Suriye İç Savaşı
.svg)
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
| ||
|---|---|---|
|
||
.svg)
| Şu madde dizisinin bir parçasıdır: |
| Baasçılık |
|---|
 |
Suriye İç Savaşı (Arapça: الحرب الأهلية السورية, el-Harb'ül-ehliyye es-Suriyye), Mart 2011'de Suriye devlet başkanı Beşşar Esed’in Baas rejimine karşı Arap Baharı protestolarının bir parçası olarak ülke genelinde düzenlenen büyük ölçekli gösteriler ve demokrasi yanlısı mitingler ile başlamıştır.[33][34] Suriye Ordusu eylem ve ayaklanmaları bastırmak için görevlendirilmiş ve askerler ülke genelinde göstericiler üzerine ateş açmıştır.[35] Çok sayıda protesto, Esed’in emriyle güvenlik güçleri tarafından ölümcül baskınlarla şiddetle bastırılmış; bunun sonucunda çoğu sivil on binlerce kişi gözaltına alınmış ve öldürülmüştür.[33][34] Suriye’deki ayaklanma, kısa sürede ülke genelinde ilki Albay Riyad Esad tarafından kurulan Özgür Suriye Ordusu olmak üzere çeşitli direniş milislerinin kurulmasıyla genişlemiş ve 2012’de tam bir iç savaşa dönüşmüştür.[36][37][38][39] Çoğunlukla firari askerler ve sivil gönüllülerden oluşan muhalif güçler, merkezi bir liderlik olmaksızın isyana başlamışlardır.[40] 2012 sonlarındaki bir BM raporu, iç savaşın Nusayri Şebbiha milisleri ve Sünni muhalifler arasında süregelen[41] "bariz derecede mezhepsel"[42] bir çatışma olduğunu bildirmiş, fakat hem muhalefet, hem de hükûmet bunu reddetmiştir.[43][44]
İç savaş, zamanla çok taraflı bir vekâlet savaşına evrildi.[45] 2014 yılında Irak ve Şam İslam Devleti (IŞİD), Doğu Suriye ve Batı Irak'ın kontrolünü ele geçirdi ve bu durum, ABD'yi IŞİD'e karşı hava bombardımanı başlatmaya yöneltti. ABD, YPG liderliğindeki Suriye Demokratik Güçleri'ne (SDG) kara desteği ve malzeme sağladı. 2014'te ABD öncülüğündeki uluslararası koalisyon, SDG’yi sahadaki kara gücü olarak kullanarak askerî operasyonlara başladı. IŞİD, Rakka ve Deyrizor harekâtlarında yenilgiye uğratıldı. İran, Rusya ve Hizbullah, Baas rejimini askerî olarak destekledi; İran, 2013’te; Rusya ise Eylül 2015’te doğrudan müdahalede bulundu. Muhalif güçler Katar ve Türkiye'den silah aldı. 2013'te Rakka'yı ve 2015'te İdlib'i ele geçirerek Suriye Geçici Hükûmeti'ni kurdular. Türkiye, 2016’dan itibaren Suriye Millî Ordusu ile birlikte YPG ve IŞİD'e askerî harekâtlar düzenledi; Suriye’nin Halep Vilayetinin kuzey kırsalındaki bazı bölgeleri kontrol altına aldı.[46] İdlib Vilayetinde, Hey'et-i Tahrîrü'ş-Şâm, 2017'den 2024'e kadar bölgeyi yöneten teknokrat bir yönetim olan Suriye Kurtuluş Hükûmeti'ni kurdu.
2015'te başlayan Rus askerî müdahalesi Suriye muhalefetinin toprak hakimiyetini istikrarlı bir şekilde geriletti. Aralık 2016'da rejim yanlısı güçlerin dört yıllık Halep Muharebesi'nde elde ettiği zafer ile savaştan önce Suriye'nin en büyük şehri olan Halep'i geri alması savaşın seyrinde büyük bir kırılma noktası idi. Aralık 2019'a gelindiğinde Baas/Rus güçleri, muhaliflerin elindeki kalan tek il olan ve yurt içinde yerinden edilen kişiler ile birlikte 5 milyon nüfusa ulaşan İdlib'i ele geçirerek Suriye İç Savaşı'nı kesin zafer ile sonuçlandırmak amacıyla bir taarruz başlattı. Bu taarruz ile gelişen Baas/Rus ilerleyişi sırasında 27 Şubat 2020'de 34 Türk askerinin ölümüne yol açan rejim saldırısı yaşandı. Türkiye, karşılık olarak Bahar Kalkanı Harekâtı'nı başlatarak Baas rejimi güçlerine ağır kayıplar yaşattı ve Baas-Rus güçlerinin muhalif Suriyeli sivil halkı Türkiye'ye "sürme" projesini engelledi.
6 Mart 2020'de Türkiye cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ve Rusya cumhurbaşkanı Vladimir Putin arasında İdlib ateşkesine ilişkin anlaşma imzalandı. Bu süreçte, Türk Silahlı Kuvvetleri İdlib'in çevresinde çok sayıda gözlem noktası kurarak muhaliflerin kontrolündeki son şehri rejim taarruzuna karşı güvence altına aldı. Mart 2020 İdlib ateşkesinin ardından Esed rejimi ile muhalifler arasındaki cephe çatışmaları büyük ölçüde azaldı [47] ve Suriye iç savaşı toprak kontrolünün neredeyse hiç değişmediği uzun süren bir sönümlenme dönemine girdi. 2023'e gelindiğinde iç savaş büyük ölçüde çıkmaza girmişti; rejim değişikliği umutları tükenmiş, barış görüşmeleri sonuçsuz kalmıştı. Bölgedeki bazı hükûmetler Esed ile diyaloğa girme konusundaki tutumlarını değiştirmeye başladı. Ülkenin yaklaşık üçte ikisini kontrol eden Esed'in iktidarı güvence altına alınmış gibi görünüyordu.[48]
27 Kasım 2024'te Hey'et-i Tahrîrü'ş-Şâm (HTŞ) liderliğinde ve Türkiye destekli silahlı grupların da katıldığı Suriye muhalif gruplarından oluşan bir koalisyon, Suriye hükûmetine karşı beklenmedik bir taaruz başlattı.[49] Saldırı, Esed hükûmetinin kilit müttefikleri olan Rusya, İran ve Hizbullah'ın diğer çatışmalar (Şubat 2022'de başlayan Rusya-Ukrayna Savaşı ve Ekim 2023'te patlak veren Orta Doğu krizi) nedeniyle zayıflamasının ardından gerçekleşti.[50][51] Üç gün içinde Halep'in ele geçirilmesi [52] ülke genelindeki devrimcilere ivme kazandırdı.Ardından Hama, 5 Aralık'ta [53] ve Humus, 7 Aralık'ta devrimcilerin eline geçti.[54] Güney Operasyonları Odası, Deraa'da hükûmete bir taarruz başlattı ve Şam'ın güney banliyölerine doğru ilerlemeye başladı, Palmira'yı ele geçiren Suriye Özgür Ordusu ise doğudan Şam'a yaklaştı.[55] Şam, 8 Aralık'ta isyancıların eline geçti ve HTŞ, Esed'in Moskova'ya kaçmasıyla birlikte 61 yıllık Baas rejiminin sonunu ilan etti.[56] HTŞ lideri Ahmed eş-Şara, Suriye'nin fiili lideri oldu [57] ve Muhammed el-Beşir başbakanlığında bir geçiş hükûmeti kurdu.[58]
Raporlara göre savaş boyunca on binlerce muhalif devlet hapishanelerinde hapsedilmiş, bu göstericiler sistematik işkenceye ve teröre maruz bırakılmıştır.[59] Savaşta %88'i Esed rejimi ve müttefikleri tarafından olmak üzere 219-306 bin sivil öldürüldü.[28][29][30] Sivil ve savaşçı toplam can kaybı 470-610 bine ulaştı ve bu, Suriye iç savaşını 21. yüzyılın en ölümcül savaşlarından biri hâline getirdi.[60] Ayrıca, milyonlarca insanın Türkiye, Lübnan, Ürdün, Irak ve Almanya'ya sığınması büyük bir mülteci krizine yol açtı.[61][62]
Genel bakış
[değiştir | kaynağı değiştir]Suriye iç savaşına hem yerli hem de yabancı çok sayıda grup katılıyor. Bunlar dört ana güç odağı altında ayrılabilir.
- Birincisi, Beşşar Esed liderliğindeki ve onun Rus ve İranlı müttefiklerinin desteklediği Baasçı Suriye.
- İkincisi, iki alternatif hükûmetten oluşan Suriye muhalefeti.
- i) Suriye Ulusal Koalisyonu tarafından desteklenen Suriye Geçici Hükûmeti, Türkiye'nin himayesindeki silahlı gücü Suriye Millî Ordusu[63] (eski adıyla Özgür Suriye Ordusu)
- ii) Suriye Kurtuluş Hükûmeti, Hey'et-i Tahrîrü'ş-Şâm liderliğindeki Sünni İslamcı koalisyon.[64]
- Üçüncüsü, ABD, Fransa ve diğer koalisyon müttefiklerinin desteklediği, Kuzey ve Doğu Suriye Demokratik Özerk Yönetimi Bölgesi ve onun askerî kanadı olan YPG öncülüğündeki Suriye Demokratik Güçleri.[65]
- Dördüncüsü köktenci grup Irak ve Şam İslam Devleti.[66]
Suriye rejimi, muhalefet ve Suriye Demokratik Güçleri, yabancı ülkelerden askerî, lojistik ve diplomatik destek aldı ve bu da çatışmanın sıklıkla bir vekâlet savaşı olarak tanımlanmasına yol açtı [67]
Suriye rejimini destekleyen ve doğrudan askerî müdahalede bulunan üç taraf İran, Rusya, ve Lübnanlı milis Hizbullah'tı. Suriyeli muhalefeti lehine doğrudan askerî müdahalede bulunan tek ülke savaşa 2016'da müdahil olan Türkiye'dir. Suriye muhalefeti 2011'de başlayan savaşın başlangıcında 5 ülkeden askerî destek alıyordu: Türkiye, Suudi Arabistan, Katar, Amerika Birleşik Devletleri ve Fransa.[68] İki Batı ülkesi ABD ve Fransa 2014'ten itibaren Suriye muhalefetinden uzaklaşarak YPG öncülüğündeki Suriye Demokratik Güçleri'ni destekledi ve 2014'te IŞİD'e karşı düzenlemeye başladıkları doğrudan askerî müdahalede YPG öncülüğündeki SDG'yi kara gücü olarak kullandı ve SDG'yi ağır silahlarla donattı.[4][5][69] İki Körfez ülkesi Katar ve Suudi Arabistan'ın da muhaliflere askerî destek sağlamayı bıraktığı 2017 yılı sonrası Suriye silahlı muhalefeti neredeyse sadece Türkiye himayesinde bir gruba dönüştü.[1] Türkiye 2017 sonrası Suriye Millî Ordusu'nu doğrudan kontrol ederken Hey'et-i Tahrîrü'ş-Şâm ile dirsek teması içindeydi.[70] Muhalefete askerî desteğini 2017'de bırakan Katar siyasi desteğini savaş boyu sürdürürken Suudi Arabistan 2023'te Baas rejimi ile normalleşti.[2][3]
Arka plan
[değiştir | kaynağı değiştir]Suriye 1946 yılında bağımsızlığını kazanmıştır. 1949 yılında CIA destekli bir darbe ile demokratik hükûmet devrilmiş ve bunu iki ayrı darbe daha takip etmiştir.[71] 1954 yılında bir halk isyanı ile askerî iktidar devrilmiş ve iktidar sivillere geçmiştir; 1958 yılından 1961 yılına kadar Mısır'la süren kısa bir birleşme deneyimi sırasında Suriye'nin parlamenter sistemi son derece merkezi bir başkanlık sistemi ile ikame edilmiştir.[72] 1963 yılında Suriye Baas Partisi bir darbe ile iktidarı ele geçirmiştir. 1966 yılında başka bir darbe ile partinin gelenekçi liderleri devrilmiştir.[73] Bir Islahi Devrim ile Savunma Bakanı General Hafız Esed, Kasım 1970 tarihinde gücü ele geçirmiş ve Suriye Başbakanı olmuştur. Mart 1971 tarihinde Esed kendisini Başkan ilan etmiş ve 2000 yılındaki ölümüne kadar devam edecek olan Hafız Esed yönetimi başlamıştır. Bu tarihten itibaren Suriye Baas Partisi, Suriye'yi bir tek parti rejimi olarak idare etmiştir.[74]
Esed ailesi, Şii İslam'ın bir kolu olan, Suriye toplumunun tahminen %12'lik bir kısmını oluşturan Nusayri azınlığa mensuptur.[75] Aile, Suriye'nin güvenlik güçlerini sıkı bir kontrol ile elinde tutmuş ve bu yüzden ülkenin dörtte üçünü oluşturan Sünni çoğunluk üzerinde bir "dargınlığa" sebep olmuştur.[76] Savaştan önce hükûmet aleyhtarlığının en yüksek olduğu yerler, çoğunlukla dindar Sünnilerin ikamet ettiği ülkenin fakir kısımları olmuştur.[77] Devletin ekonomik politikaları çoğunlukla hükûmetle yakın ilişkilere sahip küçük bir azınlığına fayda sağlamıştır.[77]
Suriye'de insan hakları konusu uzun süre uluslararası organizasyonlar ve bağımsız kuruluşlar tarafından sert eleştirilere konu yapılmıştır.[78] Ülke 1963 yılından itibaren olağanüstü hâl altında idare edilmiş ve bu durum, güvenlik güçlerine olağandışı tutuklama ve gözaltı yetkileri vermiştir.[79] Beşşar Esed, yaygın kabule göre, demokratik reformlar konusunda başarısız olmuştur; 2012 yılındaki bir İnsan Hakları İzleme Örgütü raporuna göre Beşşar Esed iktidarı devraldığından beri rejimin antidemokratik doğasında herhangi bir iyileşme sağlanamamıştır.[80]
İsyandan önce ülkede ifade hürriyeti, toplanma hürriyeti ve örgütlenme hürriyeti sıkı şekilde kontrol altında tutulmuştur.[81] 2006'dan itibaren muhaliflere uygulanan seyahat yasakları artırılmıştır; bu yasaklar Arap dünyasındaki en ağır seyahat yasakları olarak tanımlanmıştır.[82] Hükûmet güçleri, insan hakları savunucularını ve diğer hükûmet muhaliflerini baskı altında tutmuş ve hapsetmiş, sınırsız süre boyunca hapis cezasına mahkûm etmiş, kötü hapishane koşullarında tutmuş, işkenceye maruz bırakmış ve öldürmüştür.[81][83][84] Birleşmiş Milletler, 10'lu yaşlarındaki ve daha küçük yaştaki erkek çocukların Suriye güvenlik güçleri tarafından toplu halde tecavüze uğradıklarını belgelemiştir.[85] İnsan Hakları İzleme Örgütü bir başka raporunda, 2010 yılında dünyada en kötü insan hakları durumunun Suriye'de olduğunu bildirmiştir.[86] Tüm medya organlarının Baas Partisinin kontrolü altında bulunduğu ülkede[87] gazeteciler ve bloggerlar sistematik olarak tutuklanmış ve yargılanmıştır.[88]
Aralık 2010'da Tunus'ta hükûmet karşıtı gösterilerle başlayan toplumsal hareketler, kısa süre içinde Suriye de dâhil olmak üzere Arap dünyasının büyük bölümüne yayılmıştır. Bu süreçte Mısır, Tunus, Yemen ve Libya'da rejim değişikliğiyle sonuçlanan devrimler yaşanmış; diğer Arap ülkelerinde ise hükûmet değişiklikleri, anayasa reformları ve toplumsal-siyasal yapıda köklü dönüşümler meydana gelmiştir.
