Hasan Kûçek
| Hasan Kûçek | |
|---|---|
| İlhanlılar yüce komutanı (İddia) | |
| Hüküm süresi | 1338–1343 |
| Önce gelen | Hasan-ı Büzürg |
| Sonra gelen | Melik Eşref |
| Doğum | y. 1319 Kayseri, Anadolu valiliği, İlhanlılar |
| Ölüm | 15 Aralık 1343 Tebriz, İlhanlılar |
| Eş(ler)i | İzzed Melik |
| Hanedan | Çobanoğulları |
| Babası | Timurtaş |
| Annesi | Devlet Hatun |
Küçük Hasan veya Hasan Kûçek (Farsça: حسن كوچك; y. 1319 – 15 Aralık 1343) 14. yüzyılda yaşamış bir Çobanoğulları prensidir. İlhanlılar'ın ardından yaşanan mücadeleler sırasında İran'da neredeyse bağımsız bir Çobanoğulları Devleti kurmasıyla tanınır. Kendisi gibi Hasan-ı Büzürg gibi fiilen kral yapıcı konumuna geldi.
Erken dönem
[değiştir | kaynağı değiştir]y. 1319 Anadolu'daki valiliği sırasında Timurtaş ve eşi Devlet Hatun'un[1] çocuğu olaral doğmuştur. Ancak Hasan'ın babası 1328 yılında Memlükler tarafından idam edilince Hasan bir süre babasının rakiplerinden saklanmak zorunda kalmıştır. Hasan'ın iktidara yükselişi, son güçlü İlhanlı hükümdarı Ebu Said'in ölümünden üç yıl sonra başlamıştır. Hasan-ı Büzürg yönetimindeki Celayirliler, Batı İran'ı yeni ele geçirmişler ve 1336'da İlhanlı tahtına kukla Muhammed Han'ı oturtmuşlardı. Hasan, parçalanmış Çobanî ailesini birleştirmeye çalışmıştır. Babasının hayatta olduğunu iddia ederek, Hasan'ın büyükbabası Emir Çoban'ın muhtemel çocuğu olan Kara Cerî adlı bir köleyi kullanarak babasının yerine geçmiştir.[2] Timurtaş'ın dul eşleri Devlet ve Kalturmiş'in bile onunla evlendiler.[3] Timurtaş'ın idamını emreden Memlük Sultanı Nasr Muhammed, bu sahtekarlığı ortaya çıkarmaya çalıştı ancak pek başarılı olamadı. Çobanoğulları ona katıldı; birçoğu (örneğin kuzeni Pir Hüseyin - Tebriz valisi) Hasan-ı Büzürg'ün hizmetinden ayrıldı. Hasan Buzurg'un müttefiki Eretna, kendisi ve kardeşleri Karahisar'dan Anadolu'nun doğusuna göç ettiklerinde onu durdurmak için fazla bir şey yapamadılar.[4]
16 Temmuz 1338'de Van yakınlarındaki Alatak bölgesinde Hasan Büzürg'ü beraberce mağlup etmişlerdir. Muhammed Han idam edilip Tebriz çevresi işgal edilmiştir.[2] Hasan Kûçek, henüz 19 yaşındayken İlhanlı Devleti'nin fiili lideri olmuştur.
Fiili saltanat
[değiştir | kaynağı değiştir]Bu sırada Kara Cerî, Hasan Kûçek'ten kurtulup iktidarı ele geçirmeye çalışmış ancak çabaları başarısız olunca kaçmış ve sonunda Hasan Büzürg tarafından öldürülmüştür. Bunun üzerine Hasan, 1338 yazında Ebu Said'in kız kardeşi ve Çupan'ın dul eşi Satıbey Hatun'u İlhanlı tahtına çıkarmıştır.
Taht iddiasında bulunan bir diğer isim olan Toğa Timur, 1339 kışında Hasan Büzurg'un isteği üzerine Horasan'dan istilaya kalktığında, Çobanoğulları Sati'yi ona evlenme teklifinde bulundular. Hasan Kûçek, Togha Timur'dan aldığı teminat mektuplarını kullanarak bunları Celayirliler'e iletmiştir. Hasan Büzürg ihanete uğradığını hissederek Togha'ya doğru ilerlemesini durdurmuş ve Togha Temmuz 1339'da geri çekilmek zorunda kalmıştır. Cihan Timur'un Büzürg tarafından tahta çıkarılması sonucunda Kûçek, kendisine uygun bir erkek kukla olan Süleyman Han'ı bulmuş ve Mayıs 1339'da Sati Bey'i evlenmeye zorlamıştırı. Hasan tekrar Celayirliler üzerine yürümeye karar vermiştir. Pir Hüseyin ve amcası Surgan'ın da desteğiyle 26 Haziran 1340'ta Meraga yakınlarındaki Zarrinarüd vadisinde Celayirliler'i yenilgiye uğratmıştır. Surgan Irak'a vali yapılmış ve Pir Hüseyin Fars'a gönderilmiştir.
