Am Spiegelgrund kliniği

Viyana Merkez Mezarlığı’nda (Wien-Zentralfriedhof), Am Spiegelgrund kliniğinde Nazi ötanazi programı kapsamında hayatını kaybeden çocuklara adanmış bir anıt mezar bulunmaktadır. Anıtın üst kısmındaki taş blokta Almanca olarak “Asla unutulmadı” ifadesi yer alırken, alt blokta ise 1940–1945 yılları arasında “yaşamaya layık olmayan hayatlar” olarak tanımlanan çocuk ve gençlerin anısına dikildiği belirtilmektedir. Anıt, 2002 yılında Viyana Belediyesi tarafından yaptırılmıştır.

Am Spiegelgrund, II. Dünya Savaşı sırasında Avusturya'nın başkenti Viyana'da faaliyet gösteren bir çocuk kliniğiydi. 1940 ile 1945 yılları arasında, Nazi Almanyası'nın çocuk ötanazisi programı kapsamında 789 hasta bu klinikte öldürüldü. Klinik, o dönemde Am Steinhof adıyla bilinen ve daha sonra Otto Wagner Kliniği olarak adlandırılan psikiyatri hastanesine bağlı olarak çalışıyordu. Söz konusu tesis, Viyana'nın 14. bölgesi olan Penzing'de yer alan Baumgartner Tıp Merkezi bünyesinde bulunmaktaydı.

Am Spiegelgrund, bir çocuk koğuşu ve ıslah okulu olarak ikiye ayrılmıştı. Bu birimlerde, hasta ve engelli ergenler bilgileri dışında tıbbi deneylerde denek olarak kullanıldı; aynı zamanda yetersiz beslenme ve psikolojik kötü muameleye maruz kaldılar. Bazı hastalar zehirli iğneler veya gazla zehirlenme sonucu öldü; diğerleri ise hastalık, açlık, soğuk hava koşulları ya da "rahatsızlıklarına bağlı kazalar" nedeniyle yaşamını yitirdi. Yaklaşık 800 kurbana ait beyin örnekleri, kavanozlar içinde muhafaza edilerek hastane binasında onlarca yıl boyunca saklandı.

Klinik, günümüzde özellikle başhekim Heinrich Gross’un çocuklara yönelik uygulamaları nedeniyle kamuoyunda kötü bir şöhrete sahiptir. Gross, en az dokuz zihinsel engelli çocuğun ölümünden doğrudan sorumlu tutulmuş, ancak yüzlerce ölümde daha etkin rol oynamış olabileceği belirtilmiştir. Çok sayıda çocuğun bedeni, Gross tarafından tıbbi örnek olarak saklanmıştır. II. Dünya Savaşı'nın ardından herhangi bir cezaya çarptırılmamış; Avusturya'da adli psikiyatrist olarak kariyerine devam etmiştir. Sorumlu olduğu fiillerin çoğu ancak yaşamının son dönemlerinde kamuoyuna yansımıştır. Klinik, aynı zamanda Avusturyalı psikiyatrist Hans Asperger’in buraya sevk ettiği çocuklar nedeniyle de bilinmektedir. Asperger’in, çocuk koğuşunda hasta seçimi sürecine katkıda bulunmuş olabileceği yönündeki bulgular 2010’lu yıllarda ortaya çıkmış ve Asperger’i yakın dönemde tartışmalı bir figür hâline getirmiştir.

Arka planı

1938 yılının bahar aylarından itibaren, Nazi ideolojisine uygun olmayan sosyal davranışlara sahip, engelli ya da "uygunsuz" soydan gelen çocuk ve gençlerin belgelenmesi, gözlemlenmesi, değerlendirilmesi ve seçilmesi amacıyla kapsamlı bir kurum ağı oluşturuldu. Bu süreç çoğunlukla bireylerin bebeklik döneminde başlıyor, doktorlar ve ebeler tarafından zihinsel ya da fiziksel anomalilere sahip yenidoğanlar sağlık otoritelerine rapor ediliyordu. 1941 yılı itibarıyla Viyana'daki 100'den fazla doğum kliniği aracılığıyla, yeni doğanların %72'si ilk yaşam yıllarında kayıt altına alınmıştı. Herhangi bir sağlık kuruluşu ile temasa geçen bireyler sistematik biçimde, genetik bilgileri içeren bir “kalıtımsal veri tabanı”na dâhil ediliyordu. Bu veri tabanında 700.000’i aşkın Viyanalı vatandaşın kaydı bulunmaktaydı. Genetik bilgiler, okul değerlendirmeleri, işveren raporları ve varsa sabıka kayıtları ile birleştirilerek bireylerin dosyaları oluşturuluyordu.

