Kırgızca

Kırgızca
kırgızça                    kırgız tili
Kırgızca: кыргызча             Kırgızca: кыргыз тили Kırgızca: قىرعىزچا                    Kırgızca: قىرعىزتئلى
Telaffuz	Kırgızca telaffuz: [qɯɾʁɯzˈtʃɑ] Kırgızca telaffuz: [qɯɾˈʁɯz tiˈli]
Ana dili olanlar	Kırgızistan (resmî), Afganistan, Sincan (Çin), Tacikistan, Rusya, Pakistan
Etnisite	Kırgızlar
Konuşan sayısı	4.3 milyon
Dil ailesi	Altay Türkî Şaz Kıpçak Kırgız-Kıpçak Kırgızca
Yazı sistemi	Kırgız alfabesi (Kiril ve Fars, eskiden Latin ve Kırgız Braille)
Resmî durumu
Resmî dil	Kırgızistan Çin (Kızılsu Kırgız Özerk İli) Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü
Dil kodları
ISO 639-1	ky
ISO 639-2	kir
ISO 639-3	kir

Kırgızca ya da Kırgız Türkçesi (Kırgızca: кыргызча, قىرعىزچا, romanize: Kırgızça‎ ya da кыргыз тили, قىرعىزتئلى, romanize: Kırgız tili‎), Kırgızların ana ve Kırgızistan'ın resmî dili. Altay dillerinin içerisinde sınıflanan Türk dillerinin Kıpçak grubuna ait bir dildir. Kazakça ile yakın özellikler gösteren Kırgızca 4 milyondan fazla kişi tarafından konuşulmaktadır.

Tarihçe

Kırgızlar hakkındaki ilk tarihî bilgiler M.Ö. 200'lü yıllara dayanmaktadır. Çin kaynaklarında korunmuş bu belgelerde Kırgızlar, daha o dönemlerde kendi devlet yapısına ve kuvvetli orduya sahip en eski Türk boyu olarak gösterilir. Daha sonraki Çin, Türk, Arap, Fars kaynakları Kırgızların Orta Asya'nın geniş topraklarında dinamik bir göçebe hayat sürdürdüklerini, Kırgız Kağanlığı gibi uzun ömürlü devlet kurduklarını göstermektedir. 6. yüzyılın ortasında kurulmuş olan Kırgız devleti yedi asır yaşadıktan sonra 13. yüzyılın sonlarında Cengiz Han'ın oğulları tarafından yıkılmıştır.

Kırgızcanın oluşum tarihi de Kırgız halkının tarihi kadar eski çağlara dayanır. Bu oluşum tek bir sahada gerçekleşmemiştir. Kırgızcanın diğer Türk boyları ve Moğol, Fars kökenli diller ile uzun süreli temasları ve onlardan etkilenmeleri söz konusudur.

Kırgızcanın bir yandan Moğolca, en eski Türk dillerinden Sarı Uygurca ve Sibirya Türk dilleriyle, diğer yandan Kıpçak grubu ile yakınlık gösteren özellikleri ona Türkoloji bölümlemelerinde bazen Kıpçak grubu içinde, bazen de Sibirya Türk dilleri içinde yer verilmesine neden olmaktadır. Son Türkoloji bölümlemelerine göre Kırgızca, Kıpçak grubu içinde yer almaktadır. Ancak bu grup içinde Kırgızcanın ayrıca bir konumu hep olacaktır. Bu özellik, Kırgızcanın ses ve söz varlığı açısından Sibirya Türk dilleri ve Moğolca ile, dilbilgisi yönünden de Kıpçak grubu ile yakınlık göstermesinden kaynaklanmaktadır.

11. yüzyıldan itibaren Kırgızların Yeniseyden Tanrı Dağlarına doğru göçü başlar. Bununla beraber Kırgızcanın da Kıpçaklaşma süreci başlamış olur. Orta Çağ Kırgızcasının durumu kısmen Kâşgarlı Mahmud'un Dîvânü Lugâti't-Türk sözlüğünde yansıtılmıştır. Kırgızcanın daha sonraki çağlardaki gelişme sürecini belirleyici olgulara bakılırsa, Kırgızcayı diğer Kıpçak lehçelerinden ayıran ve ikincil uzun ünlülerin oluşması, yuvarlaklaşmanın eklere de yansıması, ortak Moğolca kelimelerin varlığı gibi sadece Altayca ile yakınlık gösteren özellikler bu çağın sonlarına doğru oluştuğu görülür.

