Muhammed Musaddık

Muhammed Musaddık
Muhammed Musaddık
İran Başbakanı
	Görev süresi; 28 Nisan 1951 - 16 Temmuz 1952
Hükümdar	Muhammed Rıza Pehlevi
Yardımcı	Ahmed Zirakzade
Yerine geldiği	Hüseyin Ala
Yerine gelen	Ahmed Kavam
	Görev süresi; 21 Temmuz 1952 - 19 Ağustos 1953
Hükümdar	Muhammed Rıza Pehlevi
Yardımcı	Hüseyin Fatemi
Yerine geldiği	Ahmed Kavam
Yerine gelen	Fazlullah Zahedi
Kişisel bilgiler
Doğum	16 Haziran 1882; Tahran, İran
Ölüm	5 Mart 1967 (84 yaşında); Tahran, İran
Partisi	Millî Cephe
Evlilik(ler)	Zehra Hanım (1901–1965)
Bitirdiği okul	Paris Siyasi Bilimler Akademisi
Dini	İslam
İmzası

Muhammed Hidâyet Musaddık (Mossadeq^ⓘ; Farsça: محمد مصدق; 16 Haziran 1882 – 5 Mart 1967), 1951'den 1953'e kadar 30. İran başbakanı olarak görev yapan İranlı siyasetçi, yazar ve avukattı.^[1]^[2] 1923'ten itibaren İran Parlamentosu'nun bir üyesiydi ve 1952'deki tartışmalı seçimlerde 17. İran Meclisi'ne seçildi. Kermit Roosevelt Jr. liderliğindeki Birleşik Krallık (MI6) ve Amerika Birleşik Devletleri (CIA) istihbarat teşkilatlarının desteğiyle 1953 İran darbesinde hükûmeti devrildi.^[3] Millî Cephe, 1954 seçimlerinden itibaren bastırıldı.^[4]

İktidardan uzaklaştırılmadan önce yönetimi, sosyal güvenlik, toprak reformları ve toprak kiralamasına vergi getirilmesi dâhil olmak üzere bir dizi sosyal ve siyasi önlemler aldı. Başbakanlık dönemi, 1913'ten beri İngilizler tarafından Pers topraklarında Anglo-Persian Oil Company (APOC/AIOC), daha sonra British Petroleum (BP) olarak bilinen şirket aracılığıyla kurulan İran petrol endüstrisinin kamulaştırılmasının ardından, Abadan Krizi olarak bilinen İngiliz hükûmeti ile yaşanan çatışmayla damgalandı.

Darbenin ardından Muhammed Rızâ Pehlevî yeniden iktidara geldi ve İngilizlerle 1954 Konsorsiyum Anlaşması'nı imzaladı. Bu anlaşma, 1979 yılına kadar İran petrol üretiminin mülkiyetini İran ve batılı şirketler arasında paylaştırdı.^[5] Musaddık daha sonra vatana ihanetle suçlandı, üç yıl hapis yattı, ardından ölümüne kadar ev hapsinde tutuldu ve siyasi bir kargaşayı önlemek için kendi evinde gömüldü.^[6] 2013 yılında ABD hükûmeti, protestoculara ödeme yapmak ve yetkililere rüşvet vermek de dâhil olmak üzere, dış politika girişimlerinin bir parçası olarak darbedeki rolünü resmen kabul etti.^[7]

Hayatı

İranlı bir devlet görevlisinin oğluydu. İsviçre'de Lozan Üniversitesi'nde hukuk doktorasını tamamladı. 1914'te İran'a döndükten sonra Fars iline vali olarak atandı. Rıza Han'ın (sonradan Rıza Şah Pehlevi) 1921'de düzenlediği darbeyle yönetimde güçlü bir konuma gelmesinden sonra, önce maliye bakanlığı, ardından da kısa süreyle dışişleri bakanlığı görevinde bulundu. 1923'te Ulusal Danışma Meclisine seçildi. Rıza Han'ın 1925'te kendisini şah ilan etmesine karşı çıkması bütün görevlerinden uzaklaştırılmasına neden oldu.

Rıza Şah'ın 1941'de oğlu Muhammed Rıza Pehlevi lehine tahttan çekilmek zorunda kalmasının ardından, siyasi yaşama dönerek yeniden meclise seçildi (1944). Sovyetler Birliği'ne İran'ın kuzeyinde petrol çıkarma ve arama hakkı tanınmasına karşı başarılı bir muhalefet hareketi yürüttü. Ardından İngilizlere ait Anglo-Iranian Oil Company Ltd.'nin İran'daki tesislerinin millileştirilmesi çağrısında bulunarak, milliyetçi çevrelerde büyük saygınlık kazandı. Musaddık'ın hazırladığı İran petrollerinin millileştirilmesini öngören yasa tasarısı 1951'de meclisten geçti ve şah, meclisin bu kararıyla daha da güçlenen Musaddık'ı başbakanlığa getirmek zorunda kaldı.

