Abdallar (Batı Asya)

Tasavvufi bir mertebe olan Abdal ve Anadolu'da yaşamış sufi dervişler olan Abdalan-ı Rum ile karıştırılmamalıdır.

Abdallar, göçebe-gezgin bir yaşam tarzını benimsemiş, Türkçe konuşan, kökenlerinin 5. ve 6. yüzyıllarda Orta Asya'da büyük bir imparatorluk kurmuş Akhunlar'a dayandığı düşünülen bir Türk topluluğudur. Müzik üretimi, çalgıcılık konusundaki kabiliyetleri ile tanınırlar. Doğu Türkistan, Türkmenistan, Afganistan, Azerbaycan ve Türkiye’de yaşarlar.

Başka kökten gelen ve "Abdal" olarak bilinen dinî zümrelerle ve çingenelerle sıklıkla karıştırılırlar. Abdallar kendi aralarında özel bir anlaşma aracı olarak Teber dili ya da Abdal dili denen bir içtimai dili konuşabilirler. Çoğunlukla Alevi Bektaşi Müslümandırlar.

Farklı isimlendirmeler

Abdallar, Anadolu'nun farklı bölgelerinde farklı isimlerle adlandırılmışlardır. Abdallara Batı Anadolu’da çalgıcı anlamına gelen "teber", Antalya’da "zeytinköylü" ya da "teyzeoğlu" , Diyarbakır ve Mardin yöresinde "mıtrıp", Konya civarında "carcar", Adıyaman ve Gaziantep yöresinde "gövende", İstanbul'un Kuştepe semtinde "Kayserililer" denilmektedir.

Tasavvufi 'Abdal' ile Abdal toplumunun farkı

Abdal kelimesinin tasavvufi anlamı

Arapçada "bedel", "bedîl" kelimelerinin çoğulu olan "abdal" kelimesi, 9. yüzyıldan itibaren tasavvufi bir anlam kazanmış ve "nefsini ruhuna 'bedel' olarak veren", "dünya ile ilgisini kesip, Tanrı’ya bağlanmış olan", "derviş" anlamında kullanılmıştır. Abdal kelimesi, 11. -13. yüzyıllardan itibaren, özellikle tasavvuf inancına bağlı Türkmen grupları arasında "ermiş, pir, baba" anlamlarında bir unvan olarak kullanıldı ve bu dinsel gruplar, inanç önderlerini genellikle "abdal" olarak adlandırdılar. Farsçada ve Türkçe'de tekil manada kullanılan kelime, Farsçada "Abdalan", Türkçede ise "Abdallar" olarak çoğullaştırılmıştır.

Dinsel bir zümre olan Abdal topluluğu

Abdal kelimesi, zamanla bir dinsel zümreyi isimlendirmek için kullanılmış; Haydarilik, Kalenderîlik gibi dinsel hareketlere katılanlar "Abdal" olarak adlandırılmıştır. Söz konusu dinsel hareketleri benimseyenler toplumsal yaşamın kurallarına karşı çıkan kimselerdi; örneğin Kalenderiler yarı-çıplak vaziyette şehir şehir gezen serseri dervişlerdi.

Moğol baskısı sonucu 11. yüzyıl ve öncesinden itibaren Anadolu’ya göç eden, Babâîlik, Vefailik, Haydarilik, Kalenderîlik ve Melâmetîlik gibi inanç sistemlerini benimsemiş, serseri görünümlü dervişlere Abdalan-ı Rum (Rum Abdalları) denilirdi. Batı Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşmasında ve Osmanlı Devleti'nin kuruluşunda bu dervişlerin önemli rolleri olmuştur. Geyikli Baba, Abdal Musa, Kumral Abdal örnek olarak verilebilir.

Etnik bir zümre olan Abdallar

Bir etnik zümre olan Abdallar, kökenlerinin Orta Asya'daki Akhunlar'a dayandığı düşünülen, Türkçe konuşan ve Bektaşilik inancını benimsemiş bir Türk topuluğudur. Bu maddede ele alınan, bu etnik zümredir. Dinsel bir zümre olan Abdal toplulukları ile bir etnik zümre olan Abdal topluluğu kitaplarda, makalelerde sıklıkla karıştırılmaktadır.

