İlhanlılar

İlhanlılar ایل خانان
1256-1335
Bayrak
İran Tarih Atlası
Tür	Moğol İmparatorluğu'nun bir parçası (1243-1259) Bağımsız Kağanlık (1260-1335)
Başkent	Meraga (1256-1265) Tebriz (1265-1306) Sultaniye (1306-1335)
Resmî dil(ler)	Farsça
Yaygın dil(ler)	Orta Moğol dilleri (yönetici hanedan, belgeler) Arapça Türk dilleri
Hükûmet	Monarşi
Han
• 1256-1265 Hülâgû • 1316-1335 Ebû Said Bahadır
Tarihçe
• Kuruluşu 1256 • Dağılışı 1335
Yüzölçümü
1310	3.750.000 km2
Öncüller Ardıllar Moğol İmparatorluğu Abbâsîler Nizârî-İsmaili Devleti Anadolu Selçuklu Devleti Gürcistan Krallığı Eyyûbîler Salgurlular Anadolu beylikleri Celâyir Sultanlığı Çobanoğulları Serbedârîler İncûlular Eretna Beyliği Gürcistan Krallığı Anadolu beylikleri Memlûk Devleti Sutaylar

İlhanlılar veya İlhanlı Devleti (Farsça: ایلخانیان, romanize: Īlkhāniyān veya Farsça: ‏سلسله یلخانی‎, romanize: Silsilaye Īlḫānī, Moğolca: Хүлэгийн улс, romanize: Hülegiyn Uls), Moğol İmparatorluğu'nun güneybatı topraklarında kurulmuş bir Moğol hanlığıydı. Resmî adıyla İran Ülkesi ya da kısaca İran olarak bilinen hanlık, Tuluy'un oğlu ve Cengiz Han'ın torunu Hülâgû tarafından kuruldu. Hülâgû, kardeşi Möngke Han'ın 1259'daki ölümünün ardından Moğol İmparatorluğu'nun Batı Asya ve Orta Asya'daki topraklarını miras alarak hanlığın temelini attı.

İlhanlıların ana toprakları günümüzde İran, Azerbaycan ve Türkiye olarak bilinen bölgeleri kapsıyordu. En geniş döneminde ise Irak, Suriye, Ermenistan, Gürcistan, Afganistan, Türkmenistan, Pakistan, Tacikistan ve Rusya'nın Dağıstan bölgesinin bir kısmını da içine alıyordu. 1295 yılında tahta çıkan Gazan ile birlikte sonraki İlhanlı hükümdarları İslam'a geçip Müslüman oldular. 1330'larda Kara Veba salgını büyük yıkıma yol açtı. Son İlhanlı hükümdarı Ebû Said Bahadır Han'ın 1335'teki ölümüyle birlikte hanlık kısa sürede dağıldı.

İlhanlı Devleti, Moğollar arasında Hülâgû Ulusu olarak biliniyordu; çünkü bu topraklar Cengiz Han’ın torunlarına tahsis edilen uluslardan birinden türemişti. İlhanlı hükümdarları, İran kökenli olmamalarına rağmen kendilerini İran'ın geçmişine bağlayarak otoritelerini pekiştirmeye çalıştılar; Moğolları, Sasani İmparatorluğu'nun mirasçıları olarak göstermek amacıyla tarihçiler görevlendirdiler. Yerli entelektüeller ise bu süreci, uzun zamandır kaybolmuş bir hanedan geleneğinin yeniden canlanması olarak yorumladılar. Böylece “İran Toprakları” (Īrān-zamin) kavramı önemli bir ideoloji haline geldi ve daha sonra Safevî İmparatorluğu (1501-1736) tarafından geliştirilerek sürdürüldü. Çin'de Yuan Hanedanı döneminde yaşanan benzer bir sürece paralel olarak, Moğolların doğrudan amaçlamadığı toprak bütünlüğü fikrinin yeniden canlanması, İran'da Moğol egemenliğinin kalıcı miraslarından biri oldu.

Siyasi Tarihi

Hûlâgü Han ve Ordusu

1243 yılında gerçekleşen Kösedağ Savaşı'nda Anadolu Selçuklu Devleti'ni yenilgiye uğratan Moğollar, Karakurum merkezine bağlı olarak İran'a geçerek, 1256 yılında başkenti Tebriz olan İlhanlı yönetimini kurdular (İlhanlı: Han'a bağlı topraklar). Devletin başında da Hülagû Han bulunmaktaydı. 1256 yılında Alamut Kalesi'ni ele geçirerek Bâtınîlerin çalışmalarına son verdiler. 1258 yılında ise Bağdat'ı işgal ederek halifeliğe son verdiler. Bu orduyu Memlûk komutanı Baybars mağlup etmeyi başarmıştır. İkinci Humus Savaşı, Moğol baskısını sona erdirmiştir.

