Beğdili boyu
Bəydili بیگدیلی | |
|---|---|
 | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
 İran[1] Türkiye Azerbaycan Türkmenistan | |
| Diller | |
İran Türkçesi (Çoğunluk), Farsça (Çoğunluk)[1][2], Türkiye Türkçesi
| |
| Din | |
Beğdili İsminin Anlamı
[değiştir | kaynağı değiştir].jpg)
Beğdili boyu, Oğuz Kağan Destanı'na göre Oğuzların 24 boyundan biri ve Kaşgarlı Mahmud'a göre Divân-ı Lügati't-Türk'teki yirmi iki Oğuz bölüğünden yedincisi şeklinde tanımladığı bir Oğuz boyudur. (Tamgaları: [5] )
Şeçere-î Terâkime'ye göre (Türkmenlerin Soyağacı/Genealogy of Turkmens) Hive Hanlığı hükümdarı ve tarihçi Ebu'l-Gazi Bahadır Han, Begdili'yi Oğuz Han'ın doğrudan soyundan gelen 24 Oğuz boyundan biri olarak zikreder,[6] Beydili ismi, "Beyler gibi aziz" manasına gelir.[7]
Bu isim Baydili, Bagdeli, Beğdili, Beğdilü, Beğdilli, Beğdillü, Badıllı, Begdeli, Bagtilü şeklinde de görülmüştür.[1][8]
Begdili Yerleşim Yerleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Boz-Oklar'a mensup olan Beğdili, Beg-Dili şeklinde de ifade edilmiştir. Begtili boyunun ongunları altın kartaldır. Kuzey orta Anadolu bölgesinde Beğdilī isminde çok yerleşim yerlerine bulunur. Günümüz Azerbaycan'da da Beydili ve Beydilli isminde iki yer vardır. Kuzeydoğu İran'da da Astarābād'da Atrak ve Rūd-e Gorgān nehirleri arasında Gökleng Beğdili (Čāqū Beğdili de denilir.) isminde yerleşim yeride vardır. Bunların alt oymakları Pank, Aman-Koca (Aman-Ḵōja), Boran (Borān) ve Kareşmaz (Qarešmaz) olarak adlandırılır.[9] Pierre Oberling'e göre, güney İran'da iki küçük Bigdeli boyu Kaşkaylar birliğindeki Kaşküli (Keşkölli) kabilesine aittir.[10]
Tarihi Boyutta Beydili
[değiştir | kaynağı değiştir]Beğdili boyu, Selçuklu Hanedanı'yla birlikte 5. ila 11. yüzyılları arasında İran ve Anadolu'nun fethinde büyük rol oynamıştır. Diğerleri de 7. ila 13. yüzyılları arasında Moğol istilasından kaçmışlar, olasılıkla Suriye'ye ulaşmışlar ve Memluklar ile güçlerini birleştirdikleri görülmüştür. Harezmşahlar adı altında 1077'den 1231'e kadar Orta Asya'nın geniş bir bölümünü yöneten Anuşteginler; Begdili boyundan gelmektedir. Moğolları Ayn Calut muharebesinde Komutanı Baybars ile mağlup eden Memluk Sultanı Seyfeddin Kutuz da Beğdili boyuna mensuptur.
Beğdili boyu Suriye'den güney ve doğu Anadolu'ya ve daha sonra İran'a yayılan Akkoyunlu ve Safeviler'in kuruluşunda ve yönetiminde yer almışlardır. Ünlü tarihçi Yusuf Halaçoğlu'na göre Hazar Kağanlığı'nı da bu boy kurmuştur.[11]
8. ila 14. yüzyılın ikinci yarısında Beğdili boyu Taşkun Oğulları komutası altında varlık göstermiştir. 9. ila 15. ve 11. ila 17. yüzyılları arasında Halep ve Diyarbakır arasındaki bölgede en iyi meralarda büyük bir Beğdili topluluğu yaşamıştır. 11. ila 17. yüzyıllar arasında yaşamış olan bu ilk 12.000 çadırlı topluluğun Halep Türkmenlerinin öncülleri olduğu tahmin edilir. 10. ila 16. yüzyılda başka bir topluluk da Sivas ve Malatya arasındaki bölgeye yerleşmiş ve bazıları daha sonra güneye doğru Rakka civarına geçmiştir.[12] 10. ile 16. yüzyıla ait Osmanlı vergi kayıtlarında 23 Beğdili yer adı görülür. Bugün yaygın olarak Sivas, Nallıhan, Kahramanmaraş, Malatya, Elazığ, Konya, Nevşehir, Niğde, Mersin, Gaziantep, Rakka, Maraş, Tunceli ve Aşkale'de varlığını sürdüren boy mensuplarının çoğu Türklük özelliği göstermekle birlikte bir kısmı diğer toplumlara katılarak entegre olmuştur.[kaynak belirtilmeli]
Cumhuriyet zamanında en yoğun Konya Ereğli ile Niğde Altunhisar arasında bulunan ovalardaki köylere yerleştirilmişlerdir.[13]
Beydili Boyunun Safevîler için Önemi
[değiştir | kaynağı değiştir]Beydili boyu, diğer Türk boylarının Safevî Devletine gitmesini sağladığı için Safevîler devleti için önemli bir yere sahip olmuştur.[1] Beydili boyu ahalisi, Şah Tahmasb devrinden başlayacak şekilde Safevî devletinde hep yüksek mevkilere gelmiştir. Özellikle Şah Abbas ve Şah Safî döneminde Beydili boyundan rey valileri atanmıştır.[14] Ayrıca Şahseven Türkleri de büyük oranda Beydili ve Afşar boyu etkisiyle kurulmuştur.
