Balbal
 | Bu madde konu hakkında evrensel bir bakış açısı yansıtmamaktadır. (Kasım 2019) |
Balbal (Kırgızca: балбал, [bɑɫbɑɫ]), (Tıva Türkçesi: Кижи-көжээ / Kiji köjee), Eski Türklerde kişinin anılması için mezarının veya bazı kurganların etrafına dikilen mezar taşına verilen isimdir ve kişinin yaşarken öldürdüğü kişileri sembol eder. Kurganların başında fazla balbal varsa o kişi o kadar kahramandır. Orta Asya Türklerinde, Şamanlık dininin geçerliliğini yaygın olarak koruduğu dönemde, ölen savaşçıların kurgan denilen mezarlarının etrafına dikilmiş, savaşçının öldürdüğü düşmanları ve bu kişilerin öbür dünyada onun hizmetçileri olacağına inanılacağını simgeleyen, genellikle bir taş parçasının üzerine yontulmuş, bir elinde kılıç, figürlerinden oluşan heykellere verilen ad. Bu taşların sayısının fazlalığı ölen kişinin sağ iken; gücünün, cesaretinin, kahramanlığının da simgesidir. İslam öncesi dönemde yaygın olan balballar, İslam dininin kabulünden sonra yerini mezar taşlarına bırakmıştır.
Balbal sözü Eski Türk dilinden[1] bir kelime olup bal+bal, yani vurmak, kakmak, çakmak demektir.[2]
Balbal kelimesinin etimolojik kökenine ışık tutabilecek yazıya geçmiş en eski belge Sümerce <bal> :taş[3][4] kelimesi olmalıdır. Türkçe gibi eklemeli dile sahip Sümerce (Kengerce)'deki <bal>taş kelimesi ile taştan yapılan <Balbal> kelimesi arasındaki anlam ilişkisi açıktır. Bu açıdan Balbal sanatının eklemeli dile sahip kültürlerin eserleri olduğunu söylemek yanlış olmaz.
Kırgızistan'da Şatı ve Sarı-Bulak köylerinin arasındaki bir alanda bulunan taş balballar Kara-Batkak müzesinde sergilenmektedir. Ayrıca Tokmok şehrinin 10 kilometre güneyinde, Burana kulesi'ne yakın alandaki Burana Açıkhava Müzesinde ve Issık Göl kıyısındaki Çolpan Ata ve Karakol'da, göçebe Türklerin pek çok taş savaşçıları (balbalları) bulunur. Balbalların 6. yüzyılda dikildiği tahmin edilir. Kırgızistan içindeki ve tüm Orta Asya'daki bu mezar işaretleri, göçebe Türk boyları tarafından dikilmiş, Kırgızistan'daki balbalların hemen hepsi Çuy Vadisinde dağılıdır.
Tıva Özerk Türk Cumhuriyetinde yaklaşık 200 kadar balbal bulunmuştur. Bijiktighaya dağının dolayında kırlık ovalık alanda da bir tek balbal vardır ki,[5] bazı araştırmacılara göre Cengiz Han'ın balbalı olup Cengiz Han'ın hazinesinin[6] bu dolayda olduğu söylenir.[7] Buraya bir açık hava müzesi yapılmıştır.[8] Tahminen bu balbal 1200 yılı geçkin burada durmakta olup Akdovurak (Aktoprak) şehrine 4 km uzaklıktaki kızıl tepe anlamındaki Kızıl Majalık köyüne yakındır.[9]
Farklı kültür ve dönemlerde bu tür "balbal"lara rastlanmıştır. Özellikle MÖ 6. yüzyıl İskit heykelleriyle önemli benzerlikler bulunmaktadır.[10]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Бейсенов А. Балбал // Түркістан. Халықаралық энциклопедия. Алматы, 2000
- ^ Кызласов Л.Р. О значении термина «балбал» древнетюркских надписей // ТюркС. М., 1966; ДТС. М.-Л, 1969
- ^ "ePSD2 2.7.2 (2024-08-31)". 3 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mart 2021.
- ^ "ePSD2 2.7.2 (2024-08-31)". 3 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mart 2021.
- ^ "Wayback Machine". 3 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2014.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 2 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2014.
- ^ "Хая «Писаная скала». Каменное изваяние «Чингисхан». Памятник царевны Сай-Суу » Тос Эртине". 3 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2014.
- ^ "Скала с письменами » Tuva.Asia". 2 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2014.
- ^ "Тайны Бижиктиг-Хая » Tuva.Asia". 2 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2014.
- ^ [1] 6 Eylül 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. İskitler - MÖ 5. yüzyıl, Archaeological museumof the Archaeology institute NAS of Ukraine.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- http://vk.com/club26290438/ Tuva'daki balbalın yer aldığı Bijiktighaya ile ilgili bir vk sayfası.
- https://web.archive.org/web/20140201191817/http://www.tyvaschool115.lact.ru/ Bijiktighaya'daki bir okul ve balbal ile ilgili bilgiler.
- https://sketchfab.com/3d-models/balbal-1-bishkek-c93c3c883451454ab7241d869a220706 Bişkek'teki bir balbaldan fotoğraflanarak oluşturulmuş 3D model.