Azerbaycan'ı ele geçiren Hülagû Han, 1258'de Bağdat'ı alarak Abbasî Devleti'ne son vermiş, Anadolu Selçuklu Devleti'ni egemenliği altına almıştır. Moğollar, Anadolu'nun bilim, kültür ve ticaret merkezleri olan kentlerini yağmalamıştır. Yağmalama nedeniyle bu dönemde Anadolu'da ticaret gerilemiştir. Türkler, Doğu ve Orta Anadolu'dan batı bölgelerine doğru göç etmek zorunda kalmıştır. Moğollar, Anadolu Selçuklu Devleti'nin yıkılmasında önemli rol oynarken, İlhanlılar döneminde Anadolu'nun büyük kısmı İlhanlılar'a ait olduğu için Orta Asya'dan Anadolu'ya yoğun Türkmen göçleri olmuştur.

İlhanlılar, Suriye ve Filistin'i işgalden sonra Mısır'a doğru ilerlemeye başladılar. Ancak Memlûkler, Ayn-ı Câlut Savaşı'nda İlhanlıları yenilgiye uğratarak Filistin ve Suriye'den çıkardılar (1260). Memlûk Sultanı Baybars, İlhanlıları ikinci kez Elbistan'da yenilgiye uğrattı (1277). Memlûkler tarafından uğradıkları yenilgiler dışında savaş kaybetmediler.

İlhanlılar, Gazan Mahmud Han (1295-1304) zamanında Müslümanlığı kabul ettiler. Aslında bu bölgede (İran'da) İslam zaten yaygındı. Bununla anlatılmak istenen idarecilerin görüş değişikliğidir. İlhanlı yöneticilerin tam anlamıyla İslam'ı seçtikleri söylenemez ancak bölgedeki halkın Müslüman olması fikir değişikliğini kısmen de olsa sağlamıştır. Yine de İlhanlıların İran topraklarındaki Müslüman çoğunluğu baskı altında yaşıyordu. Çünkü İlhanlı yöneticiler gelişmekte olan Tibet Budizmi'ni ve Diofizit'i (Nasturilik) teşvik ediyorlardı.

Gazan 1295'te Nevruz'un desteğiyle kuzeni Baydu'yu devirdi. Yardımının karşılığı olarak Nevruz, Gazan'ı Müslümanlığı kabul etmeye razı etti. İslam'a girmesiyle beraber Gazan, adını Mahmud olarak değiştirdi. Ancak çeşitli kaynaklar Müslüman olmasına rağmen Moğol Şamanizmi'ni sürdürdüğünü ve Tengri'ye taptığını belirtirler. Moğol şamanların İlhanlı İmparatorluğu'nda kalmalarına izin verilmiş ve nüfuzları hem Gazan hem de onun halefi Olcaytu saltanatında devam etmiş ama daha sonra gerilemeye yüz tutmuşlardır. Bundan önce Budizm'i benimsemişlerdi ve Müslümanlara karşı Hristiyanlarla ittifak kurmak istiyorlardı. 14. yüzyılın başlarında çıkan iç karışıklıklar sonucu İlhanlılar parçalandı (1336). İlhanlı topraklarının Azerbaycan bölümünde Çobanoğulları, geriye kalan büyük bölümü üzerinde ise Celâyirliler Devleti kuruldu.

Son İlhanlar

İlhanlılar (1345)

İlhan Ebu Said Bahadır'in 1335'te ölümünden sonra İlhanlılar Devleti çözülmeye başlamıştır. İlhan unvanı, 1335-1336 döneminde Arık Böke soyundan Arpa Han'ın eline geçtikten sonra, 1336-1357 döneminde yine Hülagû Hanedanı mensupları tarafından taşınmıştır. Fakat bunlar İlhan unvanını bölgesel devletlere bağlı olarak devam ettirmişlerdir. Bunlardan Musa (1336–1337) Bağdat'ta bulunan Ali Padişah'ın etkisinde; Muhammed ile Cihan Timur (1339–1340) Celâyir Sultanlığı'nın etkisinde; Satıbey Hatun (1338–1339), Süleyman (1339–1343) ve Anuşirvan (1343–1356) Çobanoğullarının etkisinde kalarak İlhan unvanı taşımışlardır. Son olarak Tagay Timur 14. yüzyıl ortasında soyunun Cengiz Han ve İlhanlılardan geldiğini iddia ederek Horasan ve Doğu İran'da İlhan unvanını taşımıştır. Tagay Timur'un Serbedârîler tarafından öldürülmesi ile İlhanlılar sona ermiştir.

