İbrahim Müteferrika
| İbrahim Müteferrika | |
|---|---|
 İbrahim Müteferrika'nın Beyazıt Sahaflar Çarşısında bulunan heykeli | |
| Doğum | 1674 Erdel Prensliği |
| Ölüm | 1745 İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu |
| Vatandaşlık | Osmanlı İmparatorluğu |
İbrahim Müteferrika (Osmanlıca: ابراهیم متفرقه; 1674, Kaloşvar, Erdel Prensliği - 1745, İstanbul), Osmanlı Macarı müteferrika, matbaacı, yayımcı, yazar ve çevirmen. Osmanlı Devletinde basımevi kurup Türkçe kitap yayımlayan ilk kişidir. IV. Mehmed ve II. Mustafa dönemlerinde yaşamıştır. Müteferrika, Arapça harfleri kullanarak baskı yapan bir matbaa kuran ilk Müslüman’dı.[1]
Hayatı
[değiştir | kaynağı değiştir]Matbaa denilince akla ilk gelenlerden biri olan İbrahim Müteferrika 1674 yılında, bugün Romanya sınırları içinde yer alan Kaloşvar şehrinde doğdu. Üniteryen bir Macar olan Müteferrika,[2][3] 1692 yılında İkinci Viyana Kuşatması'ndan sonraki savaşlarda Osmanlılara esir düştü. Esir olarak İstanbul'a getirildi.[4] Burada Müslüman oldu ve müteferrikalık yaptı. "Müteferrika", sarayda padişah veya vezirlerin işlerine bakan görevlidir. Başka diller de bilmesinden dolayı yabancı devletlerle iletişim kuran heyetlerde bulundu. Geçici bir süre için Türkiye'ye davet edilmiş olan Macar Beyi Ferenc Rakoczi'nin hizmetine verildi. Macaristan'daki öğrenimi sırasında basım ve hat işlerini de öğrendiğinden matbaa kurmak istedi ve 1719-1720 yılları arasında matbaayı kurmayı başardı. 1719 yılında ilk kez Marmara Denizi haritasını basmayı başardı. 1745 yılında ölen İbrahim Müteferrika'nın cenazesi Aynalıkavak Kabristanı'na defnedilmiş, 1942 yılında Reşid Saffet Atabinen'in çabaları sonucunda buradan alınarak Galata Mevlevîhânesi hazîresine nakledilmiştir.[5]
Matbaacılığı
[değiştir | kaynağı değiştir]Nevşehirli Damat İbrahim Paşa tarafından 1720 yılında Paris'e elçi olarak gönderilen Yirmisekiz Mehmed Çelebi, yanında oğlu Mehmed Said Efendi'yi de götürmüştü. Yirmisekiz Mehmet Çelebi, sefaretnamesinde Fransa'ya yönelik çok önemli bilgileri verirken oğlu da boş durmamış ve birçok yeniliğin Osmanlı İmparatorluğu'na taşınmasını sağlamıştır. Mehmet Sait Efendi, Paris'te iken bir matbaayı da ziyaret etmiş ve İstanbul'a dönüşünde bu konuda çalışmaya da karar vermişti. İbrahim Müteferrika, İstanbul dönüşü Mehmet Sait Efendi ile tanıştıktan sonra beraberce bir matbaa kurmak için çalışmalara başladılar. Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa onların düşüncelerini destekledi. Matbaanın açılmasına ancak dinî olmayan eserler basmak şartı ile izin verildi ve Şeyhülislâm Abdullah Efendi'den dinle ilgili olmayan eserlerin basılabileceği yönünde bir fetva, III. Ahmet'ten de uygunluk fermanı aldılar. 16 Aralık 1727 tarihinde Darü't-Tıbâati'l Amire adlı ilk matbaanın kurulmasına başlanıldı.[6] Makine ve Latin alfabesi kalıpları yurt dışından getirtildi (Arap alfabesi kalıplarının kaynağı ise açık değildir ve Müteferrika tarafından yapıldığına dair bulgular vardır.[7]). Yalova'da bir kâğıt fabrikası (Kağıthane-i Yalakabad) kuruldu.[8] 1729'da matbaanın ilk basılan kitabı Vankulu Lügatıi oldu. Ardından tarih ve coğrafyayla ilgili ve sözlük olan 16 eser daha yayımladı ve bastığı toplam eser sayısı 17'yi, cilt sayısı ise 22'yi buldu.[9]
Müteferrika tarafından basılan özgün yapıtlar, Yalova'da bulunan İbrahim Müteferrika Kâğıt Müzesi'nde sergilenmektedir.