Nazi döneminde Viyana’daki sağlık sistemi içinde görev yapan birçok kişi, öjeni temelli Nazi ideolojisini benimsemiş ve her yaştan hasta, özel olarak oluşturulan kurumlara sevk edilmiştir. Bu tesislerde birçok hasta kötü muameleye maruz kalmış ve yaşamını yitirmiştir. Almanya ve Avusturya genelinde, zihinsel veya fiziksel engelli bireyler için Hadamar ve Hartheim Ötanazi Merkezleri gibi çok sayıda tesis kurulmuştur. Süreçten çocuklar da etkilenmiş, birçok çocuk “merhametli ölüm” gerekçesiyle çocuk hastanelerine yönlendirilmiştir. Bu hastaneler arasında, Viyana'daki Kinderspital Am Spiegelgrund en bilinenlerinden biri olmuştur. Burada, Nazi otoriteleri tarafından “Yaşamaya değer olmayan hayat” olarak tanımlanan çocuk ve ergenler tedavi adı altında ötanaziye tabi tutulmuştur. Am Spiegelgrund Kliniği, Steinhof Psikiyatri Kompleksi bünyesinde faaliyet göstermiş ve devlet destekli çocuk ötanazisinin uygulandığı başlıca merkezlerden biri olmuştur. Yaklaşık 789 çocuk bu klinikte hayatını kaybetmiş, savaş sonuna kadar Steinhof kompleksi genelinde 7.500 kadar hastanın öldüğü bildirilmiştir. Klinik, doğrudan Führer'in Şansölyeliği ve Almanya İçişleri Bakanlığı denetiminde çalışmış; hekimler burada engelli ve savunmasız çocuklar üzerinde, sıklıkla ölümle sonuçlanan çeşitli tıbbi işlemler gerçekleştirmiştir. Am Steinhof Psikiyatri Hastanesi, 20. yüzyılın başında kurulmuş, Temmuz 1940 ile Nisan 1945 arasında Spiegelgrund Kliniği'ne ev sahipliği yapmıştır. 16 Mart 1945'te, Sovyetler Birliği’ne bağlı 2. ve 3. Ukrayna Cepheleri, Viyana’yı ele geçirmek amacıyla Viyana Taarruzunu başlatmış; bir ay süren çatışmaların ardından Kızıl Ordu şehri almış ve bu gelişme, Spiegelgrund Kliniği’nin faaliyetlerinin sona ermesiyle sonuçlanmıştır.

Aktion T4 ve çocuk koğuşu

Am Steinhof tesisinde bir çocuk kliniği kurulması, ancak Adolf Hitler tarafından imzalanan ve Aktion T4 programını başlatan "ötenazi emri"nin yürürlüğe girmesiyle mümkün oldu. Temmuz 1940'ta bu program kapsamında, hastanenin yaklaşık üçte ikisini oluşturan 3.200 hasta tesisten tahliye edildi. Bu tahliyeler sayesinde yerleşke içindeki birçok bölüm boşaltıldı ve farklı amaçlar için kullanılmaya başlandı. Hastalar genellikle doğrudan değil, önce Linz yakınlarındaki Niedernhart ya da Ybbs an der Donau’daki kurumlara kısa süreli olarak nakledildikten sonra, Hartheim Ötanazi Merkezi’ne gönderildi. Hartheim’daki toplu gazlamalar Mayıs 1940’ta başlamıştı. Yaz sonuna gelindiğinde, Am Steinhof’tan gönderilen 3.200 hasta sistematik biçimde burada öldürüldü.

Hasta seçimi ve Aktion T4’ün fiilen uygulanması, psikiatrist Werner Heyde’nin başkanlık ettiği Berlin Komisyonu tarafından gerçekleştirildi. Söz konusu kurumlara, hastaların büyük ölçekli nakillerinin yalnızca “Reich’in savunması” amacıyla yapılacağı bilgisi verildi.

