Mani (peygamber)

Mani
Mani
Farsça: مانی
	Mani'nin mührü, kaya kristali, muhtemelen MS 3. yüzyıl, Irak. Cabinet des Médailles, Paris. Mühürde "İsa Mesih'in elçisi Mani" yazar ve muhtemelen Mani'nin kendisi tarafından mektuplarını imzalamak için kullanılmıştır.
Doğum	y. Nisan MS 216; Tizpon, Part İmparatorluğu (günümüzde Irak)
Ölüm	2 Mart MS 274 veya 26 Şubat MS 277 ; (57-58 veya 60-61 yaşında); Cündişapur, Sasani İmparatorluğu (günümüzde İran)
Ölüm sebebi	I. Behram'ın emriyle hapis sırasında veya idam edilerek
Etnik köken	İrani
Vatandaşlık	Sasani İmparatorluğu
Meslek	Peygamber, Maniheizmin kurucusu
Önemli eser(ler)	Maniheist kutsal metinler
Din	Maniheizm
Ebeveyn(ler)	Pātik, Mariam

Mani^[a] (/ˈmɑːni/;^[6] y. Nisan MS 216 – 2 Mart MS 274 veya 26 Şubat MS 277), İranlı^[7]^[8]^[9]^[10] bir peygamber ve Geç Antik Çağda en yaygın dinlerden biri olan Maniheizm'in kurucusuydu.

Mani, o dönemde Part İmparatorluğu'nun bir parçası olan Mezopotamya'da,^[4] Ktesifon'da (modern Bağdat'ın güneyi) veya yakınlarında doğmuştur. Yedi ana eseri Süryanice yazılmıştır; sekizincisi ise Sasani imparatoru I. Şâpûr'a ithaf edilmiş olup Orta Farsça kaleme alınmıştır.^[11] I. Behram tarafından Cündişapur'da hapsettirilmesinden kısa bir süre sonra ölmüştür.

Yirmili yaşlarının ortasında Mani, kurtuluşun eğitim, nefis terbiyesi, oruç ve iffet yoluyla mümkün olacağına karar verdi. 10. yüzyıl İranlı bilgini El-Birûnî'ye göre Mani, Yeni Ahit'te vadedilen Paraklit ve Son Peygamber olduğunu iddia etmiştir.^[12] Ancak Lodewijk J. R. Ort'a göre, "son peygamber" terimi "büyük olasılıkla Mani'nin iddialarını ve dini taleplerini formüle etmek amacıyla El-Birûnî tarafından Kur'an'dan türetilmiş" olabilir.^[13]

Hayatı

Mani, 216 tarihinde Part İmparatorluğu'nun Tizpon kentinde dünyaya geldi. Fakat güçlü dinsel eğilimlere sahip bir kişi olmalıydı, zira bir süre sonra Ekbatan'ı terk ederek, Güney Babilonya'da bulunan "Menakkede" adlı bir Mandeen tarikatına katıldı ve küçük oğlunu bu inançlara göre yetiştirdi. Mani'nin babası da, din reformu taraftarı olarak önemli etkinliklerde bulunmuş ve adeta oğluna öncülük etmiştir. Mani dinsel eğitiminin yanı sıra gençlik yıllarını nakkaşlık öğrenerek geçirmiştir.

Mani, Sasani İmparatorluğu'nun I. Şâpûr (h. 242-273) egemenliği altındaki döneminde, öğretilerini çok başarılı olarak halk arasında yayabilmiştir. Ancak I. Şâpûr'un ardından tahta çıkan hükümdar I. Behram (ya da II. Behram) onu Magerlerin bir şikayeti üzerine tutuklatıp 274 tarihinde idam ettirmiştir. Maniciler, Mani'nin bir haça çakılarak (İsa gibi) idam edildiğini kaydetmiş olsalar da, bunda bazı şüpheler vardır.^[14]

