Kuban Bulgarcası
| Kuban Bulgarcası | |
|---|---|
| Ana dili olanlar | Büyük Bulgar Hanlığı |
| Bölge | Azak ve Kuban bölgesi |
| Etnisite | Ön Bulgarlar |
| Dönem | 5.yy.-10.yy. |
| Dil ailesi | Türk Dilleri
|
| Yazı sistemi | Runik |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | xbo |
| ISO 639-3 | xbo |
Kuban Bulgarcası[1] ya da Kuban Bulgar Türkçesi,[2] 5. yüzyıl ile 10. yüzyıl arasında[3] Büyük Bulgar Hanlığı'nda ve Hazar Kağanlığı'nda Kuban nehri ve Azak denizi civarında[4] Bulgarlar tarafından konuşulmuş Oğur Öbeği'ne ait Türk dilidir. Başta Macarca olmak üzere bölgedeki dillere ödünç sözcükler vermiştir.[1][5]
Runik yazı kullandıkları yazıtlar mevcuttur ama çözülememiştir. Orhun yazısı ile benzememektedir ancak benzerlikler Eski Macar yazısıyla ilişkili olduğunu göstermektedir.[3]
Dönemi
[değiştir | kaynağı değiştir]Hüseyinov milattan sonra birinci yüzyılda geçen Vardanes kaydına dayanarak Bulgarların Kuzey Kafkasyada milat başından beri olduğunu ileri sürer.[6] Ancak Bulgar adının geçtiği ilk kesin kayıt en erken 7. yüzyılda Yunanlara aittir ve bu kayıtta 480'de Hunlarla yapılan anlaşmada Hunlardan Bulgarlar olarak bahsedilmiştir.[7] Bu dolaylarda Bulgarlar Kuzey Kafkasyaya yerleşik olmalıdır.
Büyük Bulgar Hanlığı yıkıldıktan sonra Hazar hakimiyetini reddeden Asparuh önderliğindeki Bulgarlar Azak bölgesinden Tuna boylarına göç ederek 7. yüzyılın sonuna doğru ilk Bulgar imparatorluğu'nu kurdu: Burada Tuna Bulgarlarını oluşturdular. Eş zamanlı olarak Hazar baskısından sıkılan Bulgarlar, 7. yüzyılın sonundan başlayıp aşamalı olarak orta İdil bölgesine göç ederek Bolgar şehrini kurdu: Burada İdil Bulgarlarını oluşturdular. Diğer Bulgarlar Hazar hakimiyetini tanıyarak birkaç yüzyıl daha bölgede kaldı ve Kuban Bulgarlarını oluşturdu. Arkeolojik ve tarihi veriler bu yüzyıllarda Bulgarların Azak ve Don bölgesindeki varlığını desteklemektedir. 8. yüzyılda Bulgarlar yerleştikleri nehir kıyılarına göre Kupi-Bulgar (Kuban), Duçi-Bulgar, Oghender-Bulgar ve Çıdar-Bulgar olarak adlandırılmaktaydı.[7] Ancak göçlerle bölgede azalan nüfusları bölge halklarının arasında kısa sürede eriyerek kaybolmalarını sağladı.
Ses Bilgisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Kuban Bulgar Türkçesi Lir grubunda yer almasından dolayı Eski Türkçe -z- sesleri daima *-r- sesine tekabül etmektedir. Macarcaya geçen sözcüklerde de bu izlenebilmektedir.[1]
Bir diğer dikkat çeken özelliği ise söz başında *d- sesi barındırıp komşu dillere söz başı *d- sesinde sözcükler vermiş olmasıdır. Buna Çerkesçe'de bir Kuban Bulgar alıntısı olan дагьэ dage “yağ” sözü örnek gösterilebilir.[5] Dilin çağdaş akrabası olan Tuna Bulgarcasının da aynı şekilde söz başı *d-'li bir dil olduğu Eski Kilise İslavcasına ödünç verilen sözcüklerden ve 12 Hayvanlı Bulgar takvimindeki Bulgarca sözcüklerden anlaşılmaktadır.[8] Ancak Volga Bulgarları göçmeden önce daha Kuban Bulgarcasında *d- > *ǯ- değişimi meydana gelmişti. Macarcadaki alıntı sözcükler de buna dahildir. Macarcada bu ses gy- sesine dönüşmüş olup bu şekilde gösterilir.[6]
Kuban Bulgarcasının bir diğer ayırt edici özelliği ise, -g(-) sesinin -χ(-) sesine dönüşmüş olmasıdır.[6]
Kuban Bulgar kaynaklı ödünçlenmeler
[değiştir | kaynağı değiştir]Kuban Bulgarları Ön Macarcalara, Zihlere, Alanlara, Abazglara, Hazarlara ve Batı Kıpçaklarına komşulardı. Özellikle Zihlerin Bulgarlara çok yakın olduğu bilinmektedir ve bu nedenle mirasçısı olan Çerkes dillerinde Bulgarca ödünç kelimelere rastlamak mümkündür. Örneğin, Ubıkça шәа şoa "deniz" bir Kuban Bulgar alıntısıdır. Batı Kıpçak dillerinde de izine sık rastlamak mümkündür. Örneğin Kumukça ve Karaçay-Balkarcada geçen şavur "tuzlu su" sözü de yine bir Bulgar alıntısıdır.[6] İlk Macarca ile temasın ise 5. yüzyılda Kuban bölgesinde gerçekleştiği düşünülüyor.[9]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c Tekin, Talât (1987). Tuna Bulgarları ve Dilleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- ^ Gedikli, Yusuf (27 Ağustos 2020). "BULGAR TÜRKÇESİ ÜZERİNE ARAŞTIRMA ve İNCELEMELER 3 : KUBER KİŞİ ADI; KUVİARİS, KÜRİGİR BOY ADLARININ KÖKEN ve ANLAMLARI". Türk Dünyası Araştırmaları. 125 (247): 267-276. ISSN 0255-0644.
- ^ a b Hakimcanov, F. C. (1996). "Древние и старые письменные языки".
- ^ Akıncı, Meltem (23 Haziran 2021). "Hazar Kağanlığı'nda Tarım: Bulgar Çiftçiler". Journal of Turkology. 31 (1): 15-32. ISSN 2651-3188.
- ^ a b Tavkul, Ufuk (19 Ocak 2017). "Adige (Çerkes) Dilinde Bulgar Türkçesi Alıntı Sözcükler". 8 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi4 Ağustos 2025.
- ^ a b c d Guseynov, G.-R. A.-K. (2017). Kubansko-Bulgarskiy yazyk i ego otnoshenie k drugim bulgarskim yazykam v kontekste voprosa ob oblasti ikh pervonachalnogo rasprostraneniya. Российская тюркология, (1–2(16–17)), Mahachkala.
- ^ a b Koç, Dinçer. İdil Bulgarları. Selenge Yayınları. ss. 113-120. 6 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2023.
- ^ Agyágasi, Klára (2019), Chuvash Historical Phonetics (Turcologica; 117), Wiesbaden: Harrssowitz
- ^ Erdal, Marcel (1 Aralık 2018). "Róna-Tas, András / Berta, Árpád: West Old Turkic. Turkic Loanwords in Hungarian, Part 1: Introduction, A-K. Part 2: L-Z, Conclusions, Apparatus. Wiesbaden: Harrassowitz 2011. XX, 1490 S. 8° = Turcologica 84. Hartbd. € 148,00. ISBN 978-3-447-06260.2". Orientalistische Literaturzeitung. 113 (6): 510-513. doi:10.1515/olzg-2018-0172. ISSN 2196-6877.