Sivil protesto (Mart-Temmuz 2011)
[değiştir | kaynağı değiştir]Dera'da doğan devrim, Mart-Mayıs 2011
[değiştir | kaynağı değiştir]İsyan ilk olarak, Arap Baharı'ndan etkilenerek, Ocak 2011 tarihinden itibaren küçük gösteriler halinde başlayıp büyüyerek, yolsuzluğa ve insan hakları ihlallerine karşı bir sivil başkaldırı olarak başlamıştır. Geniş çaplı gösteriler ise 15 Mart 2011 tarihinde güney şehri Dera'da ortaya çıkmıştır, bu yüzden Dera ilerleyen safhalarda "Devrimin Beşiği" olarak anılmıştır; bu gösteriler kısa sürede ülke çapına yayılmıştır.[89]
Dera şehrinde, protestolar, 6 Mart'ta, aralarında Muaviye Sayasna'nın de bulunduğu 15 genç öğrencinin hükûmet karşıtı grafiti yazdıkları için hapsedilmesi ve işkence görmesiyle tetiklenmişti.[90] Yazıda Arap Baharı'nın mottosu olan şu ifadeler yer alıyordu: "الشعب يريد إسقاط النظام " Halk rejimin devrilmesini istiyor.[91] Çocuklar ayrıca, daha önce Birleşik Krallık'ta göz doktorluğu eğitimi alan Beşşar Esed'e doğrudan gönderme yaparak "Sıra sende, Doktor" ("أجاك الدور يا دكتور" Ecâk ed-Devr yâ Duktûr) grafitisini sprey boyayla yazmışlardı. Şehrin güvenlik şefi ve Devlet Başkanı Esed'in kuzeni Atıf Necib komutasındaki güvenlik güçleri, iddia edilen failleri toplayarak ve bir aydan uzun süre gözaltında tutarak hızla karşılık verdi. Bu durum, Dera Vilayeti'nde hızla diğer illere yayılan büyük çaplı protestoları tetikledi. İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne röportaj verenlerin verdiği bilgilere göre, Dera'daki protestolar büyük ölçüde barışçıl bir şekilde başlamıştı. Göstericiler genellikle zeytin dalı taşıyor, silahları olmadığını göstermek için gömleklerinin düğmelerini açıyor ve güvenlik güçlerine tehdit oluşturmadıklarını belirtmek için "barış, barış" sloganları atıyorlardı.[92]
Ayaklanmalar devam ederken, Suriye hükûmeti direnişi bastırmak için büyük askeri operasyonlar başlatmaya başladı. 25 Nisan'da, ayaklanmanın odak noktası haline gelen Dera, Suriye Ordusu tarafından kuşatılan ilk şehirlerden biriydi. Dera Kuşatmasında tahminen yüzlerce ila 6.000 asker konuşlandırıldı, göstericilere gerçek mühimmat ateşledi ve ev ev protestocuları arayarak yüzlerce kişiyi katletti.[93] Esed hanedanına sadık Şebbiha paralı askerleri de Esed rejimi tarafından ülke genelindeki kasaba ve şehirlere Suriyeli sivillere karşı şiddet uygulamak için konuşlandırıldı. Baasçı askeri aygıtın hedef aldığı nüfusların evlerini, işyerlerini ve ekonomik varlıklarını yağmaladılar.[94] Tanklar ilk kez göstericilere karşı kullanıldı ve keskin nişancılar camilerin çatılarına mevzilendi. Göstericiler için karargah olarak kullanılan camiler özellikle hedef alındı.[93] Güvenlik güçleri su, elektrik ve telefon hatlarını kesmeye, un ve yiyeceklere el koymaya başladı. Silahlı protestocular ve firarî askerlerin de aralarında bulunduğu muhalif güçlerle ordu arasında çıkan çatışmalar yüzlerce kişinin ölümüne yol açtı.[95] 28 Nisan'a gelindiğinde Suriye Arap silahlı kuvvetleri tüm iletişim kanallarını kapatmış ve Dera şehrini tamamen kuşatmıştı; bu da şehir halkının zorla aç bırakılmasına yol açtı.[96]
29 Nisan'da, Hamza Ali el-Hatib adlı 13 yaşındaki bir çocuk, Saida köyünde düzenlenen protestolar sırasında Baasçı muhaberat güçleri tarafından tutuklandı. Hamza, yaklaşık bir ay boyunca polis nezaretinde tutuldu ve burada düzenli olarak işkenceye ve vücudunun parçalanmasına maruz kaldı.[97] Baas muhaberatı, 24 Mayıs'ta Hamza Ali el-Hatib'in işkence görmüş ve parçalanmış cesedini aile üyelerine teslim etti. Hamza'nın parçalanmış cesedinin bir videosu internete yüklendi ve bu durum, Dera'da büyük çaplı protestolara yol açtı. Bu protestolar sırasında bölge sakinleri askeri ablukaya meydan okuyarak polis baskısını protesto etmek için kalabalık gruplar halinde sokağa çıktı. [98]
Ülke geneline yayılan protestolar (Mayıs-Temmuz 2011)
[değiştir | kaynağı değiştir]15 Mayıs 2011'de Suriye Arap Ordusu, Telkele kasabasını kuşatmaya başladı. Sekiz sivil öldürüldü ve en az 2.000 kişi şehirden Lübnan'a kaçmaya çalıştı. Daha sonra, Suriye Arap Ordusu birliklerinin kasaba sakinlerini katlettiği yönünde haberler çıktı.[95][99]
Haziran ve Temmuz 2011'de, hükûmet güçlerinin protestoculara defalarca ateş açması, gösterilere karşı tank kullanması ve tutuklamalar gerçekleştirmesiyle protestolar devam etti. Haziran başında Er-Resten ve Telbise kasabaları kuşatıldı.[95] Rejim güçleri, Er-Resten sakinlerine karşı acımasız saldırılar düzenleyerek nüfusun %80'inden fazlasını yerinden etti. Yerinden edilen sivilleri "silahlı terörist gruplar" olarak nitelendiren Suriye Arap Silahlı Kuvvetleri, yakın bölgelere sığınan sivillere yönelik saldırılarını genişletti ve 127 kişinin ölümüne yol açtı.[100]
3 Haziran'da yaklaşık 30.000 protestocu Cisr eş-Şuğur'da yürüdü. Güvenlik güçleri kalabalığı göz yaşartıcı gaz ve havaya ateş açarak dağıttı.[101] 4 Temmuz 2011'de Suriye Arap Ordusu Cisr eş Şuğur şehrine askeri bir saldırı başlattı ve yüzlerce sivili öldürdü. Şehir halkı insan kalkanları oluşturarak işgali savuşturmaya çalıştı. Baasçı komutanlar göstericilere ateş açma emri verdiğinde, yüzlerce asker itaat etmeyi reddetti ve ordudan kaçtı. Suriye ordusu durumun kontrolünü kaybedince, Esed hükûmeti kaçan askerlere ve gösterici kalabalığına ateş açmak için helikopterler gönderdi. Şehre yönelik saldırı 12 Haziran 2011'e kadar sürdü.[101][102][103]
3 Temmuz'da, Suriye tankları, şehrin Beşşar Esed'e karşı en büyük gösteriye tanık olmasından iki gün sonra Hama'ya konuşlandırıldı.[104] Temmuz sonunda Baasçı askerî güçlerin kalabalık sakinlere ateş açması ve şehrin sokaklarını tanklar ve ağır silahlarla bombalaması sonrasında Hama şehrinde en az 95 sivil katledildi.[105] Temmuz ayı sonuna kadar, BM insan hakları örgütü sivil ölüm sayısının yaklaşık 2.000 kişi olduğunu tahmin etti.[106]
İsyanın başlangıcı (Temmuz 2011-Nisan 2012)
[değiştir | kaynağı değiştir]ÖSO'nun Kuruluşu (Temmuz-Ekim 2011)
[değiştir | kaynağı değiştir]29 Temmuz 2011'de, Suriye Silahlı Kuvvetleri'nden ayrılan Albay Riyad Esad liderliğindeki bir grup subay Özgür Suriye Ordusu'nu (ÖSO) kurdu. ÖSO, protestocuları korumayı ve nihayetinde Beşşar Esed rejimini indirmeyi amaçlıyordu. [107][108]
31 Temmuz'da, "Ramazan Katliamı" lakaplı ülke çapında bir operasyon, en az 142 kişinin ölümüne ve yüzlerce kişinin yaralanmasına yol açtı. [109] 23 Ağustos'ta, Suriye Ulusal Konseyi adlı hükûmet karşıtı gruplardan oluşan ve merkezi Türkiye'de olan bir koalisyon kuruldu.[110]
Ağustos 2011 boyunca hükûmet güçleri büyük kent merkezlerine ve çevre bölgelere baskınlar düzenledi ve protestoculara saldırmaya devam etti. 14 Ağustos'ta, Suriye Donanması'nın ilk kez askeri müdahaleye dahil olmasıyla Lazkiye Kuşatması devam etti. Zırhlı birliklerle desteklenen kara birlikleri ve güvenlik güçleri çeşitli mahallelere baskın düzenlerken, savaş gemileri Lazkiye'nin kıyı bölgelerine ağır makineli tüfeklerle ateş açtı.[111]Ağustos ayı sonunda başlayan Ramazan Bayramı kutlamaları, güvenlik güçlerinin Humus, Dera ve Şam banliyölerinde toplanan protestoculara ateş açmasının ardından sessizliğe gömüldü.[112]
Eylül 2011'e gelindiğinde, Suriyeli isyancılar Suriye'nin birçok bölgesinde aktif bir isyan kampanyası yürütüyordu. ÖSO ile Suriye Silahlı Kuvvetleri arasında er-Resten'de büyük bir çatışma yaşandı. 27 Eylül-1 Ekim tarihleri arasında, tanklar ve helikopterlerin desteğiyle Suriye hükûmet güçleri, ordudan kaçanları kovmak amacıyla Humus Vilayetine bağlı er-Resten kasabasına bir saldırı düzenledi.[113] hükûmet güçleri ile ÖSO arasındaki 2011 Resten Muharebesi, o zamana kadarki en uzun ve en yoğun çatışmaydı. Bir hafta sonra, ÖSO er-Resten'den geri çekilmek zorunda kaldı.[114] hükûmet güçlerinden kaçınmak için ÖSO lideri Albay Riyad Esad Türkiye'ye çekildi.[115] İsyancıların çoğu yakındaki Humus şehrine kaçtı.[116]
Ekim 2011'de ÖSO, Türk hükûmetinden aktif destek almaya başladı ve bu da isyancı ordunun komuta ve karargâhını ülkenin güneyindeki Suriye sınırına yakın Hatay ilinden, saha komutasını ise Suriye içinden yönetmesine olanak sağladı.[117]
Ekim 2011'de, hükûmet güçleri ile firar eden ordu birlikleri arasında çatışmalar düzenli olarak bildiriliyordu. Ayın ilk haftasında, İdlib Vilayetinin dağlarındaki Cebel el-Zaviye'de devam eden çatışmalar bildirildi. Suriyeli isyancılar ayrıca İdlib şehrinin çoğunu ele geçirdi.[118]
Alevlenen silahlı isyan (Kasım 2011-Nisan 2012)
[değiştir | kaynağı değiştir].svg)
Kasım 2011 başlarında, kuşatma devam ederken Humus'ta ÖSO ile güvenlik güçleri arasındaki çatışmalar tırmandı. Altı gün süren bombardımanın ardından, Suriye Ordusu 8 Kasım'da şehre saldırdı ve bu da birçok mahallede şiddetli sokak çatışmalarına yol açtı. Humus'taki direniş, diğer kasaba ve şehirlerde görülenden çok daha büyüktü ve muhaliflerin bir kısmı şehri "Devrimin Başkenti" olarak adlandırdı. Dera ve Hama'daki olayların aksine, Humus'taki operasyonlar huzursuzluğu bastırmakta başarısız oldu.[116]
Kasım ve Aralık 2011'de muhalif güçlerin sayısı arttıkça isyancı saldırılarında artış görüldü. İki ay içinde ÖSO, Şam'ın Harasta banliyösünde bir hava kuvvetleri istihbarat kompleksine, İdlib Vilayeti ve Şam'daki Baas Suriye Bölge Şubesi gençlik karargahına, Humus Valiliği'ndeki bir hava üssüne ve İdlib'deki bir istihbarat binasına ölümcül saldırılar düzenledi.[119] 15 Aralık'ta muhalif savaşçılar, güvenlik güçlerine yönelik bugüne kadarki en büyük saldırılardan birinde, Dera çevresindeki kontrol noktalarına ve askeri üslere pusu kurarak 27 askeri öldürdü.[120] Muhalefet, 19 Aralık'ta İdlib Valiliği'nde başarısız bir firar girişiminin 72 firarinin ölümüyle sonuçlanmasıyla büyük bir yenilgi aldı.[121]
