Hanzit

Hanzit (Ermenice: Անձիտ Anjit, Yunanca: Ἀνζιτηνή Anzitini), Ortaçağ Ermenistanı'nda yaklaşık 300-1000 yılları arasındaki zaman diliminde var olmuş tarihi bir bölge. Bölge Büyük Ermenistan'ın günümüzde Türkiye topraklarında kalan Sophene eyaletinin beş bölgesinden birisiydi. Sınırları kesin olmamakla birlikte günümüzde Elazığ ilini büyük oranda kapsayan Palu ile Tomisa (Baskil) kaleleri arasındaki bölgeyi kapsıyordu. Elazığ'ın "Altınova" denilen ovası bu alanın içindeydi. Hanzit ismi ise bu bölgenin Süryanice ismidir ki Türkçe kaynaklarda genellikle bu isimle yer almıştır.

Hanzit, 384'ten itibaren Roma Ermenistanı'nın satraplıklarından birisiydi ve 536'da Dördüncü Ermenistan eyaletinin bir parçası oldu. 10. yüzyılda bilinen yöneticileri Habel (yaklaşık 970) ve Sahak'tı (yaklaşık 995).

Ermenistan'ın güneybatı köşesinde yer alan bölge, kuzeyde Murat, batıda Fırat nehirleri ve güney ve güneydoğuda Doğu Torosları'nın yamaçlarıyla sınırlanmıştır. Hanzit'in coğrafi merkezi, günümüz Elazığ'ından antik Arsamosata şehrine kadar uzanan ovalar bölgesiydi.Şimdi günümüz Elazığ'ında Altınova olarak adlandırılan bu bölge, dağlarla çevrili verimli ve sulak bir bölgedir. 19. yüzyılda yerel Hristiyan geleneğe göre, burası antik Aden Bahçesi'nin bulunduğu yerdi. Hanzit, coğrafi olarak Malatya ovasının bir parçası olan Fırat'ın doğu kıyısındaki, Muşar (Baskil) ve Tomisa (Kömürhan, Baskil) çevresindeki alanları da içeriyordu.

Hanzit, Ermenistan'dan geçen iki ana doğu-batı rotasının güneyini kontrol ediyordu. İlki batıda Melitene'den gidiyor, Fırat'ı Tomisa'da geçiyor ve ardından Murat vadisini Van Gölü'nün kuzeyine kadar takip ediyordu. Günümüzde de bu yol İç Anadolu'yu Doğu Anadolu'ya önemli karayolunun parçasıdır. Tomisa Kalesi, günümüzde Kömürhan Köprüsü 'nün bulunduğu yerde bulunan antik bir Urartu köprüsür ki Malatya'dan doğuya giden yoldaki Fırat nehrini geçen noktayı kontrol ediyordu. Ayrıca, Doğu Torosları üzerindeki iki ana rotadan biri olan ve Ermenistan yaylasını bereketli üst Dicle vadisiyle (Diyarbakır) birleştiren Ergani Geçidi'ne de komuta ediyordu. Ayrıca birkaç önemsiz rotayı da kontrol ediyordu. Biri kuzeybatıya, Kuzey Anadolu'ya doğru gidiyor, Aşvan (Muratcık, Elazığ) sığlığında Murat'ı ve ardından Ağın yakınlarında Fırat'ı geçiyordu. Bir diğeri kuzeye, Fırat vadisinin üst kısmına gidiyor, Murat'ı Pertek sığlığında geçiyor ve ardından yalçın Munzur sıradağlarını (Tunceli) geçiyordu.

Stratejik konumu göz önüne alındığında, Hanzit geç antik çağ ve erken Orta Çağ boyunca büyük imparatorluklar arasında sıklıkla çekişme konusu olmuştur. 297'de Diocletian tarafından ilhak edilene kadar Roma İmparatorluğu'nun Fırat üzerindeki sınırının hemen ötesindeydi. Daha sonra Roma Melitene'yi koruyan bir tampon bölge oluşturdu ve ayrıca Justinian, Roma yönetimini Murat vadisinin doğusuna doğru daha da genişletene kadar bölgedeki Romalıların ana kuzey-güney askeri rotasını (Ergani Geçidi) kontrol etti. Daha sonra, Arap fethinden sonra Hanzit, Küçük Asya'ya karşı seferler için bir üs noktası haline geldi ve güneybatı Doğu Anadolu'yu kontrol etti. Hanzit 930'larda Bizanslılar tarafından yeniden fethedildi ve şimdi öne çıkan ve bölgenin ana şehri haline gelen Harput şehrini güçlendirdiler. Çok geçmeden, Hamdaniler hükümdarı Seyfü'd Devle 956'da Hanzit'e meşhur bir sefer düzenledi. Bu onun en ünlü seferlerinden biriydi ve "dikkat çekici derecede ayrıntılı" Arapça nesir anlatımı, Orta Çağ Hanzit ve yerleşim yerleri leri hakkında önemli bilgiler sağlar.

Orta Çağ'da Hanzit müreffeh bir bölgeydi. Başlıca kasabaları Elazığ Ovasındaki Dadima (Tadım), Harput ve Arsamosata iken, çevredeki kırsalda birçok köy yer alıyordu. Ancak, Orta Çağlarda Hanzit'in nüfusu azalmıştir. Arap-Bizans savaşları sırasında sınırda olması onu saldırılara karşı savunmasız bıraktı ve birçok insan Sophene'nin kuzeyine, nispeten daha güvenli olan günümüz Bingöl ve Tunceli'nin dağlık bölgesine göç etti.

