Çemişgezek Emirliği
Çemişgezek Emirliği (Kürtçe: Mîrektiya Çemșgezek, Mîrektiya Melkişî), 13. yüzyıldan 1663'e kadar var olan[1], Mazgirt, Pertek ve Sağman'ı da içeren Çemişgezek merkezli özerk bir Kürt emirliğiydi.[2] Emirlikte hem Müslümanlar hem de gayrimüslimler yaşıyordu. Her ne kadar varlıkları Osmanlı tarafından güvence altına alınsa da Osmanlı'ya düşmanlık besleyen Aleviler de bu bölgede yoğun olarak yaşıyordu.[3]
Toprakları ve nüfusu
[değiştir | kaynağı değiştir]16 nahiye ve 32 kaleden oluşan Çemişgezek'in bu toprakları iyi korunan müstahkem bir beylik olduğu kayıtlara geçmiştir.[4][5]
Çemişgezek halkı aşağıdaki Kürt aşiretlerineden oluşuyordu; Behramlu Ekrad "Behram Kürtleri", Disimlu Ekrad "Disim Kürtleri", Hasirlu Ekrad "Hasir Kürtleri", Kizil Magarlu Ekrad "Kizil Magar Kürtleri", Zervereklu Ekrad "Zerverek Kürtleri" ve Şeyh Ömerlu Ekrad "Şeyh Ömerlu Kürtleri".[4] Bu adirdtlerden bazısı Şii'dir. Bu Kürt aşiretleri yanında, Bozulus Türkmenleri de önemli bir nüfusa sahiptir.[6]
Tarihi
[değiştir | kaynağı değiştir]Köken
[değiştir | kaynağı değiştir]Çemişgezek'in yönetici hanedanı Melkiş veya Melkişî olarak biliniyordu ve Abbasi hanedanı veya Selçuklu hükümdarı I. Melikşah'ın soyundan geldiklerini iddia ediyorlardı. Selçuklu tezini savunan Şerefhan, Şerefname'de şöyle yazmıştır: “Cemişgezek beyleri aslen Türk'tür, çünkü isimleri Kürtlerin veya Arapların isimleriyle hiçbir benzerlik taşımamaktadır.”[7][8]:24
Emirlik
[değiştir | kaynağı değiştir]Moğol istilası ve Karakoyunlular'dan Kara Yusuf döneminde Çemişgezek çevresi Abbasiler soyundan geldiğini iddia eden Kürt Melkişi aşiretinin denetiminde kalmıştır. Uzun Hasan komutasındaki Akkoyunlular Kürt nüfusu çoğunluklu Doğu Anadolu'ya girdiğinde, Melkişi aşireti Karakoyunlular'a sadık oldukları için hedef haline geldi ve bu nedenle Harbaneli Türkmenleri Kürtlerle savaşmak üzere Çemişgezek'e gönderildi. Ancak Melkişiler başarılı bir şekilde direndi.[9]
1452'de Çemişgezek beylerinden Şeyh Hasan, batı sınırındaki Dulkadiroğulları'nın Gobrak ve Vibrak kalelerini ele geçirmek için saldırıya geçti. Dulkadiroğlu Süleyman (1442-54) komutasındaki otuz bin kişilik Dulkadiroğlu birliği ise karşı saldırıya geçti. Süleyman, Çemişgezek birlikleri Dulkadiroğulları ordusunu kuşattığında Harput'a çekilmek zorunda kaldı.[10]
Bundan sonra Malkişiler, beyliğin yönetimini bir Safevi valisi ile değiştiren Safevi hükümdarı Şah İsmail'in hakimiyeti altına girdi[9]. Safevilerin Diyarbakir valisi aynı zamanda bir Kızılbaş Türkmeni olan Ustaclu Muhammed Han'ın Diyarbakır'a gelmesiyle buradaki Türkmen ve Kürtler arasında toprak çatışması daha da şiddetlendi. Bölgedeki Kürt beyleri, Safevi yönetimine karşı isyanlar başlattı. Osmanlı'nın bölgeye hakim olmasından sonra bu isyanlar sona erdi.[11]
1515 yazında İdris Bitlisi, Osmanlı İmparatorluğu adına Çemişgezek'ten de bir Kürt ordusunu harekete geçirerek Akkoyunlular [11]ve Safeviler'e karşı Diyarbekir'i almak için bir harekât başlattı. Kürt ordusuna Amasya'dan gelen Osmanlı birlikleri de katılarak birlikte Diyarbekir'e doğru yürüdüler ve aynı yılın eylül ayı ortalarında şehri ele geçirmeyi başardılar. Ordu daha sonra Mardin'i ele geçirdi ve 1516'da Kızıltepe'de Kızılbaşları yok etti. Kürtler zaferde önemli bir rol oynadılar ve daha sonra Diyarbekir Eyaletinin ilk valisi olacak ve bölgedeki Kürtlerle iyi ilişkiler geliştirecek olan Bıyıklı Mehmed Paşa tarafından ödüllendirildiler. Diyarbekir Eyaleti Çemişgezek Emirliği'ni de kapsıyordu.[12] Çemişgezek Emirliği, 1518 yılında bir defterde adı geçen iki Kürt emirliğinden biriydi; diğeri ise Çermik'ti.[13]