Ocak 2012'de Esed, ayaklanmaya karşı büyük ölçekli topçu operasyonları kullanmaya başladı ve bu da ayrım gözetmeyen bombardıman nedeniyle birçok sivilin evinin yıkılmasına yol açtı.[122][123] Bu zamana kadar, günlük protestolar, silahlı çatışmanın yayılmasıyla gölgede kalarak azaldı.[124] Ocak ayında Şam banliyölerinde çatışmalar yoğunlaştı ve Suriye Ordusu tank ve topçu kullanımını yaygınlaştırdı. Zabadani'deki çatışmalar, Suriye Ordusu'nun ÖSO varlığını ortadan kaldırmak amacıyla kasabaya saldırmasıyla 7 Ocak'ta başladı. Savaşın ilk aşaması 18 Ocak'ta ateşkesle sona erdikten ve ÖSO'nun kasabayı kontrol altına almasından sonra,[125] ÖSO yakındaki Duma'ya bir saldırı başlattı.[126] Kasabadaki çatışmalar, isyancılar hükûmetin karşı saldırısı sonucunda geri çekilmek zorunda kalana kadar 21-30 Ocak tarihleri arasında sürdü. Suriye Ordusu banliyölerin çoğunu geri almayı başarsa da, yer yer çatışmalar devam etti.[127] 29 Ocak'ta Resten'de çatışmalar yeniden başladı; kasabanın kontrol noktalarında görevli onlarca asker kaçarak hükûmete sadık birliklere ateş açmaya başladı. Muhalif güçler, 5 Şubat'ta kasabanın ve çevresindeki banliyölerin tam kontrolünü ele geçirdi.[128]
3 Şubat'ta Suriye Ordusu, isyancıların elindeki mahalleleri geri almak için Humus'ta büyük bir taarruz başlattı. Mart ayı başlarında, haftalarca süren topçu bombardımanları ve yoğun sokak çatışmalarının ardından Suriye Ordusu, isyancıların kalesi olan Baba Amr ilçesini ele geçirdi. Mart ayı sonuna kadar Suriye Ordusu yarım düzine ilçenin kontrolünü geri alarak şehrin %70'inin kontrolünü ele geçirdi.[129] 14 Mart'ta Suriye birlikleri, İdlib'de günlerce süren çatışmaların ardından muhaliflerden geri aldı. [130]
Aralık 2011'de başlatılan Arap Birliği gözlem misyonu, Suriye Baasçı birlikleri ve muhalif militanların ülke genelinde çatışmaya devam etmesi ve Suriye Baas rejiminin yabancı gözlemcilerin kuşatma altındaki muhalif kaleleri de dahil olmak üzere aktif savaş alanlarını gezmesini engellemesi nedeniyle Şubat 2012'de başarısızlıkla sonuçlandı. Kofi Annan, 2012'nin başlarında BM- Arap Birliği'nin Suriye Özel Temsilcisi olarak görev yapıyordu . 12 Nisan'da, Baas rejimi ve ÖSO olmak üzere her iki taraf da BM arabuluculuğunda bir ateşkes sürecine girdi. Ancak bu süreç başarısızlıkla sonuçlandı.[131] Barış planı Haziran başında fiilen çöktü ve BM misyonu Suriye'den çekildi. Annan, 2 Ağustos 2012'de hayal kırıklığı içinde resmen istifa etti.[132]
Savaşın tırmanması (Nisan 2012-Ocak 2014)
[değiştir | kaynağı değiştir]Başarısız ateşkes ve iç savaşın başlangıcı (Nisan-Ekim 2012)
[değiştir | kaynağı değiştir]25 Mayıs 2012'de 108 kişinin infaz edildiği Hule Katliamının ve ardından ÖSO'nun Baas rejimine karşı ülke çapında saldırılar başlatmasıyla ateşkes fiilen çöktü.[133] 5 Haziran'da, Lazkiye İlinin Haffa ve civar köylerde çatışmalar çıktı. Baas rejimi birlikleri, isyan başladığından beri vilayetteki en ağır çatışmalarda helikopterli silahlı gemilerle desteklendi. Baas rejimi, günlerce süren çatışma ve topçu ateşinin ardından bölgeyi ele geçirdi.[134] 6 Haziran'da El-Kubeyr Katliamında 78 sivil öldürüldü. Baas rejimi, Şebbiha milisleri girmeden önce köyü bombalamaya başladığı bildiridi.[135] BM, 12 Haziran 2012'de Suriye'deki çatışmaların iç savaş olduğunu ilan etti.[136] 22 Haziran'da, bir Türk F-4 savaş uçağı Baas rejimi tarafından düşürüldü ve iki pilot da hayatını kaybetti. Beşşar Esed olaydan dolayı kamuoyu önünde özür diledi ve bir müdahale gerçekleşmedi.
10 Temmuz'da, muhalifler haftalarca süren çatışmaların ardından Humus iline bağlı El-Kuseyr'i [137] Temmuz ortasına gelindiğinde, İdlib iline bağlı Serakib'i ele geçirmişti.[138] Şam'daki çatışmalar yoğunlaştı ve şehri ele geçirmek için büyük bir muhalif hareketi başladı.[139] 18 Temmuz'da Suriye Savunma Bakanı Davud Raciha, eski savunma bakanı Hasan Türkmani ve cumhurbaşkanının kayınbiraderi General Asıf Şevket, Şam'da Liva el-İslam isimli Özgür Suriye Ordusu birliğinin üstlendiği bir intihar bombası saldırısında öldürüldü.[140][141]
Temmuz ortasında, Şam'a taarruz eden muhalifler iki hafta içinde püskürtüldüler, ancak dış kesimlerde çatışmalar devam etti. Bundan sonra odak noktası Halep'in kontrolü için verilen mücadeleye kaydı.[142] 19 Eylül'de, muhalif güçler Rakka ilinde Suriye ile Türkiye arasındaki bir sınır kapısını ele geçirdi. Bu kapının, karargahları daha sonra Türkiye'nin güneyinden Suriye'nin kuzeyine taşınan muhaliflere Türkiye'nin verdiği destek nedeniyle muhalif güçlere stratejik ve lojistik avantajlar sağlayabileceği tahmin ediliyordu.[143] Ekim ayında muhalif güçler, Şam'ı Halep'e bağlayan otoyol üzerindeki İdlib iline bağlı Ma'arretü'n-Nu'man kasabasının kontrolünü ele geçirdi [144] ve Duma'yı ele geçirerek Rif Şam'daki nüfuzlarını artırdılar.[145]
Lahdar İbrahimi, Ekim ayı sonlarında Kurban Bayramı sırasında bir ateşkes ayarladı ancak bu ateşkes kısa sürede çöktü.[146]
Muhalif taarruzu (Kasım 2012–Nisan 2013)
[değiştir | kaynağı değiştir].jpg)
.svg)
Lahdar İbrahimi'nin ateşkes anlaşmasının 30 Ekim'de sona ermesinin ardından Baas rejimi Şam'daki hava bombardımanını genişletti. Şam'ın Cobar ilçesinin bombalanması, bir savaş uçağının Şam'ı bombalamak için kullanılmasının ilk örneğiydi. Ertesi gün, Suriye Hava Kuvvetleri komutanı General Abdullah Mahmud el-Halidi, Şam'ın Rukneddin ilçesinde muhalifler tarafından öldürüldü.[147] Kasım 2012'nin başlarında muhalifler, Suriye'nin kuzeyinde önemli kazanımlar elde etti. M5 otoyolu üzerinde bulunan İdlib ilindeki Serakib'in muhalifler tarafından ele geçirilmesi, Halep'i daha da izole etti.[148] Uçaksavar silahlarının yetersiz olması nedeniyle muhalif birlikler, hava üslerine inen helikopterleri ve uçakları imha ederek Baas rejimini hava gücünü etkisiz hale getirmeye çalıştı.[149]
18 Kasım'da muhalifler, haftalarca süren yoğun çatışmaların ardından Baas rejimini Kuzey Suriye'deki en büyük üslerinden biri olan Halep ilindeki 46. Üssün kontrolünü ele geçirdi ve yaklaşık 300 rejim askerinin öldürüldü.[150] 22 Kasım'da muhalifler, ülkenin doğusundaki Deyr ez-Zor İlindekindeki Mayadin askerî üssünü ele geçirerek üssün doğusunda Irak sınırına kadar uzanan geniş bir bölgenin kontrolünü sağladılar[151]
Aralık ayı sonlarında muhalif güçler Şam'a doğru ilerleyerek bitişikteki Yermuk ve Filistin mülteci kamplarının kontrolünü ele geçirdi.[152] Muhalif güçler Hama'ya başlattıkları taarruz ile[153] ve "Hama'nın batı kırsal dörtte üçünü [154] ve aynı günlerde İdlib ilindeki Türkiye sınırına yakın Harem kasabasını ele geçirdiler.[155]
El-Nusra Cephesi de dahil olmak üzere Suriyeli muhalifler, 11 Ocak 2013'te Taftanaz hava üssünün tam kontrolünü [156] 11 Şubat'ta Rakka ilindeki El -Tavrah kasabasını ve Suriye'nin en büyük barajı ve önemli bir hidroelektrik kaynağı olan yakındaki Tabka Barajı'nı.[157][158] ertesi gün Halep'in 60 kilometre (37 mil) doğusunda bulunan Cerrah hava üssünün.[159] 14 Şubat'ta, Irak sınırına yakın El-Haseke Vilayeti'ne bağlı Şedadeh kasabasının kontrolünü ele geçirdi.[160]
2 Mart'ta, Rakka şehrinde muhaliflerle Baas rejimi arasında şiddetli çatışmalar çıktı ve her iki taraftan da çok sayıda kişinin öldüğü bildirildi [161] 6 Mart'ta muhalifler Rakka şehrini ele geçirerek, Baas rejimi tarafından kaybedilen ilk eyalet başkenti oldu.[162]
18 Mart'ta Suriye Hava Kuvvetleri, Lübnan'daki muhalif mevzilerine ilk kez saldırdı. Saldırı, Arsal kasabası yakınlarındaki Vadi el-Hayl Vadisi bölgesinde gerçekleşti.[163] 21 Mart'ta Mazraa bölgesindeki İman Camii'nde meydana gelen şüpheli intihar bombası saldırısında, Baas rejimi yanlısı Sünni din adamı Şeyh Muhammed Said Ramazan el-Buti de dahil olmak üzere 41 kişi öldü [164] 23 Mart'ta birkaç muhalif grup, Şam'ı Ürdün'e bağlayan bir otoyolun yakınındaki güney Daraa ilinde 38. tümen hava savunma üssünü.[165] ertesi gün Ürdün sınırına yakın 25 km'lik bir arazi şeridini ele geçirdi.[166]
Rejim taarruzu (Nisan-Haziran 2013)
[değiştir | kaynağı değiştir].svg)
17 Nisan'da Baas rejimi güçleri, İdlib yakınlarındaki Vadi ed-Deyf'te altı aylık muhalif ablukasını aştı. Baas rejimi birliklerinin Halep'e giden ana otoyolun kontrolünü ele geçirdi. Kuşatmanın kaldırılması, Baas rejimi güçlerinin bölgedeki, ara sıra hava indirmelerine dayanan iki büyük askerî üssü yeniden ikmal etmesine de olanak sağladı.[167] 18 Nisan'da ÖSO, el-Kusayr şehri yakınlarındaki El-Dab'a Hava Üssü'nün kontrolünü ele geçirdi.[168] Bu günlerde Baas rejimi, Habil kasabasını ve.[169] 21 Nisan'da Şam yakınlarındaki Cedidet'ül Fadl kasabasını ele geçirdi. [170]
Nisan ayında Baas rejimi ve Hizbullah güçleri, el-Kusayr yakınlarındaki bölgeleri ele geçirmek için bir saldırı başlattı. 21 Nisan'da Lübnan sınırına yakın Burhaniye, Sakraca ve er-Radvaniye kasabalarını [171][172] 24 Nisan'da, Ürdün'den gelen ana silah tedarik yolu olarak hizmet veren Şam'ın doğusundaki Uteybe kasabasının kontrolünü yeniden ele geçirdi.[173] Bu arada, ülkenin kuzeyinde muhalifler, Halep eteklerindeki stratejik Mennagh Askerî Hava Üssü'nün kenarındaki bir mevziyi ele geçirdi.[174]
2 Mayıs'ta Baas rejimi güçleri, şehrin havaalanından kuzeye doğru yaptıkları bir saldırıda Kaysa kasabasını ele geçirdi.[175] Baas rejimi Baniyas'taki kıyı kasabası El Beyda'da 100'den fazla kişiyi katletti [176] bölge sakinlerinin kaydettiği çok sayıda video görüntüsü – özellikle de küçük çocukların görüntüleri – şok ediciydi.[177] 15 Haziran'da Baas rejimi, şehrin havaalanı yakınındaki Şam banliyösü Ahmediye'yi [178][179] 22 Haziran'da muhaliflerin kalesi olan Telkele kasabasını ele geçirdi.[180][181]
