Kros koşusu

Hırvatistan’ın Čakovec kentinde çocuklar için düzenlenen bir kros yarışı (2016)

Kros koşusu, bireysel ve takım olarak açık arazide, doğal zemin üzerinde koşulan bir spor dalıdır. Parkur genellikle 3-12 kilometre (1,9-7,5 mi) uzunluğunda olup çim ve toprak yüzeylerden geçebilir, ormanlık alanları ve açık arazileri kapsar; tepeler, düz zeminler, kimi zaman da çakıllı yollar ve küçük engeller içerir. Hem bireysel hem de takım sporu olarak yapılır; koşucular bireysel zamanlarına göre, takımlar ise puanlama yöntemine göre değerlendirilir. Erkekler ve kadınlar her yaş grubunda kros yarışlarına katılır. Yarışlar genellikle sonbahar ve kış aylarında düzenlenir; yağmur, sulu kar, kar, dolu ve değişken hava koşullarında yapılabilir.

Kros koşusu, atletizm çatısı altındaki disiplinlerden biridir ve uzun mesafe koşularının, doğal arazide yapılan versiyonudur. Açık arazide koşu yarışları tarih öncesi dönemlere kadar gitse de kros yarışlarının kuralları ve gelenekleri Britanya’da ortaya çıkmıştır. 1876’da İngiltere Şampiyonası ilk ulusal yarışma olarak düzenlenmiş, 1903’te ise ilk kez Uluslararası Kros Şampiyonası yapılmıştır. 1973’ten bu yana krosun en üst düzey seçkin organizasyonu Dünya Atletizm Kros Şampiyonası’dır.

Kros koşusunda en üst seviye profesyonel yarış serisi, 2021’den beri Dünya Atletizm Birliği tarafından düzenlenen Dünya Atletizm Kros Turu’nun Altın seviye ayağıdır.

Yarış parkuru

Parkur tasarımı

Bir kros parkuru doğal veya yapay engeller içerebilse de, parkur sürekli koşuya elverişli olmalıdır; yani askerî tarz engel parkurunda olduğu gibi yüksek bariyerlerin aşılmasını, derin hendeklerden geçilmesini veya sık çalılıkların içinden zorla yol açılmasını gerektirmez.

Parkurun en az 5 metre (5,5 yd) genişliğinde olması, yarışmacıların birbirini geçmesine olanak tanır. Açık işaretlemeler, sporcuların yanlış yola sapmalarını ve seyircilerin yarışa müdahale etmesini engeller. İşaretlemeler parkurun iki yanında şerit veya kurdele, zeminde tebeşir ya da boya ya da koniler şeklinde olabilir. Bazı sınıflarda yönleri belirtmek için renkli bayraklar kullanılır: sola dönüş için kırmızı, sağa dönüş için sarı, düz devam veya bayrağın on feet (yaklaşık 3 metre) yakınında kalmak için mavi bayrak. Parkurlarda ayrıca genellikle mesafe işaretleri bulunur; bunlar her kilometrede veya her milde gösterilir.

Başlangıçtan sonraki ilk dönüşe kadar parkurun 400 ila 1.200 m (440 ila 1.310 yd) düz zeminden oluşması önerilir; bu, temasları ve sıkışıklığı azaltır. Ancak daha küçük çaplı yarışmalarda ilk dönüş genellikle çok daha kısa bir mesafede yapılır. Ayrıca, bitiş çizgisinden sonra bir koridor veya çıkış alanı bulunmalı, böylece bitiş sıralamalarının kaydı kolaylaştırılmalıdır.

Mesafeler

Bir kros yarışının tipik başlangıcı, hakemin tabanca ateşiyle start vermesi

Uluslararası yarışmaların parkurları 1.750 ila 2.000 metre uzunluğunda döngülerden oluşur. Atletler, yarışa bağlı olarak üç ila altı tur tamamlar. Büyükler erkekler ve kadınlar 10 kilometrelik parkurda, genç erkekler 8 kilometrelik parkurda, genç kadınlar ise 6 kilometrelik parkurda yarışır.

Amerika Birleşik Devletleri’nde üniversite erkekleri genellikle 8 km (5,0 mi) veya 10 km (6,2 mi) parkurlarda, üniversite kadınları ise 5 km (3,1 mi) veya 6 km (3,7 mi) parkurlarda yarışır. Lise öğrencileri ise tipik olarak 3 mi (4,8 km) veya 5 km (3,1 mi) parkurlarda koşar.