Kürt tarihçi Şeref Han, Şerefname adlı eserinde, Çemişgezek hakimi Hacı Rüstem Bey'in 1500'lü yılların başında Şah İsmail'i desteklediğini ve bu nedenle Osmanlı tarafından idam edildiğini yazmaktadır. Hacı Rüstem Bey, emirliğin son güçlü hükümdarıydı. Ve Osmanlılar onun ölümünden sonra emirliği yönetecek bir vali atadı. Osmanlı padişahı Yavuz Sultan Selim, Osmanlı'ya resmen teslim olduktan sonra emirliği Hacı Rüstem Bey'in oğlu Pir Hüseyin'e devretti. Pir Hüseyin'in ölümünden sonra on altı oğlu birbirleriyle taht için savaştı, bu kardeşler arasındaki taht kavgasına Kanuni Sultan Süleyman müdahale etti. Kanuni, ayrıca Çemişgezek kasabasının gelirini, gayrimüslimlerden alınan cizye vergisini (haraç), koyun vergisini (adet-i ağnam) ve zengin köylerin tüm gelirlerini devlet hazinesine dahil etti. Geriye kalan tımar ve zeamet her oğul arasında paylaştırıldı ve beylik toprakları gelirleri miras şeklinde Hacı Rüstem Bey'in oğullarına pay edildi. 1597'de, Şeref Han Şerefname'yi yazdığı sırada, aile hala bölge üzerinde kontrol sahibiydi.[14]
Nihayetinde 1663 yılında emirlik kaldırıldı ve Çemişgezek, Osmanlı merkezi hükûmetin atadığı bir vali tarafından yönetilen bir mukataa haline getirildi.[15]
Kaynaklar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Ünal (1999), ss. 262–263.
- ^ van Bruinessen & Boeschoten (1988), s. 20.
- ^ Gezik (2021), ss. 565–566.
- ^ a b Winter, Stéfan; HajHasan, Zainab (31 Temmuz 2024). Syrian-Kurdish Intersections in the Ottoman Period (İngilizce). University of Toronto Press. ss. 56-75. ISBN 978-1-4875-5688-4.
- ^ Bruinessen, Martin van (1 Ocak 1992). Agha, Shaikh and State: The Social and Political Structures of Kurdistan. ss. 150-151. 28 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2025.
- ^ Ünal (1999), s. 305.
- ^ Alsancakli, Sacha (1 Ocak 2021). "Warriors, Kings, and Caliphs: Questions of Origins and Dynastic Culture in Sixteenth and Seventeenth-Century Kurdistan". C. U. Werner, M. Szuppe, N. Michel, A. Fuess (Eds.), Families, Authority, and the Transmission of Knowledge in the Early Modern Middle East: 103.
- ^ Aydin, Suavi (2020), "Kürt Aleviliğinin Kökleri ve Tarihi Üzerine Bir Araştırma: Türkiye'deki Kürt Alevi Grupları Arasındaki Ayrışmalar ve Yakınlaşmalar Nelerdir?", Kurdish Studies, CEEOL, 8 (1), ss. 17-42, doi:10.33182/ks.v8i1.551
- ^ a b Houtsma (1993), s. 1144.
- ^ Yinanç 1989, s. 57.
- ^ a b Atmaca (2021), s. 46.
- ^ van Bruinessen & Boeschoten (1988), s. 16.
- ^ van Bruinessen & Boeschoten (1988), s. 17-18.
- ^ van Bruinessen & Boeschoten (1988), ss. 17–21.
- ^ Ünal (1999), s. 263.
Bibliyografya
[değiştir | kaynağı değiştir]- Atmaca, Metin (2021), "Negotiating Political Power in the Early Modern Middle East: Kurdish Emirates between the Ottoman Empire and Iranian Dynasties (Sixteenth to Nineteenth Centuries)", Bozarslan, Hamit (Ed.), Cambridge History of the Kurds, Cambridge University Press
- Gezik, Erdal (2021), "The Kurdish Alevis: The Followers of the Path of Truth", Bozarslan, Hamit (Ed.), The Cambridge History of the Kurds, Cambridge University Press, doi:10.1017/9781108623711.026
- Houtsma, M. Th. (1993), E. J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913-1936, Brill Publishers
- Uzun, Celalettin (2017), Osmanlı Döneminde Çemişgezek Şehri, 28, Firat University Social Studies Journal
- Ünal, Mehmet Ali (1999), XVI. yüzyılda Çemişgezek sancağı, Türk Tarih Kurumu Basımevi
- van Bruinessen, Martin; Boeschoten, Hendrik (1988), Evliya Çelebi in Diyarbekir, Brill Publishers, ISBN 9004081658
- Yinanç, Refet (1989). Dulkadir Beyliği. Ankara: Turkish Historical Society Press. ISBN 9751601711. OCLC 21676736.