Millileştirme kararı İran'da giderek derinleşen bir siyasi ve ekonomik bunalıma yol açtı. Musaddık ve önderlik ettiği Ulusal Cephe Partisi, halk arasında güçlenmeye devam ettiyse de, yönetimde güçlü bir konumu olan elitlerin ve Batılı güçlerin Musaddık yönetimine tepkileri yoğunlaştı. İngilizler çok geçmeden İran petrol pazarından çekildiler. Musaddık'ın İran petrolü için yeni pazarlar bulmada karşılaştığı güçlükler ekonomik sorunları derinleştirdi.

Musaddık'la ciddi bir iktidar mücadelesi içine giren şah, Ağustos 1953'te başbakanı görevden alma girişiminde bulundu. Ama Musaddık yanlılarının başlattığı kitlesel sokak gösterileri karşısında İran'dan kaçmak zorunda kaldı. Musaddık'ın muhalifleri olaydan birkaç gün sonra ABD'nin de desteğinin alındığı iddia edilen bir darbe düzenleyerek Musaddık'ı yönetimden uzaklaştırdılar ve şahın ülkeye dönmesini sağladılar. Darbe ile olan ABD ilgisi 2000 yılında ABD eski dışişleri bakanlarından Madeleine Albright tarafından kabul edilmiştir, daha sonra ise ABD başkanı Barack Obama, 4 Haziran 2009'da Mısır'da yaptığı konuşmada bu ilgiyi resmen doğrulamıştır.^[8] Son olarak 2013 yılında Amerikan Merkezi Haberalma Örgütü CIA darbedeki sorumluluğunu resmen kabul etmiştir.^[9] Vatana ihanet suçundan üç yıl hapse mahkûm edilen Musaddık, hayatının geri kalan bölümünü ev hapsinde geçirdi. İran'daki petrol tesisleri ise İran hükûmetinin denetiminde kaldı. 1967'de evinde göz hapsinde iken öldü.

Kaynakça

^ McQuade, Joseph (27 Temmuz 2017). "How the CIA toppled Iranian democracy". The Conversation (İngilizce). Erişim tarihi: 13 Nisan 2022.
^ Gasiorowski, Roham Alvandi, Mark J. (30 Ekim 2019). "The United States Overthrew Iran's Last Democratic Leader". Foreign Policy (İngilizce). 13 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2022.
^ James Risen (2000). "The C.I.A. in Iran: First Few Days Look Disastrous". The New York Times. 24 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2025.
^ Gasiorowski, Mark (1991). U.S. Foreign Policy and the Shah: Building a Client State in Iran. Cornell University Press. s. 166. ISBN 0-8014-2412-7.
^ Gasiorowski, Mark J. (1987). "The 1953 Coup D'etat in Iran". International Journal of Middle East Studies. 19 (3): 261-286. doi:10.1017/S0020743800056737. ISSN 0020-7438. 28 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi19 Ağustos 2025.
^ Saeed Kamali Dehghan; Richard Norton-Taylor (19 Ağustos 2013). "CIA admits role in 1953 Iranian coup". The Guardian. 25 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ağustos 2013.
^ "In declassified document, CIA acknowledges role in '53 Iran coup". CNN. 14 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ağustos 2013.
^ "Obama'dan tarihi itiraf: "Darbeye karıştık"". Cable News Network LP, LLLP. cnnturk.com. 4 Haziran 2009. 8 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Eylül 2017.
^ "CIA'den 60 yıl sonra darbe itirafı". ntvmsnbc.com. 19 Ağustos 2013. 8 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Eylül 2017.

Siyasi görevi
Önce gelen: Hüseyin Ala	İran Başbakanı 1951–1952	Sonra gelen: Ahmed Kavam
Önce gelen: Ahmed Kavam	İran Başbakanı 1952–1953	Sonra gelen: Fazlullah Zahedi

[1] McQuade, Joseph (27 Temmuz 2017). "How the CIA toppled Iranian democracy". The Conversation (İngilizce). Erişim tarihi: 13 Nisan 2022.

[2] Gasiorowski, Roham Alvandi, Mark J. (30 Ekim 2019). "The United States Overthrew Iran's Last Democratic Leader". Foreign Policy (İngilizce). 13 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2022.

[3] James Risen (2000). "The C.I.A. in Iran: First Few Days Look Disastrous". The New York Times. 24 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2025.

