Cavid Bey
Mehmed Cavid Bey | |
|---|---|
 Mehmed Cavid Bey | |
| Doğum | 1875 Selanik, Osmanlı İmparatorluğu |
| Ölüm | 26 Ağustos 1926 (51 yaşında) Ankara, Türkiye |
| Defin yeri | Cebeci Asri Mezarlığı, Ankara |
| Etnik köken | Yahudi |
| Eğitim | Mekteb-i Mülkiye |
| Meslek | Siyasetçi, yazar, yayımcı |
Mehmed Cavid Bey (Osmanlıca: محمد جاويد بك, d. 1875, Selanik - ö. 26 Ağustos 1926, Ankara), II. Meşrutiyet döneminde maliye nazırlığı yapmış Yahudi kökenli Osmanlı siyasetçisi.[1][2] Atatürk'e suikast girişiminin sorumlularından biri olduğu gerekçesiyle tutuklandı ve yargılandıktan sonra idam edildi. Osmanlı İmparatorluğu’nda liberalizm düşüncesinin öne çıkan isimlerindendi.[3] Hukukçu, dil eleştirmeni ve çevirmen Şiar Yalçın'ın babasıydı.
Yaşamı
[değiştir | kaynağı değiştir]Mehmed Cavid Bey, Selanik'te 1877 (1294) yılında doğmuştur.[4] Doğumu ile ilgili olarak oğlu Şiar Yalçın 1875 tarihini verse de Nazmi Eroğlu'nun araştırması 1877 olduğunu ortaya koymaktadır.[4] Mehmed Cavid Bey'in babası Recep Naim Efendi, Selanik'te ticaret ile uğraşmaktadır.[4] Annesi ise Fatma Hanım'dır.[4] Mehmed Cavid Bey'in iki erkek kardeşi ve iki de kız kardeşi vardı.[4] Kendisi gibi eğitimci olan Şefkati (Gerçel) Bey'de Mehmed Cavid Bey ile beraber Feyziye Mektebinde çalışmış ve çalışmalarına yardımcı olmuştur. Kazım (Gerçel) Bey ise ticaretle uğraşmış ve Gerçel çoraplarını marka haline getirmiştir. Görüldüğü gibi kardeşleri, Gerçel soyadını kullanmaktadırlar.[4] Mehmed Cavid Bey'in iki defa evlendiğini ilk eşi olan Saniye Hanım'ın 1909 yılında erken yaşta ölmesinden sonra uzun yıllar bekar hayatı yaşadığı görülmektedir.[4] Mehmed Cavid Bey, Selanik'te iken akrabalarından Saniye Hanım ile 1906 yılında evlenmişti.[4] Bu evlilikten çocukları olmamış ve eşini üç yıl sonra verem hastalığından kaybetmiştir.[4] Cavit Bey, Sabetayist kökenlere sahip bir ailenin ferdiydi.[5][6][7]
İstanbul'da Mekteb-î Mülkiye’de eğitim gördü. Selanik’e döndükten sonra Jöntürk hareketine katıldı. Feyziye Mektepleri’nde müdürlük ve öğretmenlik yaptı. 1908-1911 yıllarında İstanbul’da liberal düşünceyi savunan ve on beş günde bir yayımlanan Ulûm-ı İktisâdiye ve İçtimâiye Mecmuası’nı Rıza Tevfik ve Ahmet Şuayip ile birlikte çıkardı.[8]
II. Meşrutiyet’in ilanından sonra I.ve II. dönem Selanik ve III. dönem Çanakkale mebusu olarak İstanbul’daki mecliste yer aldı. 31 Mart Vakası'ndan sonra sadrazam Ahmet Tevfik Paşa tarafından maliye bakanlığı görevine getirildi. İttihat ve Terakki yönetimi sırasında çeşitli defalar bu göreve getirilip ayrıldı. Osmanlı maliyesini modernleştirdi.[9] Kapitülasyonların kaldırılması için büyük mücadele verdi. Türk iş adamı sınıfının doğması için uğraştı. İktisadi liberalizme inanmış olan Cavit Bey’in 1917 yılı bütçe konuşması ünlüdür:
“Biz milliyetperveriz. İstemeyiz ki memleketimizde yapılacak bütün teşebbüsler ecnebiler tarafından yapılsın ve misafir olalım. Hayır!”