24 Temmuz 1940 tarihinde, nakil işlemlerinin başlamasından kısa bir süre sonra, Am Spiegelgrund Çocuk Kliniği kapılarını açtı. Klinik, yerleşke içindeki dokuz binada toplam 640 hastayı ağırlayabilecek kapasiteye sahipti. Aynı dönemde, Merkez Çocuk Yuvası'nın tedavi eğitimi ve özel gereksinimliler bölümü ile bu bölümün “Okul Çocukları Gözlem Merkezi” adı verilen birimi, Spiegelgrund'a taşındı. Bu gözlem merkezinde, sevk edilen her çocuğun eğitim potansiyeli değerlendirilmekteydi.

Eğitilebilirlik kavramı, hasta seçimi sürecine entegre edildi. Zihin ve beden sağlığı yerinde olan bazı çocuklar, suç işleme eğilimi, olumsuz aile koşulları veya uygunsuz soy gerekçesiyle Am Spiegelgrund'a sevk edildi. Kaçma veya küçük suçlara bulaşma durumunda “suçlu”; evlilik dışı doğum veya yoksulluk durumunda “aşağı”; ebeveynleri alkolik ya da suçlu ise “kusurlu” olarak sınıflandırıldılar. Eğitilebilir kabul edilen çocuklar, topluma yük olarak algılandıkları için bakıcı hekim ve personel tarafından gerçekleştirilen tıbbi deney ve disiplin uygulamalarına maruz bırakıldı.

15 No'lu Bina, resmî adıyla Bebek Merkezi, Almanya'da Brandenburg an der Havel’den sonra kurulan ikinci Çocuk Koğuşu olarak tanımlanmıştır. Koğuş personeli, şüphe edilen genetik veya bulaşıcı hastalık vakalarını Viyana Merkez Sağlık Dairesi’ne iletmekle yükümlüydü; buradan, vakaya “tedavi” uygulanıp uygulanmayacağına ilişkin karar çıkmaktaydı.

Hastaların ötanazi değerlendirmesi, “öldürülmeye uygun”, “yaşamasına izin verilen” veya “karar bekleyen” statülerine göre komisyonlarca yapılan incelemelerle belirlendi. Örnek bir dosya, Am Steinhof'da kurumsallaştırılmış “Klara B.” adlı 31 yaşındaki bir şizofreni hastasına aittir. Formda kırmızıyla işaretlenen “Jüdin” (Yahudi) ibaresi ve sol alt köşedeki kırmızı “+” işareti, onun ötanaziye seçildiğini göstermektedir. Klara B., 8 Ağustos 1940'ta Hartheim Ötanazi Merkezi'nde gazla öldürüldü. 1940 yazında Am Steinhof'dan Hartheim'e sevk edilen yaklaşık 3.200 hastanın %12,5'i (yaklaşık 400 kişi) Yahudiydi; oysa 1933'te Avusturya nüfusunun yalnızca %2,8'i Yahudi'ydi. Bu oran, Yahudi hastaların sistematik olarak dezavantajlı konuma sokulduğunu ortaya koymaktadır.

Klinikte ölen Alfred Wödl için Stolperstein

1936–1945 yılları arasında Am Steinhof'da kalan veya sonradan getirilen hastaların ölüm oranı düzenli olarak artarak %6,54'ten %42,76'ya yükselmiştir. Bu artış, hasta nüfusunda belirgin bir düşüşe yol açmış; 1936 yılında 516 ölüm kaydedilirken, 1945 yılında ölü sayısı yaklaşık 2.300 olarak rapor edilmiştir.

Rejimin Aktion T4 programını gizli tutma çabalarına rağmen, hastaların ölüm oranının yüksekliği halka yansımıştı. Temmuz 1940'ta hemşire ve engelli bir çocuğun annesi Anna Wödl, çocukların tahliyesi ve öldürülmesine karşı protestolar başlattı; aile üyeleri ve destekçiler Berlin'deki üst düzey yetkililere mektuplar gönderdi ve kurum önünde gösteri yaptı, ancak kısa süre sonra polis ve SS müdahale ederek eylemleri bastırdı. Avusturya Komünist Partisi ile Katolik ve Protestan kiliseleri de ötanaziyi kınadı; bu baskı sonucunda 24 Ağustos 1941'de Hitler, Aktion T4'ü resmen durdurdu. Buna karşın Aktion 14f13 gibi yeni çocuk ötanazi programları derhal devreye alındı. Anna Wödl'ün oğlu Alfred Wödl, Hartheim'e nakledilmeyerek Am Spiegelgrund Çocuk Koğuşu'nda 22 Şubat 1941'de “zatürre” tanısıyla öldü; beyni tıbbi araştırmalar için muhafaza edilerek 2001 yılında defnedildi.