Yeni Kırgız Türkçesi çağı Kırgızların şimdiki Kırgızistan topraklarına yerleşmesinin tamamlanması, Kırgız etnogenezinin oluşmasından sonraki dönemdir. Bu oluşumun esası Yenisey'den göç etmiş Kırgız tayfaları ile Tanrı Dağlarında eskiden beri yerleşik yaşayan Türk ve Fars kökenli tayfaların asimile sürecinin sonucu olarak oluşmuştur. Günlük hayat, ziraat, yerleşik yaşam tarzı ve İslam ile ilgili çok sayıda Arapça, Farsça kelimeler Kırgızcaya bu dönemde girmiştir. Kırgızcanın hem dilbilgisi, hem söz varlığı açısından birbirinden farklı iki ağzının oluşumu da bu dönemde başlamıştır.

Çağdaş Kırgız edebî dilinin temeli 1920'li yıllarda atılmıştır. Sovyet dönemindeki ilk alfabe, Arap alfabesinin Kırgızcanın özelliklerine uydurulmuş şekli idi. Bu alfabeyle ilk Kırgız gazeteleri Erkin-Too, Kızıl Kırgızstan yayımlanmış; ilkokul kitapları, dergiler, resmî dokümanlar yazılmıştır. Kırgızistan'ın ilk yazarları, şairleri ilk eserlerini sözü edilen Arap alfabeleriyle yayımlamışlardır.

1928 yılında bu alfabe Latin alfabesiyle değiştirilmiştir. 1940'a kadar kullanılmış olan Latin yazısı 1940'ta diğer Sovyet cumhuriyetlerinde olduğu gibi Kırgızistan'da da ortak Kiril esaslı yeni alfabenin kabul edilmesiyle kullanımdan kalkmıştır. 36 harften oluşan Kiril alfabesi günümüzde de kullanılmaktadır.

Kiril	Arap	Latin	IPA	Türkçe
Бардык адамдар өз беделинде жана укуктарында эркин жана тең укуктуу болуп жаралат. Алардын аң-сезими менен абийири бар жана бири-бирине бир туугандык мамиле кылууга тийиш.	باردىق ادامدار ۅز بەدەلىندە جانا ۇقۇقتارىندا ەركىن جانا تەڭ ۇقۇقتۇۇ بولۇپ جارالات.۔ الاردىن اڭ-سەزىمى مەنەن ابئيىرى بار جانا بئرى-بئرىنە بئر تۇۇعاندىق مامئلە قىلۇۇعا تئيىش.	Bardıq adamdar öz bedelinde jana uquqtarında erkin jana teñ uquqtuu bolup jaralat. Alardın añ-sezimi menen abiyiri bar jana biri-birine bir tuuğandıq mamile qıluuğa tiyiş.	bɑrdɯq ɑdɑmdɑr øz bedelinde d͡ʒɑnɑ uquqtɑrɯndɑ erkin d͡ʒɑnɑ teŋ uquqtuː boɫup d͡ʒɑrɑɫɑt ‖ ɑɫɑrdɯn ɑɴsezimi menen ɑbijiri bɑr d͡ʒɑnɑ biribirine bir tuːʁɑndɯq mɑmile qɯɫuːʁɑ tijiʃ	Bütün insanlar özgür, onur ve haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve vicdana sahiptirler, birbirlerine karşı kardeşlik anlayışıyla davranmalıdırlar.

Alfabe

Ana madde: Kırgız alfabesi

Harf	Okunuşu	Trans.
Аа	[a]	Aa
Бб	[be]	Bb
Вв	[ve]	Vv
Гг	[ge]	Gg
Дд	[de]	Dd
Ее	[e]	(ye)
Ёё	[yo]	(yo)
Жж	[ce]	Cc
Зз	[ze]	Zz
Ии	[i]	İi
Йй	[iy]	Yy
Кк	[ka]	Kk
Лл	[el]	Ll
Мм	[em]	Mm
Нн	[en]	Nn
ң	[eñ]	Yok
Оо	[o]	Oo
Өө	[ö]	Öö
Пп	[pe]	Pp
Рр	[er]	Rr
Сс	[es]	Ss
Тт	[te]	Tt
Уу	[u]	Uu
Үү	[ü]	Üü
Фф	[ef]	Ff
Хх	[he]	Hh
Цц	[ţa]	(ţ)
Чч	[ça]	Çç
Шш	[şa]	Şş
Щщ	[şça]	(şç)
ь	[inceltme işareti]	Yok
Ыы	[ı]	Iı
ъ	[kesme işareti]	Yok
Ээ	[e]	Ee
Юю	[yu]	(yu)
Яя	[ya]	(ya)

Ses bilgisi

Kırgızcada 14 ünlü ses vardır. Bunların а, э, ы, и, о, ө, у, ү olmak üzere 8'i kısa; а, э, о, ө, у, ү olmak üzere 6'sı kısadır. Bazı Türk dillerinde rastlanan ы, и seslerinin uzunları Kırgızcada yoktur. Kırgız ünlüleri teşekkül noktalarına, açıklık-kapalılık derecesine, teşekkülleri sırasında dudakların aldığı duruma ve uzunluk-kısalıklarına göre sınıflandırılır.