[4] Gasiorowski, Mark (1991). U.S. Foreign Policy and the Shah: Building a Client State in Iran. Cornell University Press. s. 166. ISBN 0-8014-2412-7.

[1953coup-5] Gasiorowski, Mark J. (1987). "The 1953 Coup D'etat in Iran". International Journal of Middle East Studies. 19 (3): 261-286. doi:10.1017/S0020743800056737. ISSN 0020-7438. 28 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi19 Ağustos 2025.

[Guardian_19.8.2013-6] Saeed Kamali Dehghan; Richard Norton-Taylor (19 Ağustos 2013). "CIA admits role in 1953 Iranian coup". The Guardian. 25 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ağustos 2013.

[CIA19532013admission_cnn-7] "In declassified document, CIA acknowledges role in '53 Iran coup". CNN. 14 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ağustos 2013.

[8] "Obama'dan tarihi itiraf: "Darbeye karıştık"". Cable News Network LP, LLLP. cnnturk.com. 4 Haziran 2009. 8 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Eylül 2017.

[9] "CIA'den 60 yıl sonra darbe itirafı". ntvmsnbc.com. 19 Ağustos 2013. 8 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Eylül 2017.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

g t d Amerika Birleşik Devletleri-İran ilişkileri
1925-1979	Muhammed Musaddık Ajax Operasyonu İran-Amerika Derneği 650 Beşinci Cadde Guadeloupe Konferansı İran İslam Devrimi
Askeri ilişkiler ve çatışmalar	İran rehine krizi en:Canadian Caper Irak-İran Savaşı Tebes Operasyonu Iran Air'ın 655 sefer sayılı uçuşu petrol tankerlerinin savaşı İran-Kontra skandalı Suriye İç Savaşı Şehit Süleymani Harekâtı Kasım Süleymani'nin öldürülmesi İran'ın nükleer programı
Yasalar	ABD'nin Düşmanlarına Yaptırımlarla Karşı Koyma Yasası ABD'nin İran'a Karşı Yaptırımları
Başka konular	Amerika'ya ölüm Amerika hiçbir halt edemez Küresel kibir Büyük Şeytan

g t d İran Başbakanları
Kaçar Hanedanı (1906–1925)	Kaçar Mirza Nasrullah Han Ali Asgar Han Mirza Nasrullah Han Muhammed Veli Han Tonekaboni Hüseyin Mafi Murtazakulu Han Hidayet Kamran Mirza Nayibü's-Saltane Muhammed Veli Han Tonekaboni Saidü'd-Devle Muhammed Veli Han Tonekaboni Hasan Vüsuk Müstevfi el-Memalik Hasan Vüsuk Muhammed Veli Han Tonekaboni Saidü'd-Devle Mirza Muhammed Ali Han Müstevfi el-Memalik Abdülhüseyin Mirza Farmanfarma Abdülmecid Mirza Müstevfi el-Memalik Abdülhüseyin Mirza Farmanfarma Hasan Vüsuk Müstevfi el-Memalik Abdülmecid Mirza Hasan Pirniya Samed Han Mümtazü's-Saltane Hasan Pirniya Fethullah Han Ekber Seyyid Ziyaeddin Tabatabai Ahmed Kavam Malik Mansur Mirza Hasan Pirniya Ahmad Kavam Müstevfi el-Memalik Hasan Pirniya Rıza Pehlevi
Pehlevi Hanedanı (1925–1979)	İran Muhammed Ali Faruki Müstevfi el-Memalik Mehdikulu Han Hidayet Muhammed Ali Faruki Mahmud Cam Ahmed Metin Defteri Ali Mansur Muhammed Ali Faruki Ali Süheyli Ahmed Kavam Ali Süheyli Muhammed Sa'id Murtazakulu Bayat İbrahim Hekimi Muhsin Sadr İbrahim Hakimi Ahmed Kavam Muhammed Rıza Hikmet İbrahim Hakimi Abdülhüseyin Hazhir Muhammed Sa'id Ali Mansur Hac Ali Razmara Hüseyin Ala Muhammed Musaddık Ahmed Kavam Muhammed Musaddık Fazlullah Zahidi Hüseyin Ala Manuçehr İkbal Cafer Şerif İmami Ali Amini Esedullah Alam Hasan Ali Mansur Emir Abbas Huveyda Cemşid Amuzegar Cafer Şerif İmami Gulam-Rıza Ezheri Şapur Bahtiyar
İslam Cumhuriyeti (1979–1989)	İran İslam Cumhuriyeti Mehdi Bazergan Muhammed Ali Recai Muhammed Cevad Bahuner Muhammed Rıza Mehdevi Kani Mir Hüseyin Musevi