Devam eden çatışmalar (Temmuz-Ekim 2013)
[değiştir | kaynağı değiştir]28 Haziran'da muhalif güçler, Dera şehrinde önemli bir askerî kontrol noktasını ele geçirdi.[182] 12 Temmuz'da ÖSO, komutanlarından biri olan Kemal Hamami'nin bir gün önce Irak ve Şam İslam Devleti tarafından öldürüldüğünü bildirdi.[183] 17 Temmuz'da ÖSO güçleri, şehirde konuşlu 40'a kadar rejim karakolunu ele geçirdikten sonra güneydeki Nava şehrinin büyük bir bölümünün kontrolünü ele geçirdi [184]
18 Temmuz'da YPG güçleri, El-Nusra Cephesi ile günlerce süren çatışmaların ardından kuzeydeki Resulayn kasabasının kontrolünü ele geçirdi.[185] Sonraki üç ayda YPG ve çoğunlukla muhalif güçler arasında devam eden çatışmalar, Haseke ilinde YPG savaşçılarının yirmi dört kasaba ve köyü ele geçirmesine yol açtı[186]
22 Temmuz'da, ÖSO savaşçıları Halep ilinin batı kesimindeki son Baas rejimi kalesi Han el-Asal banliyösünün kontrolünü ele geçirdi.[187] 27 Temmuz'da, Humus'ta haftalarca süren çatışma ve bombardımanın ardından Suriye Ordusu tarihi Halid bin Velid Camii'ni e[188] ve iki gün sonra da Haldiye bölgesini ele geçirdi.[189]
4 Ağustos'ta, yaklaşık 10 muhalif tugayı, Baas rejiminin kalesi olan Lazkiye iline büyük çaplı bir saldırı başlattı ve dağlık bölgedeki 12 köyü ele geçirdi. 5 Ağustos'ta muhalif savaşçılar, Esed ailesinin memleketi olan Kardaha'dan 20 kilometre uzağa ilerledi.[190][191] Ancak, Ağustos ortasında Baas rejimi karşı saldırıya geçerek saldırı sırasında kıyı bölgesinde muhaliflere daha önce kaybedilen tüm toprakları geri aldı.[192]
6 Ağustos'ta muhalifler 10 aylık bir kuşatmanın ardından Minek Hava Üssü'nü ele geçirdi.[193] 21 Ağustos'ta Şam kırsalındaki Guta bölgesinde muhaliflerin elindeki kalede binlerce can kaybına ve birkaç yüz ölüye yol açan bir kimyasal saldırı gerçekleşti. Saldırıyı, muhalefetin yuvası olan bölgeye Baas rejimi güçlerinin askerî saldırısı izledi[194]
24 Ağustos'ta muhalifler Ariha kasabasını ele geçirse de Baas rejimi güçleri 3 Eylül'de geri aldı.[195] 26 Ağustos'ta muhalif güçler, Baas rejiminin Halep şehrine son tedarik yolu olan Halep ilindeki Hanasir kasabasını ele geçirdi.[196] 8 Eylül'de, El-Nusra Cephesi liderliğindeki muhalifler, Şam'ın 43 km kuzeyinde bulunan Hristiyan kasabası Melula'yı ele geçirdi.[197] Baas rejimi birkaç gün sonra bir karşı saldırı başlatarak kasabayı geri aldı.[198]
18 Eylül'de Irak ve Şam İslam Devleti (IŞİD), kuzeyde ÖSO'nun elindeki Azez kasabasını ele geçirdi.[199] 20 Eylül'de, USK de dahil olmak üzere Alevi milisler, Hama ilindeki Sünni Şeyh el-Hadid köyünde 15 sivili öldürdü.[200] Eylül ortasında ordu, Şam'ın eteklerindeki Deir Salman ve Şeba kasabalarını ve doğu Humus'taki altı köyü ele geçirdi[201]
28 Eylül'de muhalifler, 26 askerin yanı sıra 7 yabancı muhalif savaşçının öldüğü çatışmaların ardından Suriye-Ürdün geçişindeki Deraa Vilayeti'ndeki Ramtha sınır karakolunu ele geçirdi.[202] 3 Ekim'de Baas rejimi, Suriye'nin merkezini Halep şehrine bağlayan bir tedarik yolu üzerinde bulunan Hanasir kasabasını yeniden ele geçirdidi.[203]
9 Ekim'de muhalifler, bir ay süren şiddetli çatışmaların ardından Ürdün sınırındaki Hajanar karakolunu ele geçirdi.[204] Aynı gün, Hizbullah ve Iraklı Şii savaşçılar, Şam'ın güney eteklerindeki Şeyh Ömer kasabasını, İki gün sonra da Şam'ın güney yaklaşımlarındaki El-Tiabiye ve Hüseyniye kasabalarını da ele geçirdiler. Üç kasabanın ele geçirilmesi, Baas rejiminin ana ikmal hatları üzerindeki kontrolünü güçlendirdi ve Doğu Guta bölgesinde kuşatma altındaki muhaliflere daha fazla baskı uyguladı.[205][206] 14 Ekim'de, muhalifler Deyr ez-Zor şehrinin Resfe ve Sina ilçelerini ve Deyrizor'daki askerî hastaneyi ele geçirdi.
Rejim taarruzu (Ekim-Aralık 2013)
[değiştir | kaynağı değiştir]Baas rejimi, müttefikleri Hizbullah ve el-Abas tugayıyla birlikte Şam ve Halep'e bir saldırı başlattı.[207][208] 16 Ekim'de AFP, Suriye birliklerinin Şam'ın güneyindeki Bweida kasabasını geri aldığını bildirdi. 24 Ekim'de Baas rejimi, Şam'ın güneydoğusunda, Şam Uluslararası Havaalanı yolu üzerinde bulunan Hatetat el-Türkman kasabasının kontrolünü geri aldı.[209]
26 Ekim'de YPG, Suriye ile Irak arasındaki stratejik Yarubiye sınır kapısının kontrolünü Haseke ilindeki El Nusra'dan ele geçirdi.[210] Başka bir yerde, Dera ilinde, muhalif savaşçılar haftalarca süren ve çok sayıda kişinin ölümüne yol açan çatışmaların ardından Tafas kasabasını Baas rejimi güçlerinden ele geçirdi.[211] 1 Kasım'da Baas rejimi, kilit şehir es-Safira'nın [212] ve ertesi gün es-Safira'nın kuzey eteklerindeki Aziziye köyünü geri aldı.[213] Kasım başından ortasına kadar Baas rejimi güçleri, Hejeira ve Sbeineh de dahil olmak üzere Şam'ın güneyindeki birkaç kasabayı ve Halep'in güneydoğusundaki Tel Aran kasabasını ve Halep uluslararası havaalanı yakınındaki bir askerî üssü ele geçirdi.[214]
Baas rejimi, 10 Kasım'da Halep havaalanı yakınındaki Üs 80'in [215] 13 Kasım'da Heceyra'nın çoğunun.[216] 15 Kasım'da Halep yakınlarındaki Tel Hassel şehrinin [217] 19 Kasım'da Kara'nın [218] ve el-Duveyrine'nin[219] kontrolünü ele geçirdi.
23 Kasım'da el-Nusra Cephesi ve diğer muhalifler, Suriye'nin en büyük petrol sahası olan Deyrizor ilindeki el-Ömer petrol sahasını ele geçirerek Baas rejiminin neredeyse tamamen ithal petrole bağımlı hale gelmesine neden oldu.[220][221] 24 Kasım'da muhalifler Şam kırsalındaki Bahariye, Kasımiye, Abbadah ve Deyr Salman kasabalarını ele geçirdi.[222] 28 Kasım'da Suriye Ordusu Deyr Attiyeh'i geri aldı.[223]
2 Aralık'ta Özgür Suriye Ordusu liderliğindeki muhalifler, tarihi Hristiyan kasabası Melula'yı geri aldı.[224] Aralık ayı başlarında, İslam Cephesi, ÖSO'nun elinde olan Türkiye ile Bab el-Hava sınır kapısının kontrolünü ele geçirdi.[225] Gruplar ayrıca ABD tarafından teslim edilen ekipmanların bulunduğu depoları da ele geçirdi.[226] 9 Aralık'ta Baas rejimi çevresinde çatışmalar devam ederken Nabek'in tam kontrolünü ele geçirdi.[227]
Baas rejimi, 4 Mart'ta Kalamun bölgesindeki Sahel'in [228] 11 Mart'ta Yabrud'a doğrudan bakan Rima Çiftlikleri bölgesinin [229] 16 Mart'ta Yabrud'un [230] 19 Mart'ta Yabrud yakınlarındaki Resulayn'ı ve Humus ilindeki el-Hüsn'ün [231][232] 20 Mart'ta el-Hüsn'deki Şövalyeler Kalesi'nin [232] 29 Mart'ta Lübnan sınırına yakın Felite ve Res Maara köylerinin kontrolünü ele geçirdi.[233]
22 Mart'ta muhalifler, Lazkiye ilindeki Kesab sınır karakolunun [234] 23 Mart'ta muhalifler Hama'daki Han Şeyhun'un çoğunu.[235] 4 Nisan'da İdlib'in Babulin kasabasını ele geçirdi.[236] Lazkiye'deki muhaliflerin kontrolündeki Kesab sınır karakolu yakınlarında çıkan çatışmalar sırasında, Lazkiye'deki USK lideri ve Beşşar Esed'in kuzenlerinden Hilal Esed muhalif savaşçılar tarafından öldürüldü.[237][238]
9 Nisan'da Baas rejimi, Kalamun bölgesindeki Rankous'un kontrolünü ele geçirdi.[239] 12 Nisan'da Halep'teki muhalifler, havaalanı ile büyük bir ordu üssü arasındaki rejim ikmal yolunu kesmek amacıyla Baas rejiminin elindeki Ramouseh sanayi bölgesine saldırdı. Muhalifler ayrıca Raşidin mahallesini ve Cemiyet el-Zehra bölgesinin bazı kısımlarını da ele geçirdi.[240] 26 Nisan'da Baas rejimi, El-Zabadani'nin kontrolünü ele geçirdi.[241] Muhalifler, Kuneytra'daki Tel Ahmar'ın[242] Daraa'daki 61. Tugay Üssü'nü ve 74. taburunun[243] 26 Nisan'da IŞİD'in elindeki Rakka şehrinin batısındaki beş kasabayı ele geçirdi.[244] 29 Nisan'da aktivistler, Baas rejiminin Kuneytra'daki Meşara kasabası yakınlarındaki Tel Burak'ı herhangi bir çatışma olmadan ele geçirdiğini söyledi.[245]
SOHR'un haberine göre, 7 Mayıs'ta Humus şehrinde ateşkes yürürlüğe girdi. Anlaşmanın şartları arasında, muhalif savaşçıların şehirden güvenli bir şekilde tahliye edilmesi ve ardından şehrin Baas rejiminin kontrolüne geçmesi, karşılığında ise tutukluların serbest bırakılması ve muhalifler tarafından kuşatılan iki Şii bölgesi olan Nubul ve Zehra'ya insani yardımın güvenli bir şekilde ulaştırılması yer alıyor.[246] 18 Mayıs'ta, Suriye Hava Savunma Komutanı General Hüseyin İshak, bir önceki gün Mileyha yakınlarındaki bir hava savunma üssüne düzenlenen muhalif saldırısı sırasında aldığı yaralar nedeniyle hayatını kaybetti. Hama ilinde muhalif güçler, Tel Meleh kasabasının kontrolünü ele geçirerek kasaba yakınlarındaki bir Baas rejimi üssünde 34 Esed yanlısı savaşçıyı öldürdü.[247]
Yabancı askerî müdahaleler ve vekâlet savaşı (Ocak 2014-Mart 2020)
[değiştir | kaynağı değiştir]DAİŞ'in yükselişi (Ocak-Eylül 2014)
[değiştir | kaynağı değiştir]
Ilımlı muhalif güçler ile IŞİD arasındaki gerilim, IŞİD'in 18 Eylül 2013'te ÖSO güçlerinden sınır kasabası Azez'i ele geçirmesinden bu yana yüksekti.[248] Kasım ayı sonlarında IŞİD, sınır kasabası Atme'yi bir ÖSO tugayından ele geçirdi.[249] 3 Ocak 2014'te Mücahitler Ordusu, Özgür Suriye Ordusu ve İslami Cephe, Halep ve İdlib vilayetlerinde IŞİD'e karşı bir saldırı başlattı. Muhaliflerin bir sözcüsü, muhaliflerin İdlib'deki IŞİD'in elindeki tüm köylerin %80'ine ve Halep'tekilerin %65'ine kadar IŞİD'e saldırdığını söyledi.[250]
6 Ocak'a kadar muhalif, IŞİD güçlerini, IŞİD'in en büyük kalesi ve Rakka ilinin başkenti olan Rakka şehrinden çıkarmayı başardı.[251] 8 Ocak'ta muhalifler, IŞİD güçlerinin çoğunu Halep şehrinden çıkardı.[252][253] Ocak ortasına kadar IŞİD, Rakka şehrinin tamamını geri aldı.