Surgan İsyanı
[değiştir | kaynağı değiştir]Ancak Çobanilerin hepsi sadık kalmamıştır. Annesi Sati Bey'in muamelesinden memnun olmayan Surgan, Hasan Büzürg'e sığındı. İkisi arasında bir ittifak kurulmuş ve kısa süre sonra bunlara, Diyarbekir'in Sutayî hükümdarı Hacı Tagay ve Memlük Sultanı En-Nasr da katılmıştır. Ancak Hasan Kûçek onu ittifaktan çekmeyi başarmış ve Memlükler kısa sürede desteğini çekmiştir. Yine de Surgan, kardeşi Emir Şeyh Ali Ka'un'u Irak'ı işgal etmesi için gönderen Togha Temur ile komplo kurmaya başlamıştır. Bu kuvvetler 1341 yılının ikinci yarısında Hasan Kûçek'ın kardeşi Melik Eşref tarafından bozguna uğratılmış ve Surgan kısa süre sonra hapsedilerek Anadolu'nun iç kesimlerindeki Karahisar'a gönderilmiştir.
Yağıbastı'nın İsyanı
[değiştir | kaynağı değiştir]Aynı dönemde Çobanoğullarından birkaçı Fars konusunda bir ihtilafa düşmüşlerdir. Melik Eşref, kuzeni Pir Hüseyin ve amcası Yağıbastı ile birlikte bölgenin sahibi olan İncûlular ve Celayiriler arasında da bir çatışmaya girmişlerdir. Çatışma Çobanoğullarını bölmüş ve Pir Hüseyin 1342 yılında Tebriz'de tutuklanarak zehirlenmiştir. Yağıbastı ve Melik Eşref Bağdat'ta buluştular; Hasan Kûçek, iki kişinin tehlikeli olduğunu anlayınca Melik Eşref'in Gürcistan'a kaçmasına sebep olmuş ve ardından Hasan Buzurg'u kendisine olan desteğini kesmeye ikna etmiştir. Ancak ikili ertesi yıl tekrar Fars'a dönmüştür.
Ölümü ve sonrası
[değiştir | kaynağı değiştir]Hasan Kûçek, Hacı Jabaş'ın (Suncak Noyan'ın oğlu) kızı İzzed Melik ile evliydi[5][6] 1343'ün sonlarına doğru, görünüşe göre evlilik dışı ilişkisinin ortaya çıkmasından korktuğu için kendisi tarafından öldürülmüştür.[7] Hasan Kûçek'ın yerine geçecek bir halefi olmadığından Melik Eşref ve Yağıbastı, Surgan'la birlikte Çobanoğulları topraklarını bölüştüler, ancak Melik sonunda tek başına hükümdar olmuştur. Tebriz'de defnedilmiştir.
Mirası
[değiştir | kaynağı değiştir]Adı, Süleyman Han döneminde yaptırılan Tebriz'deki Ostād-Šāgerd Camii'nde bulunan bir kitabede geçmektedir.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Özel
- ^ Sümer, Faruk (1970). "Anadoluda Moğollar". Selçuklu Araştırmaları Dergisi. Ankara: Selçuklu Tarih ve Medeniyet Enstitüsü: 98.
- ^ a b Melville & Zaryāb 1991.
- ^ Ta'rīkh-i Shaikh Uwais : (History of Shaikh Uais) : Am important source for the history of Adharbaijān in the fourteenth century (İngilizce). s. 65.
- ^ Nilgün, Dalkesen (2017). "Sātī Bīk (Sati Bek) and the Post-Ilkhānid Middle East". Fe Dergi Feminist Ele. 9 (2): 71-80. doi:10.1501/Fe0001_0000000189
. ISSN 1309-128X.
- ^ Sümer, Faruk (1970). "Anadoluda Moğollar". Selçuklu Araştırmaları Dergisi. Ankara: Selçuklu Tarih ve Medeniyet Enstitüsü: 106.
- ^ Ta'rīkh-i Shaikh Uwais : (History of Shaikh Uais) : Am important source for the history of Adharbaijān in the fourteenth century (İngilizce). s. 70.
- ^ Spuler, Bertold (1968). The Muslim world: a historical survey (İngilizce). Brill Archive. s. 40.
- Genel
- Julian Raby; Teresa Fitzherbert; University of Oxford. Faculty of Oriental Studies (1996). The court of the Il-khans, 1290-1340. Pub. by the Oxford University Press for the Board of the Faculty of Oriental Studies, University of Oxford. ISBN 978-0-19-728022-5.
- Papers on Inner Asia. 30. Indiana University, Research Institute for Inner Asian Studies. 1999. s. 3.
- Bruno De Nicola; Charles Melville (2016). The Mongols' Middle East: Continuity and Transformation in Ilkhanid Iran. BRILL. s. 324. ISBN 978-90-04-31472-6.
- Melville, Charles; Zaryāb, ʿAbbās (1991). "CHOBANIDS". Encyclopaedia Iranica, Vol. V, Fasc. 5. ss. 496-502.