Krikor Ağaton
| Krikor Ağaton Efendi Գրիգոր Աղաթոն | |
|---|---|
| |
| Umûr-ı Nâfia Nazırı | |
| Görev süresi 10 Mart 1868 - 7 Mayıs 1868 | |
| Hükümdar | Sultan Abdülaziz |
| Yerine geldiği | İbrahim Halil Paşa |
| Yerine gelen | Davud Garabet Paşa |
| Kişisel bilgiler | |
| Doğum | Krikor Ağaton 1823 Beyoğlu, Kostantiniyye, Osmanlı İmparatorluğu |
| Ölüm | 7 Mayıs 1868 (45 yaşında) Paris, İkinci Fransız İmparatorluğu |
| Defin yeri | Halıcıoğlu Ermeni Mezarlığı, İstanbul |
| Vatandaşlığı | Osmanlı İmparatorluğu |
| Milliyeti | Ermeni |
| Uzmanlık alanı | Ziraat |
| Çocuk(lar) | Yervant Ağaton |
| Bitirdiği okul | Paris-Grignon Ziraat Enstitüsü |
| Mesleği | Öğretmen, ziraatçi, bürokrat, yazar, siyasetçi |
| Ödülleri | Légion d'honneur Nişanı |
Krikor Ağaton Efendi (Ermenice: Գրիգոր Աղաթոն 1823, İstanbul - 7 Mayıs 1868, Paris), Osmanlı Ermenisi eğitimci, ziraatçi, bürokrat, yazar ve siyasetçidir.
Yurtdışında aldığı eğitim, ailesinin çiftçilik faaliyetleri ve yaptığı ilmi çalışmalarla Osmanlı İmparatorluğunda tarımın gelişmesinde önemli bir rol oynadı. Ağaton Efendi görev yaptığı kurumlarda önemli hizmetlerde bulunarak bazı ilkleri de gerçekleştirdi. İmparatorluğun ilk ziraat mektebinde tercümanlık ve hocalık yaptı. İlk milli serginin tertip komisyonunda yer aldı ve bugünkü Sayıştay'ın temelini teşkil eden Divan-ı Muhasebat kurumunun ilk memurlarından birisi oldu. Sultan Abdülaziz döneminde Umûr-ı Nâfia Nazırlığına (Bayındırlık Bakanlığı) getirilen ilk Hristiyan ve Ermeni kökenli kişi oldu.
İlk yılları ve eğitimi
[değiştir | kaynağı değiştir]Krikor Ağaton Efendi, 1823 yılında Osmanlı İmparatorluğu'nun başkenti Kostantiniyye'nin Hasköy semtinde doğdu. Alibeyköy çiftliğini kuran ve İmparatorluğa patates tarımını ilk kez getiren Ağaton Efendi'nin (1757-1849) torunudur.[1] Temel eğitimini Hasköy'deki Nersesyan Okulunda tamamladı. Reform hareketlerinin yeni bir döneme girdiği bir dönemde, kendisine destek olan Amira Mıgırdiç Cezayirliyan'ın yardımlarıyla yüksek öğrenim için Paris'e gönderildi. Paris Elçiliğinde tercümanlık ve müşavirlik görevlerinde bulunan Agop Gırcikyan'ın himayesinde Paris-Grignon Ziraat Enstitüsü'ne girdi ve üç aylık temel eğitimin ardından 1843 yılında iyi derece ile mezun oldu. Eğitimi sırasında dönemin Osmanlı İmparatorluğu'nun Paris Büyükelçisi Mustafa Reşid Paşa, Fransa Kralı Louis-Philippe ile bir görüşmesinde Ağaton Efendi'yi ziraat konusunda gelecek vadeden önemli bir şahsiyet olarak tanıttı. Enstitüde aldığı teorik bilgileri pratik yaparak pekiştirmek isteyen Ağaton Efendi, önce eğitim aldığı Fransa'daki çiftlikleri gezme fırsatı buldu. Daha sonra İngiltere ve Belçika'ya giderek buradaki çiftlikleri ve ipek böceği üretim tesislerini ziyaret etti.[2]
Kariyeri
[değiştir | kaynağı değiştir]Avrupa ülkelerinde edindiği bilgi ve tecrübeyi İmparatorlukta deneyimlemek isteyen Ağaton Efendi, 1847'de İstanbul'a geri döndü. 18. yüzyıl'ın sonlarından itibaren ivme kazanan yenilik hareketleri ve 1839'da başlayan Tanzimat ile birlikte tarım ve ziraatçilik faaliyetleri hız kazandı. 1847'nin başlarında Aya Mama çiftliğine, çevresindeki arazinin bir bölümünün eklenmesiyle talimhane kuruldu ve Ağaton Efendi "Ziraat Talimhânesi" adıyla açılan bu mektepte, Amerikalı uzman Davis'in tercümanı olarak çalışmaya başladı. Ağaton, daha sonra Mustafa Reşid Paşa'nın tavsiyesi ile hocalığa getirildi ve 4000 kuruş maaş ile talimhanenin tek hocası olarak görev yapmaya başladı.[3][4] 1848 yılının bahar aylarında dokuz Müslüman, beş gayrimüslim olmak üzere toplam 14 öğrencisi ile eğitime başladı ve bu sayı daha sonra 50'ye kadar yükseldi. Öğretmenliği sırasında ziraat ve tarım faaliyetleri ile ilgili Fransızca bir ders kitabı hazırladı ve İmparatorluktaki bu alandaki boşluğu kapatmak için çabaladı. Ayrıca, Kevork İstimaracıyan ile birlikte ipekböcekçiliği hakkında bir eser yayımladı. 1850 yılındaki bir toplantı sonrasında talimhanenin idaresi Umûr-ı Nâfia Nezâreti'ne devredildi. Okulun fiziki olarak elverişsiz koşulları ile ilgili tartışmaların yanı sıra, burasının bazı Ermenilere yüksek maaş vermekten başka bir işe yaramayan bir kurum olduğu iddiaları sonrası Krikor Ağaton Efendi görevinden ayrıldı ve 1851 sonbaharında ise talimhanenin kapatılmasına karar verildi.[5]
1852'den itibaren İstanbul'da çıkan Journal de Constantinople gazetesinde Fransızca olarak tarım yazıları yazdı. Ziraat eğitiminde model bir ülke kabul edilen Fransa'nın çeşitli dergi ve gazetelerinde ziraat ve ticaretle ilgili makaleler yazmaya başladı. Siyaset ve Filoloji alanında haftalık yayımlanan ''Hayasdan'' gazetesinde editörlük yaptı.[6] Ayrıca, Economie Agricole en Turquie (Türkiye'de Ziraî İktisat) adlı bir kitap yazdı ancak bu kitabını yayınlamadı. Bu dönemde, Ermeni cemaatinin önemli isimlerinden Cezayirliyan ailesinin özel işlerinin idaresini üstlendi. Birkaç yılını akademik çalışmalarına ve özel işlerine ayırdı ve Ermeni cemaati içindeki konumunu ve Osmanlı yönetimi ile bağlarını güçlendirdi. 1856'da Ticaret Meclisi Azalığı görevi ile bürokrasiye adım attı. Ekim 1857'de, İmparatorluğun genelinde yol, köprü, kanal, bina ve benzeri bayındırlık işlerini gerçekleştirmekle görevli olan Meclis-i Ma'âbir'e üye olarak seçildi. 5 Temmuz 1858'de, ziraatçılık alanındaki üstün bilgisinden ötürü, Bâb-ı Âli tarafından İmparatorluğu temsil etmesi için Sardinya Krallığı'nın başkenti Torino'da düzenlenen fuara gönderildi. 1860 yılında Mütercim Mehmed Rüşdi Paşa'nın başkanlığını yaptığı Meclis-i Âli Hazâin (Hazine Meclisi)'e, rütbesi terfi ettirilerek üye olarak seçildi.
Hazine Meclisi'ndeki görevi esnasında tertiplenen iki fuarın çalışma komisyonlarında görev aldı. 1862 yılının Mayıs-Kasım aylarında organize edilen Londra Fuarı için satın alma komisyonu başkanı olarak görevlendirilen Krikor Ağaton Efendi; maden ve taş ürünleri, müzik aletleri, giyim eşyaları ve mobilya ürünlerinin bulunduğu Osmanlı ürünlerinin 25 ayrı stantta sergilenmesini sağladı ve ürünlerinin sergi sonunda 83 madalya ve 44 mansiyon ödülü almasına önemli katkılarda bulundu. Sergicilik ve organizasyon konusundaki deneyim ve gösterdiği başarılar sonucunda İstanbul'da açılan ilk yerli serginin tertip komitesine seçildi. 1863 yılında Sultan Abdülaziz'in emriyle Sultanahmet Meydanı'nda açılan Sergi-i Umûmî-i Osmânî, sergilenen ürünlerin kalitesi ve ucuzluğu ile halktan büyük rağbet gördü. Çalışma ve üstün hizmetleri nedeniyle Sadrazam Keçecizade Fuat Paşa tarafından Temmuz 1862'de Tediye-i Kavaim İdaresi (Borç Ödeme İdaresi) adıyla kurulan komisyonun üyeliğine atandı. Yaklaşık bir yıl sonra Fuad Paşa'nın mali reformlarının bir sonucu olarak kurulmuş olan Divân-ı Muhâsebat üyeliğine getirildi.
Ağaton Efendi, Maliyedeki görevlerinin ardından 1864'te Telgraf Müdürlüğü görevine atandı. Telgrafçılığın büyük bir hızla geliştiği bir dönemde direktörlük görevine tayin edildi. Bu pozisyona getirilen beşinci gayrimüslim bürokrat olan Ağaton Efendi, Billurzade Mehmed Efendi'den sonra bu görevde en uzun kalan ikinci bürokrat oldu. Nisan 1865'te Fransa'nın ev sahipliğinde düzenlenen telgraf kongresine katıldı ve buradaki çalışmaları sonucunda Osmanlı İmparatorluğu'nun Uluslararası Telgraf Birliği'ne üye olmasını sağladı. Paris dönüşünde Agâh Efendi'nin nazırlık görevinden ayrılması sonrası, kendi görevine ilaveten Posta ve Telgraf Nazırlığı'na vekâleten atandı. Ağaton Efendi, bu göreve atanan ilk Hristiyan bürokrat oldu. Ağaton Efendi 1867 yılında Uluslararası Posta-Telgraf Kongresi için ikinci kez Paris'e seyahat etti ve kongredeki çalışmalarından ötürü III. Napolyon tarafından kendisine Légion d'honneur Nişanı tevcih edildi. Telgraf hizmetlerinin iyileştirilmesi için mesai harcayan Ağaton Efendi, Sultan Abdülaziz tarafından 5000 kuruşla ödüllendirildi. Paris'te bulunduğu esnada, 10 Mart 1868 tarihinde Bala rütbesi ile Sadrazam Mehmed Emin Âli Paşa tarafından Umûr-ı Nâfia Nezâreti (Bayındırlık Bakanlığı)'na nazır olarak atandı.[7] Krikor Ağaton, bu atama kararı ile gayrimüslimler arasından nazırlık görevine tayin edilen ilk bürokrat oldu.[8] Fakat sağlık durumu iyi olmadığı için fiili olarak bu görevi yerine getirme imkânı bulamadı.[9]
Ölümü
[değiştir | kaynağı değiştir]Sağlık durumu iyiye gitmeyen Ağaton Efendi tedavi için Paris'te kalmaya devam etti. Nisan 1868'te Londra Büyükelçisi Kostaki Musurus Paşa, Bâb-ı Âli'ye gönderdiği telgraf ile Ağaton Efendi'nin sağlık durumunun iyice kötüleştiğini bildirdi. Sağlık durumu giderek kötüleşen Ağaton Efendi, 45 yaşında hayatını kaybetti. Cenaze masrafları devlet tarafından karşılanan Ağaton Efendi'nin naaşı Viyana üzerinden İstanbul'a getirildi. Hasköy Surp İsdepanos Kilisesinde düzenlenen cenaze töreninin ardından Halıcıoğlu Ermeni Mezarlığına defnedildi.[10]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Kevork Pamukciyan, Biyografileriyle Ermeniler, Aras Y. 2003, sf. 8.
- ^ Mahmut Akpınar. "Devlet-i Aliyye'nin İlk Gayrimüslim Nazırı: Krikor Ağaton Efendi (1823-1868)". Marmara Üniversitesi. 9 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2022.
- ^ Volkan Çeşme (2011). "HALKALI ZİRAAT MEKTEBİ" (PDF). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. s. 106-107. 23 Şubat 2022 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2022.
- ^ Kevork Pamukciyan (2002). Ermeni kaynaklarından tarihe katkılar. Aras Yayıncılık. ISBN 978-975-7265-54-2. Erişim tarihi: 14 Temmuz 2022.
- ^ Mahmut Akpınar (2013). "BİR TANZİMAT BÜROKRATININ PORTRESİ: KRİKOR AĞATON EFENDİ (1823- 1868)". DergiPark. s. 329-35413 Temmuz 2022.
- ^ Zakarya Mildanoğlu (Ekim 2014). "Ermenice Süreli Yayınlar (1794-2000)" (PDF). Aras Yayıncılık. ISBN 978-605-5753-45-0. Erişim tarihi: 14 Temmuz 2022.
- ^ Doğan Heper (23 Nisan 2015). "Ermeniler". Milliyet. 11 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2022.
- ^ Tuğlacı, Pars (2004). Tarih boyunca Batı Ermenileri. Pars Tuğlacı. s. 294. ISBN 978-975-7423-05-8. Erişim tarihi: 14 Temmuz 2022.
- ^ Altan Tan (14 Ağustos 2020). "Altan Tan | Ortadoğu notları (28): "Ermeni Soykırımı" (1)". The Independent. 25 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Temmuz 2022.
- ^ "Halıcıoğlu Ermeni Mezarlığı". Türkiye Ermenileri Patrikliği. 13 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2022.