29 Ocak'ta, sınıra yakın Türk uçakları Suriye'nin Halep ilindeki bir IŞİD konvoyuna ateş açarak 11 IŞİD savaşçısını ve bir IŞİD emirini öldürdü.[254] Ocak ayı sonlarında, muhaliflerin IŞİD'in ikinci komutanı ve Saddam Hüseyin'in ordusunda eski bir subay olan Hacı Bekir'i öldürdü.[255] Şubat ortasına doğru, El Nusra Cephesi muhalif güçleri desteklemek için savaşa katıldı ve IŞİD'i Deyrizor ilinden çıkardı.[256] Mart ayına gelindiğinde, IŞİD güçleri İdlib ilinden tamamen çekildi.[257]
29 Haziran'da IŞİD hilafet ilan etti ve adını "İslam Devleti" olarak değiştirdi[258]
7 Ağustos'ta IŞİD, Irak'taki saldırılarında ele geçirdiği silahları kullanarak Rakka'daki 93. Tugay üssünü ele geçirdi.[259] 13 Ağustos'ta IŞİD güçleri, Halep'teki Ahtarin ve Türkmenbareh Mesudiye, Dabık ve Guz kasabalarını ve civardaki birkaç köyü muhaliflerden aldı.[260]
ABD askerî müdahalesi ve SDG ilerleyişi (Eylül 2014-Ocak 2015)
[değiştir | kaynağı değiştir]Amerikan jetleri, 23 Eylül 2014'te Suriye'de IŞİD'i bombalamaya başladı. ABD ile birlikte saldırılara katılan yabancı ortaklar Bahreyn, Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri, Katar ve Ürdün'dü.[261]
26 Ocak'ta YPG, Ayn el Arab'daki IŞİD güçlerini geri çekilmeye zorladı ve böylece şehri tamamen geri aldı.[262]
Şubat 2016'nın sonlarında Irak ve Şam İslam Devleti'nin (IŞİD) YPG kontrolündeki Tel Abyad'a saldırdı. ABD/SDG güçleri 8 Mart'ta IŞİD saldırısını tamamen püskürttü.
Güney Cephesi ve Fetih Ordusu taarruzu (Ağustos 2014-Haziran 2015)
[değiştir | kaynağı değiştir].svg)
Özgür Suriye Ordusu'nun Güney Cephesi, Şubat 2014'te kurulmasından altı ay sonra, Kuneytra taarruzu, Dera taarruzu, Şeyh Maskin Muharebesi, Busra Muharebesi ve Nasib Sınır Kapısı Muharebesi sırasında Deraa ve Kuneytra'da bir dizi zafer kazandılar.[263]
Ekim 2014 sonlarında, bir tarafta El-Nusra Cephesi ile diğer tarafta Batı destekli Suriye Devrimciler Cephesi ve Hazm Hareketi arasında bir çatışma patlak verdi. Şubat 2015 sonuna kadar El Nusra her iki grubu da yendi, İdlib vilayetindeki Zaviye Dağı bölgesinin tamamını ve diğer vilayetlerdeki birkaç kasaba ve askerî üssü ele geçirdi ve CIA tarafından iki ılımlı gruba sağlanan silahlara el koydu.[264][265]
Mart 2015'te El-Nusra Cephesi, Ahrar uş-Şam, Feylak üş-Şam, Ceyşü's-Sünne, Liva el-Hak, Ecnad uş-Şam olmak üzere altı grup Fetih Ordusu askeri koalisyonu kurdu. 24 Mart 2015'e gelindiğinde El Nusra Cephesi, müttefikleriyle birlikte üç taraftan kuşattıkları Baas rejiminin elindeki il başkenti İdlib hariç, İdlib ilinin büyük bölümüne hakim olmuştu.[266] 28 Mart'ta Fetih Ordusu koalisyonu İdlib'i ele geçirdi.[267]
22 Nisan'da Suriye'nin kuzeybatısında yeni bir muhalif saldırısı başlatıldı ve 25 Nisan'da muhalif koalisyonu Fetih Ordusu Cisr eş-Şuğur şehrini ele geçirdi.[268] Sonraki ayın sonunda muhalifler ayrıca El-Mestume askerî üssünü,[269] ve Ariha'yı da ele geçirdi.[270] Fetih Ordusu, İdlib ilinden Fua ve Kefraya kasabaları dışında tamamen kontrol altına almış oldu.[271]
Muhaliflerin ilerlemesi Baas rejiminin ve Hizbullah'ın moralinin dramatik bir şekilde düşmesine yol açtı [272]
Rus askerî müdahalesi ve Baas ilerleyişi (Eylül 2015-Ocak 2016)
[değiştir | kaynağı değiştir]30 Eylül 2015'te Baas rejiminin resmi talebi üzerine, Rus Hava-Uzay Kuvvetleri hem IŞİD'e hem de muhaliflere karşı sürekli bir hava saldırısı kampanyası başlattı.[273]
7 Ekim 2015'te Rus yetkililer, Baas rejiminin kara kuvvetleri, ülkenin batısında Baas rejiminin kıyı kalbine yakın olan Kuzey Hama ilindeki bazı toprakları geri almayı başaran Kuzeybatı Suriye kara saldırısını başlattı [274][275]
24 Kasım 2015'te Türkiye, Türk hava sahasını ihlal ettiği iddia edilen ve Suriye'nin kuzeybatısında düşen bir Rus savaş uçağını düşürdü ve Rus pilotun ölümüne yol açtı.[276]
14 Aralık 2015'te Baas rejimi güçlerinin, Şam'ın doğusunda bulunan ve Ceyş ul-İslam'ın elinde bulunan Merc el-Sultan askerî hava üssünü geri aldı.[277]
12 Ocak 2016'da Baas rejimi ve müttefik güçlerinin, Lazkiye ilindeki Sünni nüfuslu Salma kasabasının [278] 24 Ocak 2016'da muhaliflerin Batı Lazkiye ilinde elinde tuttuğu son büyük kasaba olan, Sünni nüfuslu Rabia kasabasını [279] 26 Ocak 2016'da Dera İlindeki Şeyh Maskin kasabası üzerinde "tam kontrol" sağladı.[280]
Türk askerî müdahalesi ve ÖSO ilerleyişi (Temmuz 2016-Mart 2017)
[değiştir | kaynağı değiştir]
24 Ağustos 2016'da Türkiye'nin silahlı kuvvetleri, Türkiye Cumhurbaşkanı'nın Fırat Kalkanı Harekâtı olarak adlandırdığı ve kendi ifadesine göre "hem IŞİD'i hem de ülkemizi kuzey Suriye'de tehdit eden bölücü terör örgütlerini" hedef alan harekâtı başlatarak, IŞİD'in kontrolündeki Cerablus bölgesine harekât yaptı.[281]
Türk birlikleri ve Türkiye yanlısı Suriyeli muhalifler Cerablus'un kontrolünü ele geçirip güneydeki Suriye kasabası Menbiç'e doğru ilerlerken, YPG ile çatıştılar ve bu durum ABD yetkililerini endişelerini dile getirmeye ve her iki tarafa da uyarıda bulunmaya yöneltti.[282][283]
Baas/Rus ilerleyişi (Haziran 2016-Eylül 2017)
[değiştir | kaynağı değiştir]_15.jpg)
Suriye'deki ateşkese rağmen Rusya'nın hava destekli operasyonlarında Suriye Ordusu, Türkmen bölgelerine saldırmaya devam etmiştir.[284] Temmuz 2016 başlarında ateşkesin büyük ölçüde bozulduğu, şiddetin yeniden tırmandığı ve çatışmanın tüm büyük tarafları arasındaki çatışmaların devam ettiği söylendi[285]
22 Eylül'de Baas rejimi Halep'te yeni bir saldırı ilan etti [286] ve 14 Aralık'ta Halep'teki son muhalif kalesi Baas rejimi tarafından geri alındı ve ardından bir ateşkes anlaşması imzalandı.[287] Aralık 2016'da Suriye Baas rejimi güçleri, Halep'in muhaliflerin elindeki tüm bölgelerini tamamen geri alarak şehirdeki 4 yıllık savaşı sona erdirdi.[288] 29 Aralık'ta Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, Suriye Baas rejimi ile muhalif gruplar arasında, Rusya ve Türkiye'nin garantör olduğu ve 30 Aralık'ta yürürlüğe giren yeni bir ateşkes anlaşmasına varıldığını duyurdu.[289]
Ocak ayının sonunda Baas hükûmeti güçleri Barada Vadisi'ni ele geçirmeyi başardı ve Şam'ın su temini yeniden sağlandı.[290]
12 Nisan'da, muhaliflerin elindeki Zabadani ve Madaya kasabalarının sakinlerinin Baas rejimi kasabaları El-Fu'ah ve Kefraya sakinleriyle takas edilmesine ilişkin anlaşma yürürlüğe girdi [291] 15 Nisan'da, El-Fu'ah ve Kefraya'dan tahliye edilenleri taşıyan bir otobüs konvoyu Halep'te bir intihar bombacısının saldırısına uğradı ve 126'dan fazla kişi öldü.[292]
5 Eylül'de Baas rejiminin Orta Suriye saldırısı, Rusya Hava Kuvvetleri ve donanmasının aktif katılımıyla üç yıllık IŞİD kuşatmasının Deyrizor'dan kaldırılmasıyla sonuçlandı.[293] Kuşatmanın kırılmasının ardından şiddetli çatışmalar ve Suriye ordusunun ilerleyişi devam etti. Suriye ordusu 7 Eylül 2017'de Deyrizor'un batısında, Ayaş Bölgesi'nde bulunan askerî depoları İslam Devleti'nden geri aldı.[294] Suriye ordusu 5 Eylül 2017'de Deyrizor'daki İslam Devleti kuşatmasını kırdıktan sonra 3 Kasım 2017'de Deyrizor'un merkezini tamamen ele geçirdi.[295]
ABD/SDG'nin Rakka harekâtı (Kasım 2016-Ekim 2017)
[değiştir | kaynağı değiştir]
12 Ağustos 2016'da Suriye Demokratik Güçleri, kuzeydeki Menbiç şehrini IŞİD'den tamamen ele geçirdi ve birkaç gün sonra, Kuzey Suriye'deki YPG bölgelerini birbirine bağlayabilecek olan El-Bab'a doğru yeni bir saldırı duyurdu.[296]
SDG, Fırat'ın Gazabı kod adlı bir operasyonunda Aralık 2016'ya kadar, daha önce IŞİD tarafından kontrol edilen Rakka'nın batısındaki birçok köyü ve araziyi ele geçirdi [297] ve Ocak 2017'ye kadar Rakka'nın batısındaki toprakların büyük bir kısmı ele geçirildi.