Hukuk

İlhanlıların kurucusu ve aynı zamanda Cengiz Han'ın torunu olan Hulagü Han devrinde tüm Müslümanların şer'i ve hukuki meselelerinde, müderris (günümüz öğretim üyesi) ve kadıların nakli ile ilgilenmek için kadi-l kudat görevi ile Şemsüddin Muhammed Kazvini görev yapardı. Kadi-l kudat sözcüğü Türkçede "Kadıların Kadısı" anlamına gelmektedir. Bu kadının günümüz eşdeğeri içişleri bakanı olarak düşünülebilir.

İlhanlılarda, Irak bölgesinde ayrı bir kadi-l kudatı bulunmaktaydı. Kadi-l kudat yönetimi hem ders verme, hem de hukuk işleriyle ilgilenirdi. Yargı ile ilgili görevleri içinde iki düşmanın mahkemesini görmek, mahkeme sicil ve zabıtlarını tutmak, dava ile ilgili hukuki anlamda yeterli ve tutarlı delilleri toplamak, iki tarafça kabul görmüş sözleşmeler ile ilgili tasarrufta bulunmak, evlenme, boşanma, nafaka gibi konularla ilgilenmek, miras, zekat ve yetim mallarını korumak gibi şer'i işler vardı. Kadi-l kudatın yerine bu işlere bakmak üzere merkez bölgesi ve merkez dışında kalan tüm yerlerde yeteri kadar vekaleten kadı da bulunurdu.

Bir kısım Moğolların İslam'ı seçmesi ile birlikte, İslam hukukunu ve aynı zamanda gelenek, görenek, adet bilen din alimlerinden görevliler görülmektedir. Bu görevli kişi her kim olursa olsun bütün davaların kararını şeriata göre verirdi. Verilen bu kararlar kesin olarak uygulanması zorunlu olan kararlardı ve itiraz etmek mümkün değildi.

İlhanlı hükümdarları listesi

Ana madde: İlhanlı hükümdarları listesi

İlhanlılar (1221–1256)
#	Resim	Taht ismi	Asıl isim	Unvan	Doğum-Ölüm	Hükümdarlık başlangıcı	Hükümdarlık sonu	Saltanat Süresi	Aile bağlantıları	Not
1		Hülâgû Han		Han, İlhan	yak. 1217 – 8 Şubat 1265	1256	8 Şubat 1265	11 Yıl	Tuluy'un oğlu
2		Abaka Han		Han, İlhan	1234 – 1282	1265	1 Nisan 1282	17 Yıl	Hülagû Han'ın oğlu
3		Teküder Han	Ahmet	Han, İlhan, Sultan	? – 1284	1282	1284	2 Yıl	Hülagû Han'ın oğlu	Öldürüldü
4		Argun Han		Han, İlhan, Sultan	yak. 1258 – 7 Mart 1291	1284	7 Mart 1291	7 Yıl	Abaka Han'ın oğlu
5		Geyhatu		Han, İlhan, Sultan	? – 1295	1291	1295	4 Yıl	Abaka Han'ın oğlu	Öldürüldü
6		Baydu		Han, İlhan, Sultan	? – 1295	1295	1295	7 Ay	Hülagû Han'ın torunu ve Toğay'ın oğlu	Öldürüldü
7		Gazan Han	Mahmud	Han, İlhan, Sultan	1271 – 1304	1295	1304	9 Yıl	Argun Han'ın oğlu
8		Olcaytu	Muhammed Hüdabende	Han, İlhan, Sultan, Hüdabende	1280 – 16 Aralık 1316	1304	16 Aralık 1316	12 Yıl	Argun Han'ın oğlu
9		Ebû Said Bahadır		Han, İlhan, Sultan, Alaaddin, Bahadır	2 Haziran 1305 – 1 Aralık 1335	1316	1 Aralık 1335	19 Yıl	Olcaytu'nun oğlu
10		Arpa Han	Mahmud	Han, İlhan, Sultan, Kauen, Muezzeddin	? – 1336	1335	10 Aralık 1336	1 Yıl	Tuluy'un oğlu Erikbüke'nin oğlu Malik Timur'un oğlu Munk Han'un oğlunun oğlu Suse'nin oğlu	Öldürüldü
11		Musa Han		Han, İlhan, Sultan, Nasereddin	? – 1337	12 Nisan 1336	1337	1 Yıl	Baydu'nun oğlu Ali'nin oğlu	Kuklası
12		Muhammed Han		Han, İlhan, Sultan, Muzafferiddin	? – 1338	1336	1338	2 Yıl	Hülagû Han'ın oğlu Mengü Timur'un oğlu Ambarcı'nın oğlu Il Timur'un oğlu Yul Kotlok'un oğlu	Celâyir Sultanlığı Kuklası
13		Satıbey Hatun		Hatun	yak. 1300 – 1345'ten sonra	1338	1339	1 Yıl	Olcaytu'nun kızı	ÇobanoğullarıKuklası
14		Cihan Timur		Han, İlhan, Sultan, İzzeddin	? – ?	1339	1340	1 Yıl	Geyhatu Han'ın oğlu Ala-Fireng'un oğlu	Celâyir Sultanlığı Kuklası
		Süleyman Han		Han, İlhan, Sultan	? – ?	Mayıs 1339	1345	1 Yıl	Satıbey Hatun'un kocası. Hülagû Han'ın oğlu Yesmut'un oğlu Soga'nın oğlu Yusuf Şah'ın oğlu	Serbedârîler Kuklası
		Toğa Timur		Han, İlhan, Sultan	? – 1353	1335	1353	18 Yıl	Yesugey Bahadir'in oğlu Cucukisar Tur'un oğlu Amakan'ın oğlu Abaka Han'ın oğlu Bababadir'in oğlu Sudi	Kart 1338–1349 Celâyir Sultanlığı 1338–1339 Serbedârîler1338–1341 Serbedârîler 1344, 1353)
		Anuşirvan		Han, İlhan, Sultan, Adil	? – ?	1344	1357	13 Yıl	?