Begdili'nin Safevi Dostluğu ve Osmanlı Düşmanlığı
[değiştir | kaynağı değiştir]
Anadolu'dan ve kuzey Suriye'den gelen bir Türkmen grubu olan Beydililer, Safevi devletinin kurulmasında önemli rol oynamışlardır. Osmanlı-karşıtlığı ile bilinen Beydili Türkmenleri, Safeviler devleti kurulmadan önce bile Şah İsmail'in babası Şeyh Haydar için mürit olmuşlardır. İlk başta üç ana aşiretin (Beydili, İnallu ve Kodabandalu'nun) oluşturduğu Beydili Türkmenleri, ileride diğer Türkmen gruplarını da saflarına katmışlardır. Beydili Türkmenleri, Safevi ordusunun büyüyüşünde çok önemli role sahiplerdir. Özellikle Oğuz Türkleri'nin Safevi topraklarına gitmelerinde etkili olmuşlardır.[1]
Begdili ve Rakka
[değiştir | kaynağı değiştir]Begdili boyu, Osmanlıyla en çok uğraşan boylardan biriydi. Genelde mezhepsel ve Osmanlı'nın göçebe aşiretlerden vergi toplamakta zorlanıyor olması gibi sebeplerden ötürü pek çok çatışma dönüyordu.[16] Bunlardan en klasiği Kadıoğlu Yusuf Paşa ve Begdili çatışmasıdır.
"Kadıoğlu Yusuf Paşa gelende,
Yalan dünya benim derdi Beydili.
Seksen bin haneyle Rakka’ya iskân olanda,
Tay’ı, Muvâli’yi kırdı Beydili."[16]
Beydili Aşiretinin lideri Firuz Bey (Perozbeg, Peroz Beg, Firûz Beg gibi isimlerle de anılır), Rakka'nın yaşamak için epey zor bir yer olduğuna karar verir ve o dönemde aşiretin kalan kısmını da İran'a götürür. Zaten halihazırda popülasyonunun ciddi kısmını İranda tutan Begdilinin Anadolu kısmı da büyük oranda İran'a göçmüş olur.[17]
Kültürel boyutta Beydili
[değiştir | kaynağı değiştir]Begdili Boyunda Din
[değiştir | kaynağı değiştir]Beğdili boyu, büyük oranda Şia, Alevilik gibi mezheplere ve kültürlere sahiptir. Bunda Şamlı, Safevîler ve Şeyh Haydar'ın etkisi büyüktür.[1]
Ancak, Anadoluda kalan kesimde Hanefilik mezhebine sahip kişilere de rastlamak mümkündür.
Oymakları
[değiştir | kaynağı değiştir]Sıraç[18], Badıllı[19], Kızılbaş[20][21], Şamlu, Akkaş, Arablû, Beğdili, Beğmişli, Buraklı, Ceceli, Cihanbeğli, Cırıklı, Dengizli, Denizler, Diğer, Döğer, Dimlekli, Elbeğli, Gündüşlü, Hubyarlı, Kadirli, Karaşeyh, Kasımlı, Kayaslı, Kılıçbeğli, Kırgıllı, Kızılkoyunlu, Kotanlı, Kömecli, Mîrzâ, Perdeltâcirlisi, Tecerli Pardal, Ulaşlı ve Yâdigârlı Oymakları, Begdili'ye bağlı oymaklardır.[22][23]
Begdili Boyunda Giyim
[değiştir | kaynağı değiştir]Begdililer arasında köynek, pelerin, içlik, şalvar ve kuşak gibi yöresel kıyafetlerin giyildiği görülür [24]
Soyağacı
[değiştir | kaynağı değiştir]| Oğuzlar | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Bozoklar | Üçoklar | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| "Gün Han" Kayı Bayat Alkaevli Karaevli | "Ay Han" Yazır Döğer Dodurga Yaparlı | "Yıldız Han" Afşar Kızık Beydili Karkın | "Gök Han" Bayındır Beçene Çavuldur Çepni | "Dağ Han" Salur Eymür Alayuntlu Yüreğir | "Deniz Han" İğdir Büğdüz Yıva Kınık | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ongunu Şahin | Ongunu Kartal | Ongunu Tavşancıl | Ongunu Sungur | Ongunu Uç-kuş | Ongunu Çakır | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bahsetmeye Değer
[değiştir | kaynağı değiştir]- İskender Bey, Beydili'lerin Şamlu'nun güçlü bir grubu olduğunu dile getirir.[1]
- Bugünki Türkiye'nin Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Beydili Türkleri İran'a göçmeden önce büyük oranda Türkmen yerleşimi idi. Osmanlı, giden Beydili'lerin yerini Kürt grupları ile doldurdu.[1][25]
- I. İsmail'in eşi Taçlı Begüm, Begdili boyunun Şamlu oymağına bağlıdır.[26]
Ayrıca Bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]- Taçlı Begüm
- Şah İsmail
- Safevîler
- Safiyüddin Erdebilî
- İran Türkleri
- Suriye Türkmenleri
- Şamlu
- Şahsevenler
- Harezmşahlar Devleti
- Büyük Selçuklu İmparatorluğu
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c d e f g h "The Bīgdelī of Anatolia, Syria, and Iran". Encyclopædia Iranica. 18 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ekim 2024.