BM Suriye Soruşturma Komisyonu, 20 Mart'ta ABD öncülüğündeki koalisyonun hava saldırıları sonucu Rakka'daki bir okul yakınında 150'ye yakın sivilin öldürüldüğünü bildirdi.17 Ekim'de, dört aydan uzun süren şiddetli çatışmaların ve ABD öncülüğündeki koalisyonun bombardımanının ardından, SDG, Kuzey Suriye'deki Rakka şehrinin tam kontrolünü ele geçirdiğini duyurdu.[298]
HTŞ'nin İdlib'de güç konsolidasyonu (Ocak 2017-Ocak 2019)
[değiştir | kaynağı değiştir]24 Mart 2015'te El-Nusra Cephesi, Ahrar uş-Şam, Feylak üş-Şam, Ceyşü's-Sünne, Liva el-Hak, Ecnad uş-Şam olmak üzere altı grubun kurduğu Fetih Ordusu askerî koalisyonu 28 Mart'ta İdlib'i Baas rejiminden geri aldı. İdlib bu tarihten itibaren silahlı muhalefetin kalesi konumuna geldi. Bununla birlikte İdlib muhaliflerin kendi aralarındaki güç mücadelesinin merkezi de olacaktı. Temmuz 2016'da, Ebu Muhammed Cevlani liderliğindeki El Nusra Cephesi, El-Kaide'den ayrılarak Şam'ın Fethi Cephesi adını aldı ve daha geniş bir meşruiyet kazanma çabasıyla bazı pozisyonlarını yumuşatmaya başladı. 28 Ocak 2017'de Şam'ın Fethi Cephesi öncülüğünde v: Ceyş el-Ahrar, Ensaruddin Cephesi, Ceyşü's-Sünne, Liva el-Hak ve Nureddin Zengi Hareketinin aralarında yer aldığı gruplar birleşerek Hey'et-i Tahrîrü'ş-Şâm'ı (HTŞ) kurdu. 2017 ve 2019 yılları arasında HTŞ, El-Kaide yanlılarına karşı bir dizi operasyon başlattı ve aynı zamanda askeri operasyonlar yoluyla IŞİD hücrelerini hedef aldı.[299]
HTŞ, 2017 Ocak sonlarında Ahrar uş-Şam başta olmak üzere diğer muhalif gruplara bir taarruz başlattı. Anadan, Kafr Hamra, Halfaya ve Hayyan'ı ele geçirdi. 18 Temmuz'da HTŞ, Ahrar uş-Şam mevzilerine bir dizi yeni saldırı başlattı.[300] 20 Temmuz 2017'de Nureddin Zengi Hareketi, HTŞ ile Ahrar uş-Şam arasındaki çatışmalar sırasında HTŞ koalisyonundan çekildiğini duyurdu ve bağımsız bir silahlı muhalif grup hâline geldi.[301] 23 Temmuz 2017'de HTŞ, Ahrar el-Şam unsurlarını İdlib'den çıkardı [302] ve tüm şehir ile birlikte İdlib Vilayetinin %60'ını ele geçirdi.[303] HTŞ artık muhaliflerin elindeki Kuzeybatı Suriye'deki baskın silahlı gruptu.[304]
2017 sonu ve 2018 başında, İdlib'de Türkiye ile iş birliği yaptı ve bu durum, daha pragmatik liderlik ile Türkiye ile çalışmaya karşı çıkan daha katı -özellikle yabancı savaşçılar- unsurlar arasındaki gerginliğin derinleşmesine yol açtı. Yabancı savaşçıların bir kısmı Şubat 2018'de ayrılarak El-Kaide'nin yeni Suriye kolu olan Hurraseddin'i kurdu.[305] 2018'in başlarında HTŞ, rekabet halindeki grupların çoğuna baskı yapmış ve İdlib bölgesinin %80'i üzerinde askeri kontrol sağlamıştı.[306]
18 Şubat 2018'de Ahrar uş-Şam ve Nureddin Zengi Hareketi birleşerek Suriye Kurtuluş Cephesi'ne katıldı. 9 Şubat'ta başlayan ve iki ay süren Suriye Kurtuluş Cephesi-Hey'et-i Tahrîrü'ş-Şâm çatışması sırasında HTŞ, İdlib ve Halep'te rakip muhalif gruplardan 50 kasabayı geri aldı.[307]
Ocak 2019'da HTŞ, bazı Suriye Millî Ordusu gruplarından oluşan bir askeri koalisyon olan Ulusal Kurtuluş Cephesi'ni yenerek onlarca köyü ele geçirmeyi başardı ve sonrasında isyancıların elindeki İdlib Vilayetinin tamamında sivil yönetimin HTŞ tarafından yönetilmesi konusunda bir anlaşmaya varıldı.[308]
Türkiye/ÖSO'nun Afrin harekâtı (Ocak-Mart 2018)
[değiştir | kaynağı değiştir]20 Ocak'ta Türk ordusu, Kuzey Suriye'deki Kürt nüfuslu Afrin'e ve Halep'in Tel Rıf'at bölgesine, YPG öncülüğündeki Suriye Demokratik Güçleri'ne (SDG) karşı sınır ötesi bir operasyon başlattı.[309]
18 Mart'ta, Türk ordusunun Afrin'e yönelik Zeytin Dalı Harekâtının 58. gününde, Suriye Millî Ordusu (SMO veya ÖSO), Türk Silahlı Kuvvetleri ve çeşitli muhalif gruplar Afrin'i YPG ve YPJ'den ele geçirdi.[310] Savaş, genel olarak stratejik bir zafer olarak görülüyordu çünkü yakınlardaki İdlib vilayetine bir kara koridoru açacak ve onları oradaki koalisyona katılmak isteyen diğer muhalif gruplarla bağlantılandıracaktı.[311]
Baas/Rus ilerleyişi (Aralık 2017-Temmuz 2018)
[değiştir | kaynağı değiştir]Rusya, 6 Aralık'ta Suriye'nin IŞİD'den "tamamen kurtarıldığını" ilan etti; 11 Aralık'ta Başkan Putin, Suriye'deki Rus üssünü ziyaret ederek Suriye'ye konuşlandırılan kuvvetlerin kısmen geri çekilmesini emrettiğini duyurdu.[312]
Baas hükûmeti, 21 Şubat'ta Şam'ın doğusundaki muhaliflerin elindeki Guta'yı ele geçirmek için bir operasyon başlattı ; operasyon yoğun bir hava saldırısıyla başladı[313]
7 Nisan 2018'de Duma şehrinde 70 kişinin öldüğü [314] ve 500 kişinin yaralandığı bir kimyasal saldırı bildirildi. Olay yerindeki sağlık görevlileri, bu ölümlerin nedeninin klor ve sarin gazına maruz kalma olduğunu belirtti.[315] Olayın ardından Baas rejimi Duma şehrine girdi ve şehrin kontrolünü ele geçirerek beş yıllık Doğu Guta Kuşatması'nı sona erdirdi.[316]
19 Nisan'da Baas rejimi ve FHKC-GK, IŞİD tarafından kısmen işgal edilmiş olan Güney Şam'daki Filistinli mülteciler için kurulan Yermuk Kampına karşı bir saldırı başlattı. 21 Mayıs'ta Baas rejimi Yermuk Kampını tamamen geri aldı ve böylece Suriye Arap Ordusu'nun 6 yıl sonra başkenti tamamen kontrol etmesini sağladı.[317]
Haziran ayında başlayan Güney Suriye saldırısının sonucunda 6 Temmuz'da Rus güçlerinin desteğiyle Baas rejimi Ürdün sınırına ulaştı ve Nasib Sınır Kapısı'nı ele geçirdi.[318] Temmuz ayı sonunda Güney Suriye saldırısı sona erdi ve Baas rejiminin Dera ve Kuneytire vilayetlerinin kontrolünü tamamen ele geçirmesiyle sonuçlandı.
30 Aralık'ta Baas rejimi, Irak'ın Suriye topraklarında IŞİD'e saldırmasına resmen izin verdi [319] Irak, ertesi gün Deyrizor'daki IŞİD hedeflerini vurdu.[320]
DAİŞ'in çöküşü (Aralık 2018-Mart 2019)
[değiştir | kaynağı değiştir]14 Aralık 2018 SDG, Deyrizor'da, Hecin kalesini IŞİD'den ele geçirerek Orta Fırat Nehri Vadisi'ndeki son fiili başkenti kontrol altına aldı.[321] 23 Ocak 2019'da IŞİD'in karşı saldırısının ardından Suriye Demokratik Güçleri, IŞİD'in elindeki El-Bağuz Favkani ve El-Şahle kasabalarına saldırdı. El-Bağuz'un içinden şiddetli çatışmalar yaşandığı bildirildi. Daha sonra El-Şahle ve El-Bağuz Favkani'nin tamamen kurtarıldığı bildirildi.[322][323]
9 Şubat'ta Suriye Demokratik Güçleri, Orta Fırat Nehri Vadisi'ndeki (MERV) kalan IŞİD yerleşim bölgesine son saldırısını başlattı.[324] 23 Mart'ta Suriye Demokratik Güçleri, IŞİD'in elindeki son toprakları ele geçirerek, örgütün Suriye'deki toprak kontrolünü sona erdirdi.[325] 23 Mart'ta, sivillerin Baghuz'dan ayrılmasıyla haftalarca süren aralıklı çatışmaların ardından SDG, beş yıllık "halifeliğin" sona erdiğini ve IŞİD'in Suriye'de yenildiğini söyledi.[326]
26 Ekim'de ABD Ortak Özel Harekât Komutanlığı İdlib iline düzenlediği baskın sonucunda DAİŞ lideri Ebu Bekir el-Bağdadi'yi öldürdü.[327]
Baas/Rusya'nın Kuzeybatı Suriye taarruzu (Nisan-Ağustos 2019)
[değiştir | kaynağı değiştir].svg)
6 Mayıs'ta Baas rejimi, Rus Hava-Uzay Kuvvetleri ile koordinasyon halinde, Kuzeybatı Suriye'de Hey'et-i Tahrîrü'ş-Şâm, Ceyş ul İzze ve Ulusal Kurtuluş Cephesi'nin elindeki bölgelere karşı bir kara saldırısı başlattı. Bu saldırının, söz konusu grupların silahsızlandırılmış bölge içerisinden gerçekleştirdiği ve Baas rejimi kontrolündeki bölgelere yönelik tekrarlanan saldırılar olduğu belirtildi [328]
Üçüncü kuzeybatı Suriye taarruzunun ardından, Baas rejimi 19 Ağustos'ta Han Şeyhun kasabasının kontrolünü ele geçirmeyi başardı ve böylece Kefr Zita, Letamine ve Murek kasabalarında Murek'teki Türk gözlem noktası da dahil olmak üzere bir muhalif cephesi oluşturdu. Baas rejimi 23 Ağustos'ta tüm cepheyi ele geçirerek Murek'teki gözlem noktasını kuşattı.[329]
30 Ağustos'ta Baas rejimi ve Rusya, İdlib'deki durumu istikrara kavuşturmak amacıyla 31 Ağustos'tan itibaren tek taraflı ateşkes ilan ettiklerini duyurdular [330]
Türkiye/SMO'nun Kuzey Suriye harekâtı (Ekim-Kasım 2019)
[değiştir | kaynağı değiştir]12 Aralık'ta Türk hükûmeti, ABD'nin bölgedeki Türk sınır güvenliğini sağlama çabalarına açıkça bir tepki olarak, YPG'ye karşı "birkaç gün içinde" operasyonlara başlayacağını duyurdu.[331] Buna karşılık Pentagon, ABD güçlerinin faaliyet gösterdiği Kuzey Suriye'de yapılacak herhangi bir tek taraflı askerî eylemin "kabul edilemez" olacağını söyledi [332] Ancak Başkan Trump, 19 Aralık 2018'de Suriye'deki tüm birliklerin çekileceğini aniden duyurdu ve ardından Türkiye planlanan saldırıyı erteledi.[333]
5 Ekim'de Türkiye Cumhurbaşkanı Erdoğan, Kuzey Suriye'ye yönelik tam kapsamlı bir Türk harekâtı konusunda uyarıda bulundu.[334] ABD hükûmeti, 7 Ekim'de ABD güçlerinin Türk operasyonunu desteklemeyeceğini ancak bölgeden çekileceğini ve operasyonun gerçekleşmesine izin vereceğini açıkladı [335] Bu çekilme, Başkan Donald Trump tarafından emredilmişti. Bu hareket, o dönemde SDG'yi açıkça terk ettiği ve bölgede Suriye ve Rusya'nın hızla doldurması beklenen bir güç boşluğu yarattığı için içeride sert bir şekilde eleştirilmişti [336]
9 Ekim'de Türkiye Cumhurbaşkanı Erdoğan, kuzeydoğu Suriye'ye yönelik harekâtın başladığını duyurdu.[337] Mazlum Abdi, Rusya ve Baas rejimi ile ortaklık kurmaya hazır olduklarını açıkladı. Türkiye'nin kuzeydoğu Suriye'ye yönelik saldırısına ve ABD'nin güçlerini çekmesine yanıt olarak Rusya arabuluculuk yönünde bazı çabalar başlattı. 13 Ekim'de Baas rejimi ve SDG, Rus hükûmetinin arabuluculuğunda, Türkiye'nin kuzeydoğu Suriye'deki saldırısını caydırmaya odaklanan bir anlaşma yaptı.[338] Suriye birlikleri, Ayn İsa ve Tel Tamer gibi şehirlere girmek de dahil olmak üzere çeşitli YPG güçlerini tehdit eden Türk birliklerine karşı koymak için bazı bölgelerde pozisyon aldı [339]
Baas/Rusya'nın İdlib taarruzu (Aralık 2019-Şubat 2020)
[değiştir | kaynağı değiştir]Rusya ve Suriye, Ağustos ayındaki tek taraflı ateşkes ve ABD'nin duyurduğu yaptırımlara rağmen, 2019'un sonuna doğru İdlib ili ve çevresindeki muhalif güçlere yönelik saldırılarını artırdı [340][341] Baas rejimi güçleri ve müttefikleri, 19 Aralık 2019'da Suriye'nin kuzeybatı kırsalında bir kara harekâtı başlattı. Asıl amaç, Şam'ı Halep'e bağlayan M5 yolunu ele geçirmekti.[342]
Kısa bir ateşkesin ardından, Baas rejimi Ocak 2020'de Ma'arretü'n-Nu'man şehrine doğru ilerlemeye başladı. Hızlı ilerlemenin ardından, Baas rejimi şehre doğu, kuzey ve güney eteklerinden ulaşarak şehri neredeyse kuşattı. Baas rejimi, 28 Ocak 2020'de Ma'arrat el-Nu'man'ı ele geçirdi. Bu, Baas rejiminin 2012 savaşından bu yana şehri ilk kez kontrol altına almasıydı.[343]