Strateji

Kros yarış parkurlarındaki koşu yüzeyi, dönüşlerin sıklığı ve darlığı, iniş-çıkışların miktarı farklılık gösterdiğinden, strateji sadece baştan sona sabit bir tempo ile koşmaktan ibaret değildir. Antrenörler ve sporcular, yarışa hızlı başlayarak öne geçmenin mi, yoksa sabit tempoda koşarak fizyolojik verimliliği korumanın mı daha avantajlı olduğu konusunda farklı görüşler öne sürer. Bazı takımlar sporcularının grup halinde koşmasını, birbirine moral vermesini önemserken, bazıları herkesin kendi yarışını koşması gerektiğini savunur. Ayrıca, bir koşucunun grubun (“the pack”) önünde mi yoksa arkasında koşup sonradan mı öne geçeceği, sporcunun bireysel becerisine, dayanıklılığına ve yarışın uzunluğuna bağlıdır. Sporcular yarıştan önce beslenmelerine de dikkat etmelidir. Ancak en önemlisi yarıştan önce yapılan antrenmandır.

Ekipman

Kros koşusu çok az özel ekipman gerektirir. Yarışların çoğu, kulüp veya okul renklerini taşıyan şort ve atlet ya da singletlerle yapılır. Özellikle soğuk havalarda, hareket kabiliyetini kaybetmeden sıcak tutmak için uzun kollu üstler ve taytlar giyilebilir. En yaygın ayakkabı türü kros çivileridir; bunlar kauçuk tabanlı, ön kısmında beş veya daha fazla metal çivi bulunan hafif yarış ayakkabılarıdır. Çivilerin uzunluğu yarış koşullarına göre değişir: çamurlu parkurlarda 25 milimetre (0,98 in)’e kadar uzun çiviler kullanılırken, sert zeminlerde 6 milimetre (0,24 in) gibi kısa çiviler daha etkilidir. Çivili ayakkabılar çimenlik, çamurlu veya kaygan zeminlerde uygunken, parkurda asfalt ya da toprak yol gibi sert yüzeyler fazlaysa sporcular yarış flatleri adı verilen, çivisiz kauçuk tabanlı yarış ayakkabılarını tercih edebilir.

Tarihçe

2010 Avrupa Kros Şampiyonası’nda, Albufeira, Portekiz’de koşucular

1819’da Shrewsbury School öğrencileri, müdürleri Dr. Butler’dan bir tilki avı kulübü kurmak için izin istedi ancak reddedildi. Bunun üzerine öğrenciler, at binip köpeklerle avlanmak yerine açık arazide koşmaya dayalı alternatif bir kulüp kurdular. Küçük bir grup öğrenci avı taklit etmek için önce başlıyor, diğerleri ise köpek sürüsünü simgeleyerek kısa bir süre sonra onları takip ediyordu. Böylece, köpekli avcılığın terminolojisi kros koşusuna aktarılmış oldu: önde gidenler “tavşanlar” (hares), takip edenler ise “tazılar” (hounds) olarak anıldı. Tavşanlar, kokularını simüle etmek ve tazılara iz bırakmak için yanlarında taşıdıkları kağıt parçalarını yollara serpiştiriyorlardı. Bu spora paper chase veya “Hare and Hounds” (Tavşan ve Tazılar) adı verildi. 1831’de okulda oldukça popüler hale gelen bu etkinlik, müfredata dahil edildi. İlk parkur yaklaşık 5 kilometre uzunluğundaydı ve Tuck adındaki bir çiftçiye ait araziden geçtiği için günümüzde hâlâ “Tucks” olarak bilinir.

Bu çocuklar, yüzyıllardır bilinen arazide koşu fikrini icat etmemişlerdi, ancak okullar bu macera dolu uğraşı düzenli bir spora dönüştürme sürecini başlattı. Rivayete göre İskoç Kralı III. Malcolm, en hızlı koşucuyu saray habercisi yapmak için Craig Choinnich tepesine yarış düzenlemişti. Ayrıca, British Museum’da bulunan 1540 tarihli bir el yazmasında, Chester Racecourse (Roodee) üzerinde “altı gümüş mızrak” ödülü için yapılan bir koşu yarışından bahsedilir.