Notlar

^ Orta Farsça: 𐭌𐭀𐭍𐭉/𐭬𐭠𐭭𐭩/𐮋𐮀𐮌𐮈/𐬨𐬁𐬥𐬌/𐫖𐫀𐫗𐫏 Māni, Farsça: مانی Māni, Çince: 摩尼 Móní, Süryanice: Mānī, Yunanca: Μάνης, Latince: Manes; ayrıca Grekçe: Μανιχαῖος, Latince: Manichaeus, Süryanice: ܡܐܢܝ ܚܝܐ Mānī ḥayyā "Yaşayan Mani" anlamında

Kaynakça

^ ^a ^b Grenet, Frantz (2022). Splendeurs des oasis d'Ouzbékistan. Paris: Louvre Editions. s. 93. ISBN 978-8412527858.
^ "Believers, Proselytizers, & Translators The Sogdians". sogdians.si.edu. 14 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ GULÁCSI, ZSUZSANNA (2010). "The Prophet's Seal: A Contextualized Look at the Crystal Sealstone of Mani (216-276 C.E.) in the Bibliothèque nationale de France" (PDF). Bulletin of the Asia Institute. Cilt 24. s. 164. ISSN 0890-4464. JSTOR 43896125.
^ ^a ^b Taraporewala, I.J.S., Manichaeism, Iran Chamber Society, 12 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi12 Ocak 2015
^ "SASANIAN DYNASTY". 28 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2015.
^ "Mani". Random House Webster's Unabridged Dictionary.
^ Boyce, Mary (2001), Zoroastrians: their religious beliefs and practices, Routledge, s. 111, He was Iranian, of noble Parthian blood...
^ Ball, Warwick (2001), Rome in the East: the transformation of an empire, Routledge, s. 437, Manichaeism was a syncretic religion, proclaimed by the Iranian Prophet Mani .
^ Sundermann, Werner (20 Temmuz 2009), "MANI", Encyclopedia Iranica, Sundermann, 14 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi30 Nisan 2025, According to the Fehrest, Mani was of Arsacid stock on both his father’s and his mother’s sides, at least if the readings al-ḥaskāniya (Mani’s father) and al-asʿāniya (Mani’s mother) are corrected to al-aškāniya and al-ašḡāniya (ed. Flügel, 1862, p. 49, ll. 2 and 3) respectively. The forefathers of Mani’s father are said to have been from Hamadan and so perhaps of Iranian origin (ed. Flügel, 1862, p. 49, 5–6). The Chinese Compendium, which makes the father a local king, maintains that his mother was from the house Jinsajian, explained by Henning as the Armenian Arsacid family of Kamsarakan (Henning, 1943, p. 52, n. 4 = 1977, II, p. 115). Is that fact, or fiction, or both? The historicity of this tradition is assumed by most, but the possibility that Mani’s noble Arsacid background is legendary cannot be ruled out (cf. Scheftelowitz, 1933, pp. 403–4). In any case, it is characteristic that Mani took pride in his origin from time-honored Babel, but never claimed affiliation to the Iranian upper class.
^ Bausani, Alessandro (2000), Religion in Iran: from Zoroaster to Baha'ullah, Bibliotheca Persica Press, s. 80, We are now certain that Mani was of Iranian stock on both his father's and his mother's side .
^ Henning, W.B., The Book of Giants, BSOAS, Vol. XI, Part 1, 1943, pp. 52–74: "...Mani, who was brought up and spent most of his life in a province of the Persian empire, and whose mother belonged to a famous Parthian family, did not make any use of the Iranian mythological tradition. There can no longer be any doubt that the Iranian names of Sām, Narīmān, etc., that appear in the Persian and Sogdian versions of the Book of the Giants, did not figure in the original edition, written by Mani in the Syriac language."
^ Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-Birûnî; Eduard Sachau ed.; The Chronology of Ancient Nations;; s. 190; W. H. Allen & Co.; Londra: 1879
^ Mani: a religio-historical description of his personality. By L. J. R. Ort. Leiden, E. J. Brill, 1967. ss. 123-124.
^ Bevan, A. A. (1930). "Manichaeism". Encyclopaedia of Religion and Ethics, VIII. Cilt. Ed. James Hastings. Londra.