Şubat 2020'de Baas rejimi, kuzeye, Serakib şehrine doğru ilerlemeye başladı. Bu arada, saldırı kuzeybatı Suriye'de yarım milyondan fazla insanı yerinden etti.[344] 5 Şubat 2020'de Baas rejimi, dört Türk gözlem noktası da dahil olmak üzere Serakib'i tamamen kuşattı. İki günlük bir kuşatmanın ardından Baas rejimi şehre girdi ve aynı gün şehri ele geçirdi [345]
Baas rejimi, M5 boyunca Halep şehrine doğru kuzeye doğru ilerledi. Yol, 14 Şubat 2020'de tamamen Baas rejimi kontrolü altına girdi. Bu arada Türkiye, gözlem noktalarını güçlendirmek için İdlib'e askerî konvoylar göndermeye başladı.[346] Baas rejiminin bir sonraki hedefi, Halep'in batı eteklerini güvence altına almaktı. Güney ekseninde büyük bir atılımın ardından Baas rejimi, birkaç muhalif ikmal hattını kesmeyi başardı. Baas rejimi tarafından kuşatılma korkusuyla muhalifler batıya doğru çekilmeye karar verdi ve 16 Şubat 2020'de Hâritan ve Anadan şehirleri de dahil olmak üzere batı Halep'in kontrolü Baas rejimine kaldı.[347]
20 Şubat 2020'de muhalifler, Türk topçu desteğiyle Serakib'e doğru bir karşı saldırı başlattı.[348] Aynı zamanda, Baas rejimi kara ilerlemesini Cebel el-Zaviye ve el-Gab ova bölgelerine kaydırdı. SOHR'a göre, Baas rejimi 26 Şubat 2020'ye kadar 60 saat içinde 33 kasaba ve köyü ele geçirmeyi başardı.[349]
Türkiye'nin Baas rejimine yönelik harekâtı (Şubat-Mart 2020)
[değiştir | kaynağı değiştir]Kuzeybatı Suriye'deki taarruz, 27 Şubat 2020'de Baas rejimi hava saldırılarının Balyun kasabasındaki bir karakol yakınlarındaki bir Türk mekanize piyade taburunu hedef alması sonucunda büyük bir tırmanışa tanık oldu. Saldırılar 34 Türk askerinin ölümüne yol açtı.[350] Türkiye, Türk askerlerine yönelik saldırıya misilleme yapmak ve Baas rejiminin İdlib'e doğru ilerlemesini durdurmak amacıyla Bahar Kalkanı Harekâtını başlattı [351] ve 18 köyle birlikte stratejik Zaviye Dağı'nı geri aldı.[352]
Türk Silahlı Kuvvetleri'nin harekâtı Baas rejimi kuvvetlerine ağır darbe vurdu. 10 yıllık iç savaşta ağır kayıplar vermiş bulunan Suriye Hava Kuvvetleri, Türk karşı saldırısı sonucunda zaten zayıf duruma düşmüş gücünü de kaybetti. Türkiye ve Rusya Devlet Başkanları Erdoğan ve Putin, 5 Mart 2020'de Moskova'da bir araya gelerek Suriye'nin kuzeybatısındaki durumu görüştüler. 6 Mart saat 00:00'dan itibaren yürürlüğe girecek bir ateşkes konusunda anlaştılar.[353] Ağır şekilde kayıp veren Rejim güçleri Bahar Kalkanı Operasyonundan sonra İdlib ve çevresine varil bombası saldırılarına son vermek zorunda kaldı. 2024 yılında yayınladığı bir raporda Suriye İnsan Hakları Ağı, İdlib'te son varil bombası saldırısının Mart 2020 tarihinde yapıldığını belirtti.[354] Türk ordusunun müdahalesi, Rusya-İran-Baas rejimi ittifakının muhalif Suriyeli sivil halkı Türkiye'ye "sürme" projesini çökerttiği gibi bu tarihten sonra oluşabilecek yeni mülteci göçlerinin de önüne geçti. Baas rejiminin muhaliflerin elindeki kalan tek il olan İdlib'i ele geçirerek Suriye İç Savaşı'nı kesin zafer ile sonuçlandırması Türkiye tarafından engellendi ve rejim güçleri Mart 2020 tarihinden sonra bir daha muhalif sivilleri topraklarından çıkartıp Türkiye'ye göndermeye çalışmadı.[355][356]
Dondurulmuş çatışma (Mart 2020-Kasım 2024)
[değiştir | kaynağı değiştir].svg)
İdlib ateşkesinin ardından (Mart 2020-Aralık 2022)
[değiştir | kaynağı değiştir]2020 Mart ayındaki İdlib ateşkesini takip eden 4,5 yıl boyunca Baas rejimi ile muhalif gruplar arasındaki çatışmada silahlı çatışmalar azaldı, cephe hatları büyük ölçüde sakinleşti ve kayda değer bir toprak hâkimiyeti değişimi yaşanmadı. Ancak başta Kuzeybatı Suriye olmak üzere zaman zaman alevlenmeler yaşanabiliyordu.
Türkiye ve müttefik kuvvetleri 23 Kasım 2020'de Rakka'nın kuzeyindeki Ayn İsa ve çevresine yönelik bombardımanlarını yoğunlaştırdı. Suriye Millî Ordusu, 18 Aralık'ta Ayn İsa'nın doğu kırsalındaki Cehbel ve Müşeyrife köylerine bir taarruz başlattı. Gruplar yeni mevziler ele geçiremedi. Çatışmalar, Ocak 2021'in ilk haftasında Ayn İsa'nın kuzeybatı kırsalına kaydı. Türk topçularının desteğiyle SMO, Haldiye ve Mu'alak köylerine doğru ilerlemeye çalıştığında çatışmalar çıktı. İlkbahar ilerledikçe durum sakinleşti ve son çatışmalar 19 Nisan'da, Türk destekli güçlerin Ayn İsa'daki mevzileri bombalamasıyla yaşandı.[358]
29 Temmuz 2021'de Baas rejimi güçleri, müzakerelerde askeri operasyondan kaçınma konusunda varılan anlaşmaya rağmen, Dera kentindeki muhalif hücrelerine top mermisi atmaya başladı. Rejim taarruzunda, özellikle hükûmet birlikleri tarafından kuşatılan el-Beled mahallesinde, vilayet genelinde yoğun çatışmalar yaşandı. 5 Eylül 2021'e kadar süren çatışmalar, Suriye rejiminin 2018 saldırısından bu yana Dera'nın tanık olduğu en şiddetli çatışmalardı.[359]
13 Kasım 2022'deki İstanbul'daki PKK saldırısının ardından Türkiye, 20 Kasım günü Kuzey Suriye'deki (Halep, Rakka, Haseke) Suriye Demokratik Güçleri ve Baas rejimi mevzilerine ve Kuzey Irak'taki PKK mevzilerine karşı bir dizi hava saldırısı olan Pençe-Kılıç Operasyonunu başlattı. Harekat 27 Kasım'da Türk Hava Kuvvetleri'nin, Afrin'deki Baas rejimi mevzilerini bombalaması ile son buldu.[360][361]
Kuzeybatı Suriye merkezli düşük yoğunluklu çatışma (Aralık 2022-Kasım 2024)
[değiştir | kaynağı değiştir]2 Aralık 2022'de başlayan ve devamındaki iki yıl boyunca İdlib, Halep, Hama ve Lazkiye vilayetlerinde bulunan İdlib Gerginliği Azaltma Bölgesinin cephe hatlarında süren Kuzeybatı Suriye'deki düşük yoğunluklu çatışma dizisi, Hey'et-i Tahrîrü'ş-Şâm (HTŞ) ve müttefik grupların rejim mevzilerine yönelik istişhad, sızma ve keskin nişancı saldırılarıyla başladı. Bu saldırılara HTŞ tarafından Uzlaşmayacağız adı verildi. Suriye İnsan Hakları Gözlemevi'ne (SOHR) göre, HTŞ, Türkiye ile Suriye arasındaki olası barış görüşmelerinin önüne geçmeyi amaçlıyor ve İdlib'deki gerginliği azaltma bölgesi konusunda varılan herhangi bir anlaşmayı reddetmenin bir yolu olarak saldırı kampanyası başlatıyor.[362]
27 Ağustos 2023'te Deyrizor'daki Arap aşiretleri bölgede SDG'ye karşı bir silahlı isyan başlattı. Devam eden çatışmalar sonucunda aşiret savaşçıları bazı kasaba ve köylerin kontrolünü ele geçirmeyi başardı. Ancak, SDG'nin karşı saldırısıyla 7 Eylül 2023'e kadar kaybedilen tüm alanların kontrolü yeniden sağlandı.[363]
5 Ekim 2023'te, Humus Askerî Akademisi'nde düzenlenen mezuniyet töreni, 112'den fazla kişinin ölümüne ve 277'den fazla kişinin yaralanmasına yol açan bir insansız hava aracı saldırısına hedef oldu. Suriye Savunma Bakanı Ali Mahmud Abbas mezuniyet törenine katılmış ancak saldırıdan dakikalar önce ayrılarak saldırıdan kurtulmuştu. Saldırı, Suriye'nin kuzeybatısında bulunan 'Gerginliği Azaltma Bölgesi'ndeki artan çatışmaların ardından gerçekleşti. Saldırının faili hâlâ bilinmiyor.[364]
Baas rejiminin çöküşü ve sonrası (Kasım 2024-günümüz)
[değiştir | kaynağı değiştir]Baas rejiminin çöküşü (27 Kasım-8 Aralık 2024)
[değiştir | kaynağı değiştir].svg)
27 Kasım 2024'te Suriye muhalif gruplarından oluşan bir koalisyon, ülkenin kuzeybatısında Beşşar Esed liderliğindeki Baas rejimine karşı beklenmedik bir taaruz başlattı.[49] Saldırı, Esed hükûmetinin kilit müttefikleri olan Rusya, İran ve Hizbullah'ın diğer çatışmalar nedeniyle zayıflamasının ardından gerçekleşti.[50][51] Hey'et-i Tahrîrü'ş-Şâm (HTŞ) liderliğinde ve Türkiye destekli muhalifler tarafından desteklenen saldırı, 2011'de başlayan Suriye iç savaşındaki büyük çatışmaları büyük ölçüde durduran 2020 ateşkesinden bu yana ilk saldırıydı.[365] Aslında, Esed karşıtı güçlerin Halep'e yönelik bir taarruz planlaması 2023'ün sonlarında başlamıştı ancak Türkiye'nin itirazları nedeniyle ertelendi.[366][367] Türkiye, Esed rejimine müzakereler teklif etse de olumsuz bir yanıt aldı. Ardından Türkiye, Hey'et-i Tahrîrü'ş-Şâm öncülüğündeki muhaliflerin Halep'e taarruz başlatmasına izin verdi.[368][369]
30 Kasım'a kadar, HTŞ Halep'in büyük bir bölümünün kontrolünü ele geçirmişti[52] ardından Rusya oradaki muhalif mevzilerine hava saldırıları düzenlemek için müdahale etti.[370] 1 Aralık'a kadar, muhalifler Hama, İdlib ve Halep vilayetlerinde önemli miktarda arazinin kontrolünü ele geçirmişti ve Hama şehrine doğru bir taarruz başlatıyorlardı.[49][371] Hama, 5 Aralık'ta HTŞ'nin eline geçti [53] ve 7 Aralık'ta Humus şehrini ele geçirmek için güneye doğru hareket ettiler, Şam'daki hükûmeti Suriye kıyılarından etkili bir şekilde ayırdılar.[54] Bu arada, Güney Operasyonları Odası, Deraa'da Baas rejimine bir taarruz başlattı ve Şam'ın güney banliyölerine doğru ilerlemeye başladı, Palmira'yı ele geçiren Suriye Özgür Ordusu ise doğudan Şam'a yaklaştı.[55]
Şam, taarruzun başlamasından 11 gün sonra, 8 Aralık sabahının erken saatlerinde muhaliflerin eline geçti ve HTŞ, Esed'in Moskova'ya kaçmasıyla birlikte Esed rejiminin sonunu ilan etti.[56] HTŞ lideri Ahmed eş-Şara, Suriye'nin fiili lideri oldu [57] ve Mart 2025'e kadar ülkenin geçici başbakanı olarak Muhammed el-Beşir liderliğinde bir geçiş hükûmeti kurdu.[58]
Türkiye/SMO-SDG çatışması (Kasım 2024-Nisan 2025)
[değiştir | kaynağı değiştir]27 Kasım 2024'te Suriyeli muhaliflerin Suriye rejimine karşı hızlı ilerlemesi, SDG güçlerine karşı yeni bir Türk harekâtının yolunu açtı.[372] 30 Kasım 2024'te Suriye Millî Ordusu, SDG ikmal hatlarını kesmek ve Türk kontrolü altındaki El Bab'ı Tel Rıfat'a bağlayan bir koridor oluşturmak için Özgürlük Şafağı Harekâtı'nı başlattı.[373] 30 Kasım 2024'te başlayan Özgürlük Şafağı Harekâtı'nda Türkiye'nin vekil gücü SMO, ilk olarak Halep Vilayetinin kuzeyindeki Tadif'i rejim güçlerinden ele geçirdi.[374] SDG, rejimin çekildiği kuzey Halep kasabalarına girince SMO ile çatışmalar başladı.[375] 1 Aralık 2024'te SMO, es-Safira, Hanasır ve Kuveyris Hava Üssünü ele geçirirken, Halep şehrinin Şeyh Neccar ilçesinde SMO ile SDG arasında çatışmalar yaşandı.[376] Kuveyris Hava Üssünün ele geçirilmesi, SDG'nin Tel Rıf'at merkezli Şahba Kantonu ile Menbiç arasında kurduğu "koridor"u kesti.[377] Operasyonda, SMO yaklaşık 850 km²'lik bir alan ele geçirdi.[378] 1 Aralık 2024 akşamı, SMO, SDG'nin elindeki Tel Rıf'at'a bir taarruz başlattı ve çok sayıda kasabayı ele geçirdi.[379] Taarruz sırasında Türkiye, saldırılarını desteklemek için SDG'ye harekât başlattı.[380] 6 Aralık 2024'te, Özgürlük Şafağı Operasyon Odası, SDG'nin elindeki Menbiç şehrine bir taarruzu duyurdu.[381] 8 Aralık 2024'te Türkiye, SDG mevzilerine drone saldırıları düzenledi.[382] 9 Aralık 2024'te SDG Menbiç'ten,[383] Rusya, Menbiç ve Ayn el Arab'daki üslerinden çekildi.[384]