William Shakespeare, 17. yüzyılın başlarında yazdığı eserinde Sir John Falstaff’ın Prens Henry’ye “Senin kadar hızlı koşabilsem bin pound verirdim” dediğini aktarır. Samuel Pepys ise 10 Ağustos 1660 tarihli günlüğünde, Hyde Park’ta, “bir İrlandalı ile Lord Claypoole’un eski uşağı Crow arasında üç tur süren güzel bir ayak yarışı” izlediğini kaydeder. 1720’de Oxford’da öğrenci olan Sir Erasmus Phillips günlüğünde, Woodstock Park’ta dört millik bir ayak yarışını büyük bir kalabalıkla izlediğini yazar. 1826’da Bell’s Life gazetesi Milton ve Chart bölgelerinden beyefendiler arasında koşulan bir yarışı rapor etmiştir.

1834’e gelindiğinde Hare and Hounds, Rugby School’da da biliniyordu. Buradaki güzergâh, “Barby Hill Run”, 1857 tarihli Tom Brown's School Days adlı romanda anlatılmıştır. Eton College’da koşuculara “Beagles” (tazılar) adı verilirken, başka yerlerde “Harriers” denirdi. Harrow School’da koşular tarım arazilerinde yapılırken, Winchester College ancak 1880’lerde kros koşusuna başladı. 1837’de Rugby School, köye gidip geri dönülen yaklaşık 19 kilometrelik “Crick Run” rotasını başlattı. Bu yarış bugün hâlâ bir gelenek olarak devam etmektedir.

1850’lerin başında atletizm kulüpleri de antrenman amacıyla paper chase düzenlemeye başladı. 1867’de Wimbledon Common’da ilk ulusal şampiyona yapıldı; yaklaşık 5,5 km uzunluğundaki parkur bataklık ve tepelerden geçiyordu. Yarış akşam yapıldığı için birçok koşucu yönünü kaybetti ve yarış geçersiz sayılarak yeniden koşuldu. 1877’den itibaren şampiyonalar 16 km (10 mil) mesafede düzenlenmektedir.

1869’da dünyanın ilk kros koşusu kulübü olan Thames Hare and Hounds kuruldu. Aynı yıl William C. Vosburgh, sporu ABD’ye tanıttı. Oxford ve Cambridge üniversiteleri ilk yarışlarını Aralık 1880’de yaptı, Harvard University ise aynı yıl koşular düzenlemeye başladı.

İngiltere’de üç bölgesel birlik kuruldu: 1879’da Midland Counties, 1882’de Northern, 1883’te Southern Cross-Country Association. 1883’te ayrıca Walter Rye’nin başkanlığında Ulusal Kros Birliği (National Cross-Country Union) kuruldu. 1933’te adı “English Cross-Country Union” olarak değiştirildi. İskoçya’da birlik 1886’da kuruldu ve aynı yıl Lanark’ta ilk ulusal şampiyona yapıldı. ABD ise 1887’de kendi birliğini kurdu.

Zamanla kağıt parçalarıyla işaretleme bırakıldı; parkurlar bayraklar, şeritler ve görevlilerle işaretlenmeye başlandı. Şampiyonalar çoğu zaman tarım arazilerinde, ormanlarda, golf sahalarında ve hipodromlarda düzenlendi.

1898’de Salford Harriers sporcusu Harold Hardwick, bir ekibi Fransa’ya götürerek uluslararası kros koşularını başlattı. 1903’te Uluslararası Kros Birliği kuruldu ve İngiltere, İrlanda, İskoçya ve Galler ilk kez karşılaşma yaptı. 1907’de Fransa’nın katılımıyla yarış uluslararası bir boyut kazandı. 1920’lerde başka Avrupa ülkeleri katıldı, 1958’de ise Tunus bir takım gönderdi.

Kros bayrak yarışının fikri 1903’te Paris’te doğdu. 26 Aralık 1903’te South London Harriers davet edildi ancak bu yarışın yapılıp yapılmadığı bilinmiyor. İlk kesin belgeli bayrak yarışı ise 26 Aralık 1906’da Hampstead Harriers tarafından düzenlendi. Karlı bir parkurda, üçer kişilik beş takım, yaklaşık 3 km koştu. Yarışı 41:42,2’lik süresiyle 3. takımdan G. Banbrook kazandı.

