Aksiyoloji

Aksiyoloji (Yunanca ἀξίᾱ, axiā, "değer"; ve -λογία, -logia, "bilim"), etik ve estetik olmak üzere ikiye ayrılır. Etik, insanların ahlaki değerlerini sorgular; estetik ise neyin güzel olduğuyla ilgilenir. Neyin etik, neyin estetik olduğunu açıklamak oldukça güçtür, buradan hareketle aksiyoloji, bireylerin davranışlarına temel teşkil eden değerleri araştırmaktadır.

Felsefe klasikleşmiş bir ayrımla ontoloji (varlık felsefesi), epistemoloji (bilgi felsefesi) ve aksiyoloji (değerler felsefesi) başlıkları altında üç bölümde incelenir.

Bir değer araştırması olarak aksiyoloji olanla olması gereken arasındaki ilişkiye cevap arar. Değerin doğası, ölçüsü ve metafiziksel statüsüne ilişkin araştırmalar yapar.

Yaygın olarak aksiyoloji; etik ve estetik olmak üzere ikiye ayrılır.

Estetik, kelimesi Yunanca “aisthesis“ veya “aishanesthai“ kelimelerinden gelir. Duyum, duyular, algı, duygu ile algılamak gibi anlamlar taşır. Bu kelimelerden çıkarılabilecek olan, estetiğin duygusallığın sağladığı bilgilerin bilimi olmasıdır. Estetiğin kurucusu Alexander G.Baumgarten'dir (1714-1762). Ona göre estetik duyu ve duygulara bağlı bilgilerin doğruluğunu inceleyecekti. Yani estetik mantığın ikiz kardeşi veya duyulara dayalı bilgilerin mantığı olarak konmuştu.

Estetik duyusal alanın bütün genişliğini değil, özellikle güzel olan kısmını inceler. Bu nedenle bir ara estetik kelimesi yerine güzellik bilimi veya felsefesi kavramları da önerilmiştir. (J.G. Herder ve G.W.F. Hegel tarafından.) Etik ise davranışları yönlendiren davranış standartlarını (veya sosyal normları) belirlemektedir. Etikçiler (veya ahlak felsefecileri) davranış standartlarını incelemektedir. Bir inceleme alanı olarak etik, temel işlevi tamamlayıcı ve açıklayıcı olmayan, daha çok sıkı kurallara ve değerlendirmeye dayalı normatif bir disiplindir.

Davranış standartları hakkında düşünürken etik ve ahlak arasında bir ayrım yapmak gerekir. Ahlak, Latince mores kelimesinden gelir. Mores; uzlaşılar, pratikler, davranış kodları. Kısaca kişinin içine doğduğu kültür ve toplumda halihazırda mevcut bulunan, çoğunlukla bilinçli bir seçim ve değerlendirme olmaksızın alışkanlıkla edinilmiş, doğru ve yanlışa ilişkin ölçütlerdir. Yani ahlak, bir toplumun en genel standartlarını içerir. Bu standartlar bireylerin mesleki veya kurumsal rollerinden bağımsız olarak toplumun tümü için geçerlidir.

Etik ise ethics karşılığıdır ve daha çok mevcut ahlak üstüne betimleyici ve/veya eleştirel bir düşünce ve bundan hareketle bireysel ahlaki tavır geliştirmeyi ifade ediyor. Yani etik, genel davranış standartları değil toplumdaki belirli bir mesleğin, işin, kurumun veya grubun standartlarıdır. Üç tür etikten söz edilmektedir:

Betimleyici: Ahlak ve ahlaklar üstüne düşünme,

Normatif: Davranışlarımıza rehberlik edecek ahlaki normları bulma,

Çözümleyici (meta-etik): Doğru ve yanlışa ilişkin önermelerin analitik çözümlemesidir.

Tüm bu etik ve estetik çalışmalarının aksiyoloji adıyla anılmasını sağlayan Karl Robert Eduard von Hartmann'dır. Philosophie des Schönen (1887: “Güzellik Felsefesi“) adlı çalışmasıyla terimi ilk kez kullanmıştır.