Matbaada basılan kitaplar
[değiştir | kaynağı değiştir]Matbaada basılan ilk kitap Vankulu Lugati idi, 500 adet basılmıştı. Bu kitapların tamamı satıldı. Daha sonra Tuhfetü’l-Kibār, Tārīh-i Seyyāh, Hindi’l-Garbī, Tārīh-i Tīmūr, Tārīhü’l-Mısır, Gülşen-i Hulefā, Grammaire turque, Usūlü’l-Hikem gibi kitaplar basıldı. Bunlardan Grammaire turque, Usūlü’l-Hikem ve Tārīh-i Rāşid/Çelebizāde kitaplarının çoğu satıldı. Toplamda basılan 9700 kitaptan 6724'ü (%70) satılmıştı.[10]
İbrahim Müteferrika kurduğu matbaasında ömrü boyunca toplam 17 ayrı kitap basmıştır:
- Kitab-ı Lügat-ı Vankulu (Sihah El-Cevheri), 2 cilt hâlinde, 1729
- Tuhfet-ül Kibar fi Esfar el-Bihar, 1729
- Tarih-i Seyyah, 1729
- Tarih-i Hind-i Garbi, 1730
- Tarih-i Timur Gürgan, 1730
- Tarih-I Mısr-i Kadim ve Mısr-i Cedid, 1730
- Gülşen-i Hülefa, 1730
- Grammaire Turque, 1730
- Usul el-Hikem fi Nizam el-Ümem, 1732
- Fiyuzat-ı Mıknatısiye, 1732
- Cihan-nüma, 1732
- Takvim el-Tevarih, 1733
- Kitab-ı Tarih-i Naima, 2 cilt halinde, 1734
- Tarih-i Raşid, 3 cilt halinde, 1735
- Tarih-i Çelebizade, 1741
- Ahval-i Gazavat der Diyar-ı Bosna, 1741
- Kitab-ı Lisan el-Acem el Müsemma bi-Ferheng-i Şuuri, 2 cilt halinde, 1742
Bu kitaplardan Tarih-i Çelebizade'nin pek çok nüshası Tarih-i Raşid'in üçüncü ve son cildinin arkasına eklenip ciltlenerek beraber satıldığı için, bazı kaynaklar hataya düşerek Müteferrika'nın bastığı kitap sayısını 16 olarak göstermektedirler. Basılan kitapları çoğunlukla Kethüda, Mektupçu, Çavuşbaşı gibi Osmanlı bürokrasisi ve şeyhülislam, kadı vb. satın almıştır. Özellikle ilmiye sınıfından kişilerin kitapları alması ulemanın matbaaya karşı olmadığını göstermektedir. Buna karşın satış adetleri çok düşük kaldığından İbrahim Müteferrika, Latince olarak bastırdığı kataloglarla Avrupa'nın değişik yerlerinde kitaplarını satmaya çalıştı. Örneğin Grammaire Turque'den 200 adedini Cizvit Mektebine, peşin fiyatı 3 kuruş iken toptan 2,5 kuruşa satmıştır.[11]
Ölümünden sonra matbaa
[değiştir | kaynağı değiştir]
Devlet görevi nedeniyle bir süre sonra Mehmet Said Efendi matbaadan ayrıldı ve İbrahim Müteferrika tek başına matbaayı idare etmeye başladı. Bu süre içinde en çok kalifiye eleman bulma sıkıntısı yaşanmaktaydı. 1747'de İbrahim Müteferrika'nın ölümünden sonra matbaanın işletme izni Rumeli kadılarından İbrahim Efendi ile Anadolu kadılarından Ahmed Efendi'ye verilmiştir. Bu ikili sadece 1757'de bir tek kitap basabildi, bu da Müteferrika tarafından basılan Vankulu Lügati'nin ikinci baskısıydı. Bu tarihten sonra matbaa 1784'e kadar hiçbir faaliyette bulunamadı.