Bugün Keban Barajı, Murat vadisi boyunca eski Hanzit'in alçak kesimlerini sular altında bırakarak,buradaki arkeolojik alanların araştırılmasını engellemiştir.

Tarihi

Hanzit (Anzitene) adı, Yeni Asur metinlerindeki "Enzi"ye karşılık gelir.

Qardannaea Diane isimli bir kölenin satışı hakkında MS. 252 tarihli bir belge, onun Ortene bölgesinde doğduğunu belirtir. Daha sonraki Süryani kaynaklarına göre bu bölge Hanzit'de yer almaktadır. Ortene halkı görünüşe göre ne Ermenice ne de Aramice konuşuyordu; bunun yerine kendi dillerini konuşuyorlardı. ("Ortene" ismi Josef Markwart tarafından antik Urartu ile ilişkilendirilmiştir; ancak bu varsayimdir.) Ancak Qardannaea'nın kendi yerel ismine ek olarak Diane ismini de benimsemiş olması, bölgenin o dönemde önemli bir Yunan-Roma kültürel etkisi altında olduğunu göstermektedir.

298'de Ermeni Hanzit prensliği bir Roma tebaası oldu.[Ermenistan krallığının bir vasalı olarak, Hanzit beyleri birkaç nesil boyunca muhtemelen bir derebeyine karşılık gelen "hazarapet" ünvanını elinde tuttular. 363 antlaşmasıyla Ermenistan krallığı Perslerin tarafına geçerken, Hanzit ve Sophene Roma bağlılığı altında kaldı. Persler 363'te Ermenistan'ı ele geçirdiğinde Hanzit prensi Sałamut olarak adlandırıldı. Ermeni kaynakları Anzitene ve Sophene'nin Romalıların yanında yer almasını Ermeni kralına karşı ihanet olarak tasvir ediyor, ancak gerçekte Anzitene zaten 50 yıldan uzun süredir Roma etkisi altındaydı.

Arapların elindeki Melitene 934'te Bizanslılara teslim olduktan sonra, Hanzit kısa bir süreliğine ikiye bölündü. Melitene'ye bitişik batı yaylaları Bizans topraklarına dahil edildi ve Munzur sıradağlarını kapsayan Mezopotamya sınır temasının bir parçası haline geldi. Doğu Anzitene 937'ye kadar alınamadı ve ardından Arsamosata 937'den 939'a kadar kuşatıldı. Bizanslılar muhtemelen bu sıralarda Harput'taki tahkimatları genişlettiler. Bu noktadan sonra Harput, Anzitene'deki ana merkez haline geldi.

Sonraki 10 yıl boyunca Bizanslılar daha da doğuya doğru genişlemeye devam ettiler, böylece 950'de sınır Hanzit'in oldukça doğusundaydı. Ancak Hanzit, güneydeki Doğu Torosları'ndan (Mastar Dağları) gelen saldırılara karşı savunmasızdı. 956'da, Halep'in Hamdani hükümdarı Sayfu'd Devle, Hanzit'e güneyden Elazığ Ovasının güneyindeki Toroslar (Mastar Dağları) üzerinden bir saldırı düzenledi. Bu, onun en ünlü seferlerinden biridir ve bunun "dikkat çekici derecede ayrıntılı" Arapça nesir anlatımı, Orta Çağ Hanzit ve yerleşim yerleri hakkında önemli bir kaynak sağlar. Bu anlatım, Mutanabbi'nin sefer hakkındaki iki şiirinden önceki bazı el yazmalarında bulunur.

Hanzit'in nüfusu 6. ve 10. yüzyıllar arasında azaldı. Hanzit'deki geç Roma eyalet başkenti Tadım (Dadima)küçülmüş ve daha savunmalı bir yere çekilmişti. Harput'un da aynısını yaptığı anlaşılıyor. Bu eğilimin tek istisnası, bir köyden bir kasabaya dönüşmüş gibi görünen Hūrī'ydi. Bu düşüşün bir nedeni, nüfusun kuzeye doğru Sophene'ye doğru hareket etmesi olabilir. Muhtemelen olan şey, Arap istilaları sırasında birçok insanın Anzitene ovasındaki "açık, korunmasız yerleşim yerlerini" terk edip Sophene'deki daha iyi korunan yerlere yerleşmesiydi. Güneyde Murat nehri tarafından korunan Sophene, sakinlerini baskınlardan ve istilalardan korumak için daha iyi bir konumdaydı.

Bibliyografya

• Howard-Johnston, James (2006). East Rome, Sasanian Persia and the End of Antiquity. Ashgate. ISBN 0-86078-992-6. Erişim tarihi: 25 Temmuz 2022. 
• Marciak, Michał (2017). Sophene, Gordyene, and Adiabene: Three Regna Minora of Northern Mesopotamia Between East and West. Brill. ISBN 9789004350724. 
• Sinclair, T.A. (1989). Eastern Turkey: An Architectural & Archaeological Survey, Volume III. Pindar Press. ISBN 0907132340. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2022.