Çingene ve Abdal toplumları

Çingeneler ve Abdallar, fiziksel görünüm ve ten renklerinin benzemesi, sosyolojik karakteristiklerinin yakın olması, konargöçer bir yaşam sürmeleri, sepetçilik, elekçilik, hurdacılık ve çalgıcılık gibi benzer iş ve meslekleri icra etmeleri nedeniyle sıklıla karıştırılırlar; ancak farklı tarihsel geçmişlere sahip iki toplulukturlar. Çingeneler 5.-11. yüzyıllarda Hindistan’dan dünyaya yayılmış bir topluluk iken, Abdallar ise Horasan’dan Anadolu’ya gelmiştir.

İki topluluk, konuştukları dil yapısı itibarıyla birbirinden tamamen farklıdır. Abdallar, kendi aralarında özel bir anlaşma aracı olarak Teber dili ya da Abdal dili denen bir içtimai dili konuşabilirler. Çingenelerin dili Hint Avrupa dil grubundandır ve eski Hindistan Sanskritçe’sinin karakteristik dil özelliklerini taşır. Anadolu'da yaşayan Abdallar, Alevi Bektaşi Müslümandır. Çingeneler çok farklı inançlara mensuptur, bir kısmı Sünni Müslümandır; az bir kısmı Alevi Bektaşi Müslümandır.

Tarih

Çeşitli kaynaklarda Abdal topluluğunun kökeni, 5. ve 6. yüzyıllarda Orta Asya tarihinde önemli bir rol oynamış olan Eftalit veya Akhun adıyla bilinen devlete dayandırılır. Akhun Devleti, 563-567 yıllarında Sasanîlerin müttefiki olan Göktürkler tarafından dağıtıldı. İran, Türkistan ve Anadolu’da görülen Abdalların ve Afganistan’daki Abdalîler adlı Afganlaşmış kavmin bu dağılmış devletin kalıntıları oldukları düşünülür.

Abdallar, göçebe Türklere has şaman geleneklerini devam ettiren bir topluluktu. İslam dinine geçtikten sonra ise Arap ve Fars kökenli olan ve tesadüfen aynı adı taşıyan Kalenderiye abdallarının örf ve âdetlerini benimsemiş oldukları ya da Kalenderîlerin Türk kökenli Abdal toplumunun yaşayış tarzlarından bazı unsurlar aldığı düşünülür.

Abdallar, Anadolu'ya başlarında bulunan Kara Yağmur adlı ulu kişi önderliğinde geldiklerini anlatırlar. Güneydoğu Abdalları ise Beydili aşireti ile Anadolu'ya geldiklerini anlatırlar. Osmanlı Devleti'nin Anadolu ve Rumeli'deki topraklarında Abdal topluluklarının yaşadığı yerler arasında Maraş, Tarsus sancağı, Hayrabolu kazâsı, İstanbul ve çevresi, Tatar Pazarı kazâsı, Rumeli, Kütahya sancağı, Erzurum eyâleti, Adana, Bozok, Biga, Aydın Sancağı, Çukurova, Zülkadriye Kazâsı, Karaman eyaleti, Sivas eyaleti, Rakka bulunur.

Osmanlı topraklarında yaşayan Abdalların birçoğu Bektaşi inancını benimsemiştir. Tarih boyunca Abdalların çoğunluğu, sepetçilik, elekçilik, kalaycılık, sünnetçilik ve müzisyenlik gibi zanaatlarda uğraştı. Genellikle göçer veya yarı göçer bir yaşam kültürüne sahiptiler.Yaşadıkları bölgelerde evlenme ve düğün gelenekleri içindeki eğlencelerinin icrasında başlıca rolü Abdallar üstlendi. Abdal toplumu Türkiye'de Muharrem Ertaş, Neşet Ertaş, Çekiç Ali, Hacı Taşan gibi tanınmış sanatçılar yetiştirdi.

Kaynakça

Ek okuma

• Serdar Erkan, Abdallar Üzerine Bir Değerlendirme, Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi, 2009, Cilt 2, Sayı 2.