Telif eserleri
[değiştir | kaynağı değiştir]- Risâle-i İslamiyye, 1710 EsadCosan Mahtut/Hatt
- Vesilet-üt-Tıbâa, 1726
- Usul el-Hikem fi Nizam el-Ümem, 1732
Tercüme eserleri
[değiştir | kaynağı değiştir]- Fiyuzat-ı Mıknatısiye (Mıknatısların Faydaları), 1732. William Whiston'ın 118 sayfa uzunluğundaki "The Longitude and Latitude Found by the Inclinatory or Dipping Needle" adlı 1721 tarihli eserinin 45 sayfa halinde özet çevirisidir.[12]
Hakkında hazırlanmış eserler
[değiştir | kaynağı değiştir], Orlin Sabev, Yeditepe Yayınevi, 2006, ISBN 97899756480427.
- Müteferrika ve Osmanlı Matbaası, Franz Babinger, Çev: Nedret Kuran Burçoğlu, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Mart 2004, ISBN 979-975-333-179-0.
- İbrahim Müteferrika ve Türk Matbaacılığı18 Aralık 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Hüseyin Gazi Topdemir, Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002, ISBN 975-17-2863-0.
- Çoşkun Yılmaz ve Fikret Sarıcaoğlu, Müteferrika: Basmacı İbrahim Efendi ve Müteferrika Matbaası, Esen Ofset, İstanbul, 2008, ISBN 9944508403.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Dipnot
- ^ "Rariora qu 54". vitrine.library.uu.nl. 6 Temmuz 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2025.
- ^ Niyazi Berkes, "İlk Türk Matbaası Kurucusunun Dini ve Fikri Kimliği", Belleten, Cilt XXVI, Sayı 104 - Ekim 1962.
- ^ Bernard Lewis, What Went Wrong?: Western Impact and Middle Eastern Response, Oxford University Press, s. 28.
- ^ "İbrahim MÜTEFERRIKA (1674-1747)". uskudar.edu.tr. 20 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2022.
- ^ "İBRÂHİM MÜTEFERRİKA - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi. 12 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2022.
- ^ Osmanlı İmparatorluğu kronolojisi 27 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı sitesinden. (Son ulaşım 18 Mart 2008)
- ^ The Republic of Letters and the Levant, Alastair Hamilton, Maurits H. van den Boogert, Bart Westerweel (2005), isbn = 9004147616. (İngilizce)
- ^ Türkiye'de Kağıdın Tarihçesi 19 Ağustos 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi sitesinden. (Son ulaşım 19 Kasım 2007)
- ^ "İbrahim Müteferrika eserlerinin listesi". 16 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2011.
- ^ I.B. Tauris Publishers Ottoman Tulips Ottoman Coffee, Leisure and Lifestyle in the 18th Century (2007), s.89
- ^ Osmanlı Tarihi 1566-1789,Anadolu Üniv. yay, Satf. 161-164
- ^ Şimşek, Selda (Ocak 2016). Füyûzât-ı Mıknatısiyye: Metin - İnceleme - Dizin (Yüksek Lisans Tezi) (Tez). Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Erişim tarihi: 20 Ekim 2025.
- Diğer
- "İbrahim Müteferrika".A'dan Z'ye TARİH ANSİKLOPEDİSİ.(1984).Serhat Yayınevi.491
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
- İbrahim Müteferrika Sitesi20 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Macarca) (İngilizce) (Türkçe)
- LiteraTurca Sitesi'ndeki Ibrahim Müteferrika Bölümü (Almanca)
- Osmanlı Tarihçileri veritabanı "İbrahim Müteferriqa" maddesi13 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- İ. Kalaycıoğulları, Y. Unat, Kopernik Kuramının Türkiye'deki Yansımaları Eylül 2004, Kayseri, Türkiye
- Yardımcı Doç. Dr. N. Serpil ALTUNTEK'in makalesi
- Early Ottoman Printing: The Müteferrika Press[ölü/kırık bağlantı] (İngilizce)
- Türkiye Dil ve Edebiyat Derneği makalesi