Ülkenin I. Dünya Savaşı’na girmesine[10] ve Ermeni Tehciri'ne karşı çıktı.[11][12] 1917’de bir devlet bankası hâline getirilmesi planlanan İtibar-ı Milli Bankası’nın (Crédit National Ottoman) kurucuları arasında yer aldı. Bu girişim, "iktisadi cihad" olarak tanımlanıyordu. Savaştan yenik çıkıldığı için bu proje gerçekleşmedi. Mondros Ateşkes Anlaşması'nın imzalanmasından sonra Ahmet İzzet Paşa kabinesi ile birlikte istifa etti. Daha sonra kurulan hükûmetlerde yer almadı.
Savaştan sonra Cavit Bey, işgal devletleri tarafından kurulan Âliye Divan-ı Harb-i Örfi adlı mahkemede yargılandı. Gıyabında 15 yıl kürek cezasına mahkûm edilince İsviçre’ye gitti.[13] Şubat 1921’de toplanan Londra Konferansı’nda Ankara’nın temsilcisi Bekir Sami Bey’e eşlik ettikten sonra temmuz 1922’de Türkiye’ye döndü.
1916 ile 1918 yılları arasında Hür ve Kabul Edilmiş Masonlar Büyük Locası büyük üstatlığı yapmıştır.[14]
Osmanlı Saltanatı’nın kaldırılmasından sonra sürgüne gönderilen Şehzade Burhaneddin’in eski eşi Aliye Nazlı Hanım ile 1921’de evlendi. Bu evlilikten oğlu Osman Şiar (Yalçın) dünyaya geldi (1924).
Lozan Barış Antlaşması’nı imzalayan Türkiye delegasyonunda üye olarak bulunan Cavit Bey, cumhuriyet rejimi sırasında yönetime muhalif bir tutum takındı. İzmir Suikastı hadisesi sonrasında suikast girişiminin bir parçası olmakla suçlandı. Kendisini yargılayan İstiklâl Mahkemesi hakimleri savunmasını suçsuzluğunu ispatlayıcı nitelikte bulmadı ve 26 Ağustos 1926 günü Cebeci’deki Umumî Hapishane’de Doktor Nâzım Bey, Yenibahçeli Nail Bey ve Hilmi Bey ile birlikte idam edildi. Bu isimlerin cenazeleri hapishanenin avlusuna gömüldü.[15] 1925-1926 döneminde Fransa'nın Ankara Büyükelçisi olan Albert Sarraut'ın doğrudan Mustafa Kemal ile görüşerek Cavid Bey'in affedilmesini istediği iddia edilmektedir.[16]
Suikast girişimi nedeniyle tutuklu bulunduğu sırada eşine çıktıktan sonra okuması için yazdığı mektuplar “Zindandan Mektuplar” adıyla, iki yaşındaki oğlu için yazdıkları ise “Şiar’a Mektuplar” adıyla yayımlandı. Oğlu Osman Şiar'ı, arkadaşı Hüseyin Cahit Bey yetiştirdi. Mezarının yeri uzun süre gizli kaldı. Kayıp mezarı 1950'lerde, eşi Aliye Hanım ve dönemin Cumhurbaşkanı Celâl Bayar’ın girişimleriyle bulunarak Cebeci Asri Mezarlığı’na nakledildi.[15]
Hakkında Yazılanlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- “Fırtınalı Günlerin Ünlü Maliye Nazırı Cavid Bey”, Nazmi Eroğlu, Bir Harf Yayınları, 2009
- "Türkiye’nin iktisatla savaşının kısa tarihi" Yıldıray Oğur, Karar https://www.karar.com/yazarlar/yildiray-ogur/turkiyenin-iktisatla-savasinin-kisa-tarihi-1591434
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "An Enemy Old and New: The Dönme, Anti-Semitism, and Conspiracy Theories in the Ottoman Empire and Turkish Republic". University of Pennsylvania Press. 2013. 30 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2020.
- ^ The Dönme: Jewish Converts, Muslim Revolutionaries, and Secular Turks. Mehmed Cavid Bey (İngilizce). Stanford University Press. 2010. ss. 97-108. ISBN 9780804768672. Erişim tarihi: 29 Kasım 2010.
- ^ ""Jews, Be Ottomans!" Zionism, Ottomanism, and Ottomanisation in the Hebrew-Language Press, 1890 1914" (PDF). “In France, Everything Is French”: Ideas and Perceptions of Jewish Identity and Zionism. University of Greenwich. 30 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 29 Kasım 2020.
- ^ a b c d e f g h i "Mehmed Cavid Bey ve İzmir Suikastı Yüksek Lisans Tezi" (PDF).
- ^ Ilgaz Zorlu, Evet, Ben Selânikliyim: Türkiye Sabetaycılığı, Belge Yayınları, 1999, p. 223.
- ^ Yusuf Besalel, Osmanlı ve Türk Yahudileri, Gözlem Kitabevi, 1999, p. 210.
- ^ Rıfat N. Bali, Musa’nın Evlatları, Cumhuriyet’in Yurttaşları, İletişim Yayınları, 2001, p. 54.
- ^ "Doç. Dr. İsmail Doğan, Sosyolojik Düşüncenin Osmanlı'daki Kaynakları: "Ulûm-ı İktisâdiye ve İçtimâiye Mecmuası" Örneği, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi Cilt 32, Sayı 1, 1999" (PDF). 2 Haziran 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2010.
- ^ "Taha Akyol, Cavit Bey'in İdamı, Milliyet Gazetesi, 25.10.2010". 27 Ekim 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2010.
- ^ "Taha Akyol, Vatanperver mi, Vatan Haini mi, Milliyet Gazetesi, 11.02.2009". 29 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2010.
- ^ Hasan Babacan ve Servet Avşar. Cavid Bey. Meşrutiyet Ruznâmesi. Cavid Bey. Meşrutiyet Ruznâmesi 3. Cilt. Türk Tarih Kurumu. s. 135. ISBN 9789751630384.
- ^ Akyol, Taha (25 Ekim 2010). "Cavit Bey'in idamı". Milliyet. 14 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2020.
- ^ "Ayşe Hür, Sarı Paşa, Kara Çete ve Kurt Kanunu, Taraf Gazetesi, 29.06.2008". 27 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2010.
- ^ "Büyük Üstatlar". 27 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2021.
- ^ a b Savaşal Savran, Gülten (2006). "1926 İzmir Suikastı ve İstiklal Mahkemeleri" (PDF). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü. ss. 80-81. 2 Haziran 2025 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2025.
- ^ Bkz. Grey Wolf (Bozkurt), H. C. Armstrong, 1932, s. 276
| Otorite kontrolü |
|
|---|
- Maliye nâzırları
- 1877 doğumlular
- 1908-1912 Osmanlı Meclis-i Mebusanı Selanik üyeleri
- 1912 Nisan-Ağustos Osmanlı Meclis-i Mebusanı Selanik üyeleri
- 1914-1918 Osmanlı Meclis-i Mebusanı Çanakkale üyeleri
- 1926'da ölenler
- 20. yüzyılda Osmanlılar
- Altındağ'da ölenler
- Cebeci Asri Mezarlığı'na defnedilenler
- İdam edilmiş siyasetçiler
- İttihat ve Terakki üyeleri
- İzmir Suikastı nedeniyle idam edilmiş kişiler
- Osmanlı masonlar
- Selanik doğumlu siyasetçiler
- Türk liberaller
- Sabetaycılar
- Türkiye tarafından asılarak idam edilmiş kişiler