- ^ "İran İslam Cumhuriyeti Anayasası". 1 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2025. Bilinmeyen parametre
|yayınevi=görmezden gelindi (yardım) - ^ Rıza Zelyut (2007). "Yabancı kaynaklara göre Türk kimliği". Fark. ss. s. 386.
- ^ Şanda. Geçmişten Günümüze Beydili Aşireti Sosyal Yapısı. s. 39. Bilinmeyen parametre
|yayınevi=görmezden gelindi (yardım); Bilinmeyen parametre|adı=görmezden gelindi (yardım) - ^ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 56
- ^ "АБУ-Л-ГАЗИ->РОДОСЛОВНАЯ ТУРКМЕН->ЧАСТЬ 1". www.vostlit.info. 17 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2024.
- ^ Abu al-Ghazi. Genealogy of Turkmens. 9 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2024.
- ^ Uysal, İdris Nebi (2022). "BEYDILI BOYUNUN AĞIZ ÖZELLIKLERINE DAIR NOTLAR". Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten. 0 (73): 201-216. doi:10.32925/tday.2022.80. ISSN 0564-5050. 8 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi8 Eylül 2024.
- ^ Faruk Sümer, “Bozoklu Oğuz boylarına dair,” Dil ve tarih-coğrafya fakültesi dergisi 11/1, 1953.
- ^ Pierre Oberling, The Qashqai Nomads of Fars, The Hague, 1974.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2020.
- ^ BĪGDELĪ (or Bēgdelī, also Bagdīlū), a former Turkish tribe[ölü/kırık bağlantı] Encyclopædia Iranica
- ^ Ortaç, Hülya Serpil; Gürsoy, Gözde Kemer (2020). "NİĞDE KIZILCA KASABASI DÜZ DOKUMA ÖRNEKLERİ". Arış. 0 (16): 4-25. doi:10.34242/akmbaris.2020.131. ISSN 1301-255X. 12 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi12 Ocak 2025.
- ^ "BEYDİLİ". TDV İslâm Ansiklopedisi. 3 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2025.
- ^ "ĀẔAR BĪGDELĪ". Encyclopædia Iranica. 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ekim 2024.
- ^ a b Ömer Özbaş, Gaziantep dolaylarında Türkmenler ve Baraklar, Gaziantep Kültür Derneği Yayınları, Gaziantep 1958, s. 6
- ^ Ali Şahin, Güney Anadolu’da Beğ-Dili Türkmenleri ve Baraklar, Ankara 1962, s. 30-35.
- ^ Admin, A. (27 Kasım 2016). "Sıraçlar kimdir, kimlere Sıraç denir?". PİRHA. 29 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2025.
- ^ Gülensoy, 2015, s. 615; Erol, 2019, s. 216
- ^ The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran, Willem Floor and Hasan Javadi, I. S. 46
- ^ Grigoriev, Sergei (2000). "Об этнической принадлежности шиитов Афганистана" [On the ethnicity of the Shiites of Afghanistan]. Восток: история и культура (in Russian). Saint Petersburg: 32–46.
Кызылбаши, первоначально состоявшие из представителей семи малоазиатских тюркоязычных племен румлу, шамлу, устаджлу, афшар, каджар, текелю и зулкадар, говоривших на азербайджанском языке, были с XV в. одной из главных военно-политических опор Сефевидского государства.
- ^ Cevdet Türkay, Başbakanlık Arşivi Belgelerine Göre Osmanlı İmparatorluğunda Oymak, Aşiret ve Cemaatler, İşaret Yayınları, İstanbul 2001, s.164-635.
- ^ "Geçmişten Günümüze Beydili Aşireti Siyasi, Sosyal ve Kültürel yapısı", İksad Yayınevi, Mehmet Nuri Şanda, S. 13
- ^ Geçmişten Günümüze Siyasi, Begdili Aşireti Sosyal ve Kültürel Yapısı, Mehmet Nuri ŞANDA, s.171, İdris Karahancı, Görüşme, 25 Ağustos 2017.
- ^ "İdris-î Bitlisî". İslam Ansiklopedisi. 18 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ekim 2024.
- ^ [http http://www.akademiktarihvedusunce.org/ 1 Ağustos 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Taçlı Begüm’ ün Hayatı hakkında Yeni Olgular, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, Cilt:1/Sayı:4/Aralık/2014, Minahanım Tekleli, Feride Aliyeva]