Oluşum noktalarına göre

а, ы, о, у harflerinden oluşan kalın ve э, и, ө, ү harflerinden oluşmuş ince olarak ikiye ayrılır. Kalın ünlülerin oluşumu dilin arka kısmının çeşitli noktalarının kabararak arka (yumuşak) damağa yaklaşmasıyla gerçekleşir. İnce ünlülerin oluşumu ise dilin ön yarısının çeşitli noktalarının kabararak ön (sert) damağa yaklaşmasıyla yapılır.

Açıklık- kapalılık derecesine göre

а, э, о, ө harflerinden müteşekkil geniş ve ы, и, ү, ү harflerinden müteşekkil dar olarak ikiye ayrılır. Geniş ünlülerin teşekkülünde çenelerin birbirine az yaklaşması nedeniyle dilin kabargan kısmı ile damak arasındaki açıklık geniş, ağızdaki ses yolu serbest olur. Dar ünlülerin teşekkülünde ise çeneler birbirine daha çok yaklaşır ve dilin kabargan kısmı ile damak arasındaki açıklık dar, ağızdaki ses yolu engelli olur. O nedenle gür ve güçlü olan geniş ünlülere nazaran dar ünlüler zayıf olur ve ses olaylarında düşme ihtimalleri daha fazladır.

Eklerin çok varyantlılığıyla tanınan Kırgızca gibi dillerde ünlülerin açıklık-kapalılığına göre ayrılması büyük önem taşır çünkü geniş ünlü bir ekin sadece geniş ünlü varyantları oluşabileceği gibi dar ünlü bir ekin de ancak dar ünlü varyantları olur.

Oluşum sırasında dudakların aldığı duruma göre

о, ө, у, ү harflerinden oluşan yuvarlak ve а, ы, и, э harflerinden oluşan düz olarak ikiye ayrılır. Yuvarlak ünlülerin söylenmesinde dudakların yuvarlaklaşması etkili olur, oysa düz ünlüler dudakların az katılması veya katılmaması ile söylenir. Kırgızca gibi kelimenin bütün hecelerinde hatta eklerinde de yuvarlaklaşma, yani yuvarlak uyumu tam egemen olan bir dilde ünlüleri bu niteliğine göre ayırmanın büyük önemi vardır.

Uzunluk kısalık derecesine göre

а, э, о, ө, у, ү harflerinden müteşekkil uzun ve а, э, о, ө, у, ү, ы, и harflerinden müteşekkil kısa olarak ikiye ayrılır. Kısa ünlülere göre uzun ünlüler 1,5-2 kat daha uzun söylenir. İkisinin kalan bütün ses nitelikleri, yuvarlak-düzlüğü, çıkış noktaları, kalınlık-incelikleri aynıdır. Kelime içinde uzun ünlüler de kısa ünlüler gibi tek hece oluşturur.

Dilbilgisi

Zamanlar

Kırgızcada şimdiki zaman çeşitliliği de görülür. -a / -e, -y ekiyle kurulan şimdiki zamandır (cönököy uçur çak - basit şimdiki zaman):

Kırgızca (Kiril)	Hecelenimi (Latin)	Türkçesi	Kırgızca (Kiril)	Hecelenimi (Latin)	Türkçesi
Качамын	kaç-a-mın	kaçarım	Качабыз	kaç-a-bız	kaçarız
Качасың	kaç-a-sıñ	kaçarsın	Качасыңар	kaç-a-sıñar	kaçarsınız
Качасыз	kaç-a-sız	kaçarsınız	Качасыздар	kaç-a-sızdar	kaçarsınız
Качат	kaç-a-t	kaçar	Качышат	kaç-ış-a-t	kaçarlar

Tataal uçur çak (birleşik şimdiki zaman) cat-, cür-, tur-, otur- fiilleriyle kurulan şimdiki zamana Kırgızcada birleşik şimdiki zaman denir:
Мен иштеп жүрѳм (men işte-p cür-ö-m): "ben çalışıyorum".

Zamirler

Şahıs Zamirleri	Teklik		Çokluk
Kırgızca	Türkçe	Kırgızca	Türkçe
Мен (Men)	Ben	Биз (Biz)	Biz
Сен (Sen)	Sen (teklik samimî)	Силер (Siler)	Siz (çokluk samimî)
Сиз (Siz)	Siz (teklik resmî)	Сиздер (Sizder)	Sizler (çokluk resmî)
Ал (al)	O	Алар (alar)	Onlar

 İşbu madde Gülzura Cumakunova tarafından CC BY-SA 3.0 lisansı altında yayımlanan metin içermektedir.