[6] Orta Farsça: 𐭌𐭀𐭍𐭉/𐭬𐭠𐭭𐭩/𐮋𐮀𐮌𐮈/𐬨𐬁𐬥𐬌/𐫖𐫀𐫗𐫏 Māni, Farsça: مانی Māni, Çince: 摩尼 Móní, Süryanice: Mānī, Yunanca: Μάνης, Latince: Manes; ayrıca Grekçe: Μανιχαῖος, Latince: Manichaeus, Süryanice: ܡܐܢܝ ܚܝܐ Mānī ḥayyā "Yaşayan Mani" anlamında

[SPL160-1] Grenet, Frantz (2022). Splendeurs des oasis d'Ouzbékistan. Paris: Louvre Editions. s. 93. ISBN 978-8412527858.

[2] "Believers, Proselytizers, & Translators The Sogdians". sogdians.si.edu. 14 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[3] GULÁCSI, ZSUZSANNA (2010). "The Prophet's Seal: A Contextualized Look at the Crystal Sealstone of Mani (216-276 C.E.) in the Bibliothèque nationale de France" (PDF). Bulletin of the Asia Institute. Cilt 24. s. 164. ISSN 0890-4464. JSTOR 43896125.

[ICS-4] Taraporewala, I.J.S., Manichaeism, Iran Chamber Society, 12 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi12 Ocak 2015

[5] "SASANIAN DYNASTY". 28 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2015.

[7] "Mani". Random House Webster's Unabridged Dictionary.

[8] Boyce, Mary (2001), Zoroastrians: their religious beliefs and practices, Routledge, s. 111, He was Iranian, of noble Parthian blood...

[9] Ball, Warwick (2001), Rome in the East: the transformation of an empire, Routledge, s. 437, Manichaeism was a syncretic religion, proclaimed by the Iranian Prophet Mani .

[Iranica-10] Sundermann, Werner (20 Temmuz 2009), "MANI", Encyclopedia Iranica, Sundermann, 14 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi30 Nisan 2025, According to the Fehrest, Mani was of Arsacid stock on both his father’s and his mother’s sides, at least if the readings al-ḥaskāniya (Mani’s father) and al-asʿāniya (Mani’s mother) are corrected to al-aškāniya and al-ašḡāniya (ed. Flügel, 1862, p. 49, ll. 2 and 3) respectively. The forefathers of Mani’s father are said to have been from Hamadan and so perhaps of Iranian origin (ed. Flügel, 1862, p. 49, 5–6). The Chinese Compendium, which makes the father a local king, maintains that his mother was from the house Jinsajian, explained by Henning as the Armenian Arsacid family of Kamsarakan (Henning, 1943, p. 52, n. 4 = 1977, II, p. 115). Is that fact, or fiction, or both? The historicity of this tradition is assumed by most, but the possibility that Mani’s noble Arsacid background is legendary cannot be ruled out (cf. Scheftelowitz, 1933, pp. 403–4). In any case, it is characteristic that Mani took pride in his origin from time-honored Babel, but never claimed affiliation to the Iranian upper class.

[11] Bausani, Alessandro (2000), Religion in Iran: from Zoroaster to Baha'ullah, Bibliotheca Persica Press, s. 80, We are now certain that Mani was of Iranian stock on both his father's and his mother's side .

[Henning-12] Henning, W.B., The Book of Giants, BSOAS, Vol. XI, Part 1, 1943, pp. 52–74: "...Mani, who was brought up and spent most of his life in a province of the Persian empire, and whose mother belonged to a famous Parthian family, did not make any use of the Iranian mythological tradition. There can no longer be any doubt that the Iranian names of Sām, Narīmān, etc., that appear in the Persian and Sogdian versions of the Book of the Giants, did not figure in the original edition, written by Mani in the Syriac language."

[13] Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-Birûnî; Eduard Sachau ed.; The Chronology of Ancient Nations;; s. 190; W. H. Allen & Co.; Londra: 1879

[14] Mani: a religio-historical description of his personality. By L. J. R. Ort. Leiden, E. J. Brill, 1967. ss. 123-124.

[15] Bevan, A. A. (1930). "Manichaeism". Encyclopaedia of Religion and Ethics, VIII. Cilt. Ed. James Hastings. Londra.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[a]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]