İlhanlı Hükümdarları Soyağacı

Temüçin

Börte Ujin (d. 1162–ö. 1230)

Tuluy (d. 1193–ö. 1232)

Sorgagtani Beki (d. 1198–ö. 1252)

1 Hülagû Han (b. 1217–d. 1265) İlhanlı 1256–1265

Dokuz Hatun (ö. 1265)

3 Teküder Han (d. 1233–ö. 1284) İlhanlı 1282–1284

2 Abaka Han (d. 1234–ö. 1282) İlhanlı 1262–1282

Trqay

Mengü Timur

4 Argun (d. 1258–ö. 1292) İlhanlı 1284–1291

5 Geyhatu Han (ö. 1295) İlhanlı 1291–1295

6 Baydu Han (ö. 1295) İlhanlı 1295

Ambarcı

7 Gazan Han (d. 1272–ö. 1304) İlhanlı 1295–1304

8 Olcaytu (d. 1280–ö. 1316) İlhanlı 1304–1316

Alafireng

Ali

Timur

15 Satıbey Hatun (yak. 1300–1345) İlhanlı 1338–1339

9 Ebu Said Bahadır (d. 1305–ö. 1335) İlhanlı 1316–1335

14 Cihan Timur İlhanlı 1339–1340

10 Musa Han (ö. 1336) İlhanlı 1336–1337

Yul Kotlok

12 Muhammed (ö. 1338) İlhanlı

Galeri

• 
  'İlhan' Hülagû ve eşi Dokuz Hatun (Reşidüddin'in Câmiu't-Tevârîh kitabından)
• 
  Hülagû'ün Bağdat kuşatması (Reşidüddin'in Câmiu't-Tevârîh kitabından)
• 
  Moğol askerleri (Reşidüddin'in Câmiu't-Tevârîh kitabından)
• 
  Argun ve Abaka, Argun'un kolunda küçük Gazan
• 
  Argun'un eşi Bulukan Hatun
• 
  Hülagû'nun son Abbasi halifesi Mustasım Billah önce hapis sonra da idam edilmişti (15. y.y)
• 
  İkinci Humus Muharebesi (1281), Araplar (sağda) Moğolları (solda) yenmişti
• 
  İlhanlılardan kalma olan, ipek, pamuk ve altından oluşan ve birçok farklı motifle süslenmiş daire şeklinde bir ipek kumaş. Erken 14. yüzyıldan kalma olan eserin kökeninin İran veya Irak olduğu tahmin edilmektedir.

Ayrıca bakınız

• Ayn Calut Muharebesi
• Birinci Humus Muharebesi
• Vadi el-Haznedar Muharebesi
• Yakutiye Medresesi

Dış bağlantılar

• Aṭā Malek Covayni, Tārih-r jahāngošā,
  • ed. Moḥammad Qazvini, 3 cilt., London and Leiden, 1912-37; Şablon:Farsca
  • (Ing. Çev. John A. Boyle) (1958) The History of the World Conqueror, 2 cilt., Manchester, (İngilizce)
• Encyclopedia Iranica'da Ilhanlilar 16 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)