8 Aralık 2024 devriminin ardından Türkiye/SMO ile SDG arasındaki Doğu Halep'teki çatışmalar Aralık 2024 ve Ocak 2025 boyunca M4 Otoyolu, Kara Kozak Köprüsü ve Tişrin Barajı'nda sürdü. Taraflar insansız hava araçlarıyla saldırılar düzenledi. Türkiye destekli topçu ve hava saldırıları sürerken SDG de dronlarla SMO mevzilerini hedef aldı. Şubat ve Mart aylarında cephe hatlarında çatışmalar durdu; çatışmalar Kara Kozak, Tişrin ve Deyr Hafir'de daha çok mevzi savaşı şeklinde devam etti. Karşılıklı bombardıman Mart ayına kadar devam etti ve önemli bir bölgesel değişiklik olmadı.[385] [386] Mart sonunda uluslararası arabuluculukla ateşkes görüşmeleri başladı. 12 Nisan'da SDG ve Suriye geçiş hükûmeti, SDG'nin Fırat'ın doğusuna çekilmesi için anlaştı; hükûmet güçleri Teşrin Barajı’na konuşlandı ve böylece cephe sakinleşti.[387]
Baas kalıntılarının isyanı (Aralık 2024-Mayıs 2025)
[değiştir | kaynağı değiştir]6 Mart'ta, Esed'e sadık isyancılar tarafından Lazkiye şehri yakınlarındaki Ceble kasabasında "büyük ve koordineli" bir pusu kuruldu.[388] Baasçı askerî komutanlar Süheyl Hasan, Giyas Dalla ve Mikdad Fatiha'ya bağlı Baasçı militan gruplar tarafından başlatılan saldırılar hükûmet binalarını, kontrol noktalarını, hastaneleri ve tıbbi tesisleri hedef aldı.[389][390] 6 Mart'ta Baasçı isyancılar, Esed ailesinin memleketi Kardaha'yı çevreleyen Ceble, Baniyas ve köylerin banliyölerinin kontrolünü kısa süreliğine ele geçirdi.[391] Batı Suriye'de Baasçı isyancı grupların saldırılarında yaklaşık 400 Suriyeli güvenlik personeli ve düzinelerce sivil öldürüldü.[389] Daha sonraki karşı isyan operasyonlarında, Suriye güvenlik güçleri Baasçı militanları Cebeli ve Baniyas banliyölerinden kovdu ve kıyı bölgesindeki ana yolların kontrolünü yeniden sağladı.[392][393]
Mayıs 2025'in sonlarına doğru, Savaş Çalışmaları Enstitüsü, Mart ayındaki koordineli saldırılardan bu yana Esed yanlısı isyancı saldırılarının büyük ölçüde durduğunu ve "Bu, isyanın önemli ölçüde zayıfladığını gösteriyor" dedi. Bunun "Alevi desteğinin eksikliği, hükûmet baskısı ve kötü yürütülen isyancı operasyonları da dahil olmak üzere birden fazla faktörden" kaynaklandığını öne sürdü.[394]
İsrail destekli Dürzi isyani (Şubat 2025-günümüz)
[değiştir | kaynağı değiştir]Esed rejiminin düşmesinden sonra Netanyahu, 1974 İsrail-Suriye sınır anlaşmasının "çöktüğünü" söyledi ve İsrail ordusuna Golan Tepeleri boyunca Suriye'deki tampon bölgeyi işgal etme emri verdi.[395] İsrail, Hermon Dağı'nın Suriye tarafını ele geçirdi,[396] Golan Tepeleri'nin Suriye kontrolündeki bölgelerindeki sınır köylerini işgal etti [397] ve Suriye Silahlı Kuvvetleri'nin silah stoklarını ve hava üslerini terk etmenin yanı sıra Şam ve Güney Suriye'deki hedefleri bombaladı.[398][399] İsrail, bu eylemlerin gerekçesini "aşırılıkçıların" terk edilmiş silahları ele geçirmesini önlemek olarak açıkladı.[400]
13 Temmuz 2025'te, Güney Suriye'deki Süveyda şehri ve çevresindeki köylerde Dürzi ve Bedevi silahlı grupları arasında çatışmalar başladı. Suriye geçiş hükûmeti, 14-16 Temmuz tarihleri arasında düzeni sağlamak için Suriye Silahlı Kuvvetlerini bölgeye konuşlandırdı. 15 Temmuz'da Dürzi liderler ve hükûmet arasında ateşkes anlaşmasına varıldı, ancak Dürzi liderlerden biri olan Hikmet el-Hicri, hükûmete ve Bedevi gruplarına karşı silahlı direniş çağrısında bulundu.[401] 16 Temmuz'da İsrail Savunma Kuvvetleri, Suriye ordusunun güney Suriye çatışmaları sırasında düzeni sağlamak için Süveyda'ya konuşlandırılmasına ilişkin güvenlik endişelerini gerekçe göstererek, uyarı amacıyla Şam'daki Suriye Silahlı Kuvvetleri'nin Genelkurmay Komuta Binası ve Savunma Bakanlığı'nın karargahı olan Heyet'ül-Erkan'ın girişini [402] ve Şam'daki Cumhurbaşkanlığı Sarayı çevresini,[403] Süveyda ve Deraa vilayetlerindeki, aralarında el-Tahla Askerî Hava Üssü ve diğer askerî hedeflerin de bulunduğu çok sayıda hedefi bombaladı.[404][405] Geri çekilmenin ardından Dürzi gruplarının yerel Bedevi kabilelerine karşı katliamlar gerçekleştirdiği ve bunun komşu Deraa Vilayetine kitlesel bir göçe yol açtığı bildirildi. [406]
Suriye geçiş hükûmeti-SDG çatışması (Ağustos 2025-günümüz)
[değiştir | kaynağı değiştir]10 Mart 2025'te Suriye geçiş hükûmeti cumhurbaşkanı Ahmed eş-Şara ve Suriye Demokratik Güçleri (SDG) lideri Mazlum Abdi SDG'nin yeni Suriye hükûmetine entegrasyonu için ilkeleri ortaya koyan bir anlaşma imzaladılar. Suriye geçiş hükûmeti 10 Mart anlaşmasını ihlal etmekle ve anlaşmanın gereklerini uygulamamak ile suçladığı Suriye Demokratik Güçleri (SDG) Ağustos ayından itibaren zaman zaman silahlı çatışmalar yaşadı.[407] Ekim 2025 itibarıyla çatışmalar çoğunlukla dağınık ve Deyr Hafir, Menbiç, el-Hafsa, Şeyh Maksud, Deyrizor ve çevrelerinde topçu ateşi ve küçük ila orta ölçekli silah atışlarıyla sınırlı kalmıştır.[408] Çatışmalar, özellikle Şeyh Maksud ve Eşrefiye kuşatması, 7 Ekim 2025'te kapsamlı bir ateşkes anlaşmasının imzalanmasıyla sonuçlanmıştır.[409]
Komşu ülkelere yayılma
[değiştir | kaynağı değiştir]2011-2017 yılları arasında, Suriye iç savaşındaki çatışmalar, Baasçı Suriye rejiminin muhalifleri ve destekçileri Lübnan topraklarında birbirleriyle savaşmak ve saldırmak için Lübnan'a seyahat ettikçe Lübnan'a da sıçradı.[410] Suriye çatışması, Lübnan'da mezhepsel şiddetin yeniden canlanmasına yol açtı[411] Lübnan'daki birçok Sünni Müslüman Suriye'deki isyancıları desteklerken, Lübnan'daki Şii Müslümanların çoğu, Nusayri Şii azınlığın baskın olduğu Baas rejimini destekledi[412] Bunun sonucunda Lübnan genelinde cinayetler, huzursuzluklar ve mezhepsel kaçırmalar yaşandı.[413] Çatışma, 2011 yılının ortalarında Trablus'ta silahlı kişiler arasında çıkan bir çatışmada yedi kişinin ölmesi ve 59 kişinin yaralanmasıyla başladı. Mayıs 2012'de çatışma Beyrut'a ve daha sonra güney ve doğu Lübnan'a yayıldı. Bu sırada Lübnan Silahlı Kuvvetleri kuzey Lübnan ve Beyrut'a konuşlandı. Ocak 2016 itibarıyla 800'den fazla ölü ve yaklaşık 3.000 yaralı vardı. Lübnan'ın siyasi blokları arasında Suudi destekli Suriye karşıtı 14 Mart İttifakı Suriye muhalefetini desteklerken, İran destekli Suriye yanlısı 8 Mart İttifakı Esed hükûmetini destekledi. 28 Ağustos 2017'de son muhalif savaşçıların Lübnan'dan çekilmesiyle sona erdi
Haziran 2014'te Irak ve Şam İslam Devleti (IŞİD) üyeleri Suriye sınırını geçerek Kuzey Irak'a geçti ve Irak Ordusu mevzilerini terk ederken Irak topraklarının geniş bir bölümünün kontrolünü ele geçirdi.[414] IŞİD, en güçlü döneminde, 4,5 milyon vatandaşın yaşadığı 56.000 kilometrekarelik Irak topraklarını elinde tutuyordu.[415] IŞİD ile mücadele kapsamında Amerikan ve Kanada birliklerinin (çoğunlukla özel kuvvetler) kara muharebe operasyonlarına katıldı.[416][417] ABD öncülüğünde Irak güvenlik güçlerinin yeniden silahlandırılması için 3,5 milyar dolarlık bir program,[418] ve yaklaşık 200.000 Irak askerine ve polisine eğitim sağlayan bir eğitim programı düzenlendi.,[419] İran ordusu askerlerin yanı sıra zırhlı ve hava unsurları da dahil olmak müdahalede bulundu.[420] Rusya Irak'a sağlanan askerî ve lojistik yardımda bulundu.[421] 9 Aralık 2017'de Başbakan Haydar el-İbadi'nin, zafer ilan etmesi ile savaş sona erdi. [422]
Silahlar ve savaş
[değiştir | kaynağı değiştir]Parça tesirli bombalar: Suriye, Parçalı Mühimmat Sözleşmesi'ne taraf değildir ve parçalı mühimmat kullanımına getirilen yasağı tanımamaktadır. Suriye Ordusu'nun Eylül 2012'de parçalı mühimmat kullanmaya başladığı bildirilmektedir. İnsan Hakları İzleme Örgütü Silahlar Bölümü Direktörü Steve Goose, "Suriye, yasaklı bir silah olan parçalı mühimmat kullanımını amansızca artırıyor ve siviller bunun bedelini canlarıyla ve uzuvlarıyla ödüyor." dedi. Silahlar hakkında ise şunları ekledi: "İlk zarar sadece bir başlangıç çünkü parçalı mühimmatlar genellikle patlamamış bombacıklar bırakır ve bunlar da uzun süre sonra ölüm ve sakatlığa yol açar."[423] Merkezi New York'ta bulunan İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Beyrut kaynaklarına göre, Suriye Ordusu askerleri Eylül 2012 tarihinde misket bombaları kullanmaya başlamıştır. İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Silahlar bölümü başkanı Steve Goose, “Esed, her yerde yasak olan misket bombasını acımasızca kullanmayı artarak sürdürüyor ve bunun bedelini masum siviller canları ya da organlarını kaybederek ödüyor,” demiştir. Silahın kullanımın ilk kurbanlarının son kurbanlar olmadığı, silahın patladıktan sonra ardında bıraktığı küçük misketlerin daha sonra da patlayarak sivilleri öldürmeyi ve sakat bırakmayı sürdürdüğü bildirilmiştir.[424]
Termobarik silahlar: Rus termobarik silahları, "yakıt-hava bombaları" olarak da bilinir, savaş sırasında hükûmet tarafından kullanılmıştır. 2 Aralık 2015'te The National Interest, Rusya'nın Suriye'ye "kentsel alanlar gibi dar alanlarda piyadelere karşı büyük termobarik yükler fırlatmak üzere tasarlanmış" TOS-1 Buratino çoklu roketatar sistemini konuşlandırdığını bildirdi.[425] Bir Buratino termobarik roketatar "tek bir salvoyla yaklaşık 200 x 400 metre (660 x 1.310 fit) boyutlarındaki bir alanı yok edebilir".[425] 2012'den beri isyancılar, Suriye Hava Kuvvetleri'nin Halep Muharebesi ve Kafr Batna gibi isyancı savaşçıların işgal ettiği yerleşim bölgelerine karşı termobarik silahlar kullandığını söylüyor.[426] Birleşmiş Milletler insan hakları araştırmacılarından oluşan bir panel, Suriye hükûmetinin Mart 2013'te stratejik öneme sahip Kusayr kasabasına karşı termobarik bombalar kullandığını bildirdi.[427] Ağustos 2013'te BBC, Baas Partisi güçlerinin Napalm-benzeri yangın çıkaran bir bombayla Kuzey Suriye'de bir okula saldırı düzenlediği bildirilmiştir.[428] Hava-yakan bomba olarak da bilinen termobarik silahlar, Baas Partisi güçleri tarafından muhalif şehirler üzerinde kullanılmıştır. 2012 tarihinden itibaren, Esed yönetimine sadık hava güçlerinin muhalefet gösteren sivil yerleşim yerlerine vakum bombaları bıraktığı bildirilmiştir.[429] Silahlