Cemil Cem

Cemil Cemin Kalem dergisi kapağı, (Nu. 23)

Mehmet Cemil Cem (d. 1882, İstanbul - ö. 9 Nisan 1950, İstanbul) Türk diplomat, karikatürist ve editör. Cem dergisinde yayımladığı karikatürlerden ötürü "Üstad" ve "Türk Karikatürünün Babası" olarak adlandırılmıştır.

Türk karikatürünün öncü isimlerindendir. II. Meşrutiyet döneminde, 1908'de İstanbul'da yayımlanmaya başlayan Kalem dergisinde faaliyet göstermiş, çizdiği karikatürler ve yayımladığı Cem mizah dergisiyle tanınmıştır. Cem, Kalem ve Cem dergilerinde yayımlanan karikatürlerinde II. Abdülhamid’i sert şekilde eleştirmiş ve II. Meşrutiyet’ten sonra İttihat ve Terakki Partisi ileri gelenleri ve diğer siyasal figürleri de yermekten çekinmemiştir.

Yaşamı

1882 yılında İstanbul'da doğdu. Babası, askerî doktor İbrahim Cemil Paşa'dır. Cemil Cem, erken yaşlarda resme ilgi duydu. 1899'da Vefa İdadisi’nden mezun oldu ve ardından İstanbul’da hukuk eğitimi aldı.

Bir süre Hariciye Nezareti şehbenderlik kaleminde görev yaptı. 1903’te önce Nice, sonra Toulon Başkonsolosluğu yardımcılığı görevine atandı. Ardından, Paris büyükelçisi Salih Münir Paşa'nın tavsiyesi ile Paris elçilik katibi olarak görevlendiridi. Paris’te bulunduğu sırada Siyasal Bilgiler Okulu’ndaki dersleri izledi. Birçok ressamla tanıştı. Kendisi ve dostları için karikatürler çizdi. Karikatürlerinde Gustave Doré, Jean-Jacques Grandville ve Sem (Georges Goursat) gibi Fransız karikatüristlerden ilham aldı. Paris'ten sonra Viyana ve Roma büyükelçiliklerinde görev yaptı.

Osmanlı Devleti'nde II. Meşrutiyet’in ilanından sonra, İstanbul’da yayımlanan ve dönemin önemli çizerlerinin karikatürlerinin yayımlandığı Kalem dergisine karikatürler gönderdi. Özellikle portreleri ve sert muhalif çizgileriyle derginin yıldız çizerlerinden biri oldu. 1909 yılında ilk Türk karikatür albümünü çıkardı. II. Abdülhamit’in yirmi karikatüründen oluşan albümü "Cem" adını taşır.

Roma’ya atandığında izinli olarak İstanbul’a geldi ve yaşamını karikatürcü olarak sürdürmek istediği için 1910'da diplomatik kariyerini bırakıp İstanbul’a yerleşti. İstanbul'a geldiği gibi Cem adlı haftalık mizah dergisini çıkarmaya başladı. Karikatürlerinde tahttan indirilen II.Abdülhamid’i eleştirdiği gibi, İttihat ve Terakki Partisi'nin ileri gelenlerini ve diğer siyasetçileri de sert biçimde eleştirdi. Başyazarlığı üstlenen Refik Halit, kendisine yazılarıyla eşlik etti. Dergi, yalnız İstanbul’da on iki binin üzerinde satış rakamına ulaştı.

Cem, Osmanlı Devleti'nin Balkan Savaşları’ndaki yenilgisinin ardından dergiyi kapatıp İzmir’e taşındı ve kısa bir süre sonra Avrupa’ya gitti. On yıllık aradan sonra 1922’de, Refik Halit Karay'ın çıkardığı Aydede dergisinin ilk sayısının kapağında "Hayat Bir Zar Oyunudur" üst başlıklı bir karikatürü yayınlandı. Sonra karikatürleri tekrar uzun süre görülmedi.

Kurtuluş Savaşı yıllarında İstanbul’a döndü. 1921-1925 yıllarında Sanayi-i Nefise Mektebi’nde müdürlük yaptı. İnas Sanayi-i Nefise Mektebi, onun müdürlüğü zamanında, Maarif Nezareti’nin kararıyla lağvedilerek mektebin erkek kısmıyla birleştirildi. 1924 yılında okulun cumhuriyet dönemindeki ilk yönetmeliği hazırlandı. Cem, 1925 yılında mektebin müdürlüğünden istifa etti.

1927’de Cem dergisini Orhan Seyfi Orhon ile birlikte yeniden yayımlamaya başladı. Orhon, dergiden ilk sayıdan sonra ayrıldı. Cem, d10 Aralık 1927 tarihli sayıda yayımlanan "Ah bir vergisiz memleket olsa" karikatürü nedeniyle, sonra da müstehcen görülen bir başka karikatürü nedeniyle yargılandı; her iki davadan da aklandı. 1928’de davalar sürerken dergisinin yayınını 33. sayıda durdurdu. Dört ay kadar sonra, Harf İnkılâbı'nın ardından yeniden dergiyi çıkarma girişiminde bulundu; 34. sayıyı yeni harflerle çıkardı. Cem dergisinin son sayısını 2 Mayıs 1929’da yayımladı. Bazı kaynaklarda Recep Peker hakkındaki bir karikatürü nedeniyle cumhurbaşkanı Atatürk’ün kendisini Ankara’ya davet ettiği ve dergisini kapatmasını istediği öne sürülür. Bazıları ise Cemil Cem’in yayıncılığı ve sanatının zamanın gerisinde kaldığını ve derginin bu nedenle kapanmak zorunda kaldığını ifade etmiştir.

İstanbul'un Moda semtinde evinin bulunduğu sokağa adı verilmiştir.

Cem, bir süre İstanbul Belediye Şehir Meclisi üyeliği yaptı. Ardından evine çekildi; resim ve tarımla uğraştı. Bu dönemde yaptığı "Meşrutiyet Ricali Veliefendi Çayırında" adlı büyük pano, Türk resim sanatının en kalabalık grup portrelerinden birisidir. İstanbul Resim ve Heykel Müzesi'nde bulunan bu panoda Cem, Meşrutiyet devrinin hükûmet, fikir ve sanat adamlarını çizmiştir.

9 Nisan 1950’de İstanbul'un Moda semtindeki evinde kalp yetmezliği sonucu öldü.

1989'da Turgut Çeviker’in hazırladığı albümü "Silah ve Meşale" adıyla yayımlanmıştır. Cemil Cem'in Moda'da evinin bulunduğu sokağa Cem adı verilmiştir.

06.01.2025 tarihinde, Kadıköy Moda’da, Türk karikatürünün öncüsü Cemil Cem’in yaşadığı ve kendi adını taşıyan sokaktaki evi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür Varlıkları Daire Başkanlığı (İBB Miras) tarafından yenilenerek bir kültür mekânına dönüştürüldü. Türk karikatürünün büyük ustası ve çizerlerinden Turhan Selçuk’un adının verildiği kültür evi ile, Cemil Cem ve Turhan Selçuk aynı mekanda buluşmuş oldu. (Bir kısım karikatür sanatçısı, Cemil Cem'in evine kendi isminin verilmesinin daha doğru olacağını açıkladı.)

Galeri

• 
  Meşrutiyet Ricali Veliefendi Çayırında tablosundan ayrıntı
• 
  Meşrutiyet Ricali Veliefendi Çayırında tablosundan ayrıntı

Kaynakça

Ek okuma

• "Cemil Cem (İstanbul 1882 - İstanbul, 9 Nisan 1950)". Virtual Museum. 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2002.