getirerek Abdullah Şaik'e teslim etti. Şu anda bu Kuran Abdullah Şaij'in ev müzesinde korunmaktadır.[42][43]
Ailesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Babası Ahund Mustafa Talibzâde, Transkafkasya şeyhülislamının vekili idi.[44][45]
Kardeşi Abdullah Şaik, Azerbaycan şairi ve yazarıydı.[46]
Kitapları
[değiştir | kaynağı değiştir]- Tahsil-i kavâid (1902)
- Terbiyet-i nisvan (1902)
- Hediye'i-nisvan (1903)
- Servet ve Sevahveti ile Meşhur Cenap Hacı Zeynalabdin Tağıyev'in Tercüme-i Ahvâl (1903)
- Müellimüş-Şeria (1903, 1908, 1909)
- Tealümüş-Şeria (1904)
- Hakikat-i İslam (1905)
- İslam Tarihi (1. Cilt, 1907)
- Muhtasar Tarih-i İslam (2. Cilt, 1912)
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Ferhadov, Ali (Nisan 2014). "XX. Asrın Başlarında Azerbaycan`da İslami Düşünce, Eğitim ve Islahat Anlayışı". Belleten. Cilt 78 (Sayı 281). Türk Tarih Kurumu. ss. 273-286. 6 Mayıs 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Minahanım ESEDLİ (2008). "Güney Azerbaycan'da, Kafkasya İslam Ordusu'nda ve Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'ndeki Milli Mücadelelerde Y.Z. Talibzade'nin Rolü". Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. 25 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2025.
- ^ Minaxanım Əsədli (2005). Yusif Ziya Talıbzadənin həyatı və mühiti. Bakü: Nurlan nəşriyyatı. s. 11.
- ^ Tərtibçilər:Nazilə Tahirova, Leyla Qafarova, Tünzalə Əzizova (2016). Abdulla Şaiq Biblioqrafiya (PDF). Bakü: F.Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanası. s. 7.
- ^ Saleh Salayev (2001). Abdulla Şaiq Talıbzadə (PDF). Bakü: Ağrıdağ. s. 15. 22 Aralık 2022 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2022.
- ^ a b Tərtibçilər:Nazilə Tahirova, Leyla Qafarova, Tünzalə Əzizova (2016). Abdulla Şaiq Biblioqrafiya (PDF). Bakü: F.Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanası. s. 8. ISBN 978 9952 504 45 3.
- ^ Minaxanım Əsədli (2005). Yusif Ziya Talıbzadənin həyatı və mühiti. Bakü: Nurlan nəşriyyatı. s. 26.
- ^ Sarvan M. (2001). Borçalı alimləri. Bakü: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. s. 426.
- ^ Əyyub Qiyas (7 Eylül 2020). "Ülkər Talıbzadə: "Nəinki mən, məndən əvvəlki, məndən sonrakı nəsil də bu şeirlərlə böyüyüb"" (Azerice). Ədəbiyyat qəzeti. 26 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2022.
- ^ "Yusif Ziya Talıbzade". Tərcüman qəzeti. 43. Bahçesaray. 1 Haziran 1907.
- ^ Əşir Bəşiroğlu (2012). Hamının sevimlisi. (H.Z.Tağıyev haqqında) (PDF). Bakü: Təknur. s. 39. 13 Aralık 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2022.
- ^ a b Minaxanım Əsədli (2005). Yusif Ziya Talıbzadənin həyatı və mühiti. Bakü: Nurlan nəşriyyatı. s. 31.
- ^ Dövlət və Din - № 04 (PDF). Bakü: Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi. 2016. s. 81. 26 Aralık 2022 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2023.
- ^ Qərənfil Dünyaminqızı (22 Ekim 2016). "Abdulla Şaiqi ölənəcən yandıran dərd" (Azerice). Kaspi. 24 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2022.
- ^ Əli Şamil (16 Aralık 2010). "Axund Yusif Talıbzadə" (Azerice). ali-shamil.tr.gg. 2 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2022.
- ^ Minaxanım Əsədli (2005). Yusif Ziya Talıbzadənin həyatı və mühiti. Bakü: Nurlan nəşriyyatı. s. 32.
- ^ Minaxanım Əsədli (2014). Yusif Ziya Talıbzadənin ictimai-siyasi və elmi-publisistik fəaliyyəti Azərbaycan mədəniyyəti kontekstində (PDF). Bakü. s. 21. 22 Aralık 2022 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2023.
- ^ Keykurun Naki (May 1957), "Büyük bir hayırsever Hacı Zeynalabidin Takizade", «Azerbaycan» dergisi, Ankara, 14, ss. 16-19
- ^ Kamal Talıbzadə (6 Mart 1992), "Abdulla Şaiqin "Sultana Quran aparılması" məqaləsi", Elm qəzeti
- ^ Minaxanım Əsədli (2005). Yusif Ziya Talıbzadənin həyatı və mühiti. Bakü: Nurlan nəşriyyatı. s. 61.
- ^ Məhəmməd Əli Rəsulzadə (1966), "Müsavat partisinin kuruluşu", «Azerbaycan» dergisi, Ankara, 167, s. 13
- ^ Minaxanım Əsədli (2005). Yusif Ziya Talıbzadənin həyatı və mühiti. Bakü: Nurlan nəşriyyatı. s. 60.
- ^ a b Məhərrəm Zülfüqarlı (2017). Azərbaycan tarixinin qəhrəmanlıq səhifəsi Göyçay döyüşləri (PDF). Bakü. s. 14. ISBN 978-9952-514-77-3. 22 Aralık 2022 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2022.
- ^ Cafer Mustafalı (19 Ekim 2018). "Türk dünyasnının şerefli bir kahramanı: kafkasyalı Yusuf Ziya Talıbzade". kafkassam.com. 28 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2022.
- ^ Məhərrəm Zülfüqarlı (2017). Azərbaycan tarixinin qəhrəmanlıq səhifəsi Göyçay döyüşləri (PDF). Bakü. s. 6. ISBN 978-9952-514-77-3. 22 Aralık 2022 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2022.
- ^ Məhərrəm Zülfüqarlı (2017). Azərbaycan tarixinin qəhrəmanlıq səhifəsi Göyçay döyüşləri (PDF). Bakü. s. 13. ISBN 978-9952-514-77-3. 22 Aralık 2022 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2022.
- ^ "Daxili Qoşunların tarixi" (Azerice). dq.mia.gov.az. 3 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2022.
- ^ Minaxanım Əsədli (2005). Yusif Ziya Talıbzadənin həyatı və mühiti. Bakü: Nurlan nəşriyyatı. s. 73.
- ^ Akif Aşırlı (18 Mayıs 2020). "Ənvər paşanın dostu, Abdulla Şaiqin qardaşı, Turan sevdalı Axund Yusif Ziya" (Azerice). sherg.az. 26 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2022.
- ^ Minaxanım Əsədli (2005). Yusif Ziya Talıbzadənin həyatı və mühiti. Bakü: Nurlan nəşriyyatı. s. 77.
- ^ Xaqani İsmayıl (15 Temmuz 2009). "Güney azərbaycanlıların soyqırımı" (Azerice). medeniyyet.az. 16 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2022.
- ^ Minaxanım Əsədli (2005). Yusif Ziya Talıbzadənin həyatı və mühiti. Bakü: Nurlan nəşriyyatı. s. 65.
- ^ "Abdulla Şaiq qardaşını niyə hamıdan gizləyirdi?" (Azerice). kulis.az. 15 Şubat 2016. Archived from the original on 26 Aralık 2022. Erişim tarihi: 26 Aralık 2022.
- ^ Minaxanım Əsədli (2005). Yusif Ziya Talıbzadənin həyatı və mühiti. Bakü: Nurlan nəşriyyatı. s. 66.
- ^ Minaxanım Əsədli (2005). Yusif Ziya Talıbzadənin həyatı və mühiti. Bakü: Nurlan nəşriyyatı. s. 81.
- ^ a b Həsən Həsənov (2005). Nəriman Nərimanov Milli dövlətçilik baxışları və fəaliyyəti (PDF). Bakü: Elm nəşriyyatı. s. 37. Archived from the original on 5 Temmuz 2022. Erişim tarihi: 22 Aralık 2022.
- ^ İsmayıl Hacıyev, Elnur Kəlbizadə (2017). Naxçıvanlı diplomatlar (PDF). Nahçıvan: "Əcəmi"Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi. s. 42. 21 Aralık 2022 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2024.
- ^ İsmayıl Hacıyev, Elnur Kəlbizadə (2017). Naxçıvanlı diplomatlar (PDF). Nahçıvan: "Əcəmi"Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi. s. 41. 21 Aralık 2022 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2024.
- ^ И.Гаджиев, Э.Кябизаде. "Нахчыванские дипломаты: Зия Юсуф Талыбзаде" (Rusça). azerhistory.com. 17 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2022.
- ^ Zeki Velidi Togan (1969). Hatıralar: Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri. İstanbul. s. 407.
- ^ Minaxanım Əsədli (2005). Yusif Ziya Talıbzadənin həyatı və mühiti. Bakü: Nurlan nəşriyyatı. s. 164.
- ^ "Abdulla Şaiqin ev muzeyi / II otaq" (Azerice). abdullashaig.az. 19 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2022.
- ^ Minaxanım Əsədli (2005). Yusif Ziya Talıbzadənin həyatı və mühiti. Bakü: Nurlan nəşriyyatı. s. 165.
- ^ Saleh Salayev (2001). Abdulla Şaiq Talıbzadə (PDF). Bakü: Ağrıdağ. s. 14. 22 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 22 Aralık 2022.
- ^ Nəzmin Cəfərova (21 Şubat 2021). "Abdulla Şaiq: Hər millətin tərəqqisi və fəaliyyətinin başlıca amili elm və əxlaqdır" (Azerice). science.gov.az. Archived from the original on 25 Ekim 2021. Erişim tarihi: 27 Aralık 2022.
- ^ "Onu repressiyadan Mirzə İbrahimov xilas etdi – Abdulla Şaiq haqqında maraqlı faktlar" (Azerice). oxu.az. 25 Şubat 2021. 20 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2022.