Kadınlar, uzun yıllar boyunca sağlıklarına ve üreme yeteneklerine zarar vereceği yönündeki yaygın ama yanlış inanç nedeniyle büyük ölçüde spordan dışlanmışlardır. Ayrıca sporun okullarda doğması ve kadınların bu dönemde formal eğitimden mahrum olması da bu dışlanmanın bir sebebiydi — İngiltere’de kadınlar ilk kez 1868’de üniversiteye kabul edildi. Kadınlara yönelik yarışlar yapıldıysa da bunlar seyrek ve düzensizdi. Örneğin, Haziran 1851’de Cumbria’daki Longtown Sports’ta kadınlar için düzenlenen yarışın ödülü erkeklerinkinin üç katıydı ve ilk üç kadına eşit ödül verilirken, ikinci olan erkek yalnızca kazananın yarısı kadar ödül alabildi. Kadın spor kulüpleri ve kadın takımları için resmî yarışmalar ancak 1920’lerde ortaya çıktı. Kadınlar için ulusal şampiyonayı düzenleyen ilk ülke Fransa oldu (1918). İngiltere’de kadınlar için ilk şampiyona ise Şubat 1927’de Luton’daki Hoo Park’ta yapıldı. Kadınlar, uluslararası kros yarışlarına gayriresmî olarak ancak 1931’den itibaren katılabildi. Kadınlar için resmî kros kuralları 1962’ye kadar yazılmadı ve yarışları 1967’ye kadar şampiyona olarak kabul edilmedi.

Olimpiyat Oyunları

Edvin Wide, Ville Ritola ve Paavo Nurmi (solda) 1924 Paris Olimpiyatları’ndaki bireysel kros yarışında. Hava sıcaklığı 40 °C (104 °F)’yi geçtiği için 38 sporcudan yalnızca 15’i yarışı tamamladı.

Kros koşusu 1912, 1920 ve 1924 Yaz Olimpiyatları’nda bireysel ve takım disiplini olarak yarışıldı. İsveç 1912’de altın madalya kazandı, Finlandiya ise Paavo Nurmi’nin öncülüğünde 1920 ve 1924’te şampiyon oldu. 1924 Paris Olimpiyatları’ndaki aşırı sıcak dalgasında yalnızca 38 sporcudan 15’i finişe ulaşabildi. Bunlardan sekizi sedye ile taşındı. Bir atlet stadyuma ulaştığında daireler çizerek koşmaya başladı ve kendini bayılttı, bir diğeri ise finişe 50 metre kala bayıldı. José Andía ve Edvin Wide’ın öldüğü bile bildirildi, sağlık görevlileri ise saatlerce baygın haldeki atletleri parkur boyunca aradı.

Her ne kadar ölüm haberleri asılsız olsa da, izleyiciler bu tablo karşısında şok oldu ve Olimpiyat yetkilileri kros koşusunu gelecekteki oyunlardan çıkarmaya karar verdi. 1928’den itibaren kros koşusu yalnızca modern pentatlonun beşinci disiplini olarak kaldı ve 2016’ya kadar Olimpiyatlarda sadece modern pentatlonun bir parçası olarak yer aldı.

Son yıllarda kros koşusunun Olimpiyat Oyunları’na geri dönmesi için çabalar sürmektedir. 2020’de Dünya Atletizm Birliği başkanı Sebastian Coe, kros koşusunun 2024 Yaz Olimpiyatları’na eklenmesi için girişimde bulundu ancak IOC bu teklifi reddetti. 2024 Olimpiyatları sırasında ise Coe, sporun Kış Olimpiyatları programına dahil edilmesi için çaba harcadı. Amaç, kros koşusunu 2030 Kış Olimpiyatları (Fransız Alpleri) ve 2034 Kış Olimpiyatları (Salt Lake City) programına sokmaktır.

Dünya şampiyonaları

1973’ten itibaren IAAF, her yıl düzenlenen ve daha sonra Dünya Kros Şampiyonası adını alan organizasyonu başlatmıştır.

1975’te erkeklerde Yeni Zelanda, kadınlarda ise Amerika Birleşik Devletleri şampiyon olmuş ve Avrupa dışından gelen ülkelerin ilk zaferleri kaydedilmiştir. 1981’de bir Afrika ülkesi (Etiyopya) erkekler yarışını ilk kez kazanmış, 1991’de ise bir Afrika ülkesi (Kenya) kadınlarda ilk kez şampiyon olmuştur. 1981’den bu yana erkeklerde, 2001’den itibaren ise kadınlarda tüm şampiyonluklar Etiyopya veya Kenya tarafından kazanılmıştır. 2010 yılına kadar Kenya 40, Etiyopya ise 23 Dünya Kros Şampiyonluğu elde etmiştir.

Daha fazla okuma

• Havitz, Mark E.; Eric D. Zemper, "'Worked Out in Infinite Detail': Michigan State College's Lauren P. Brown and the Origins of the NCAA Cross Country Championships", Michigan Historical Review (Bahar 2013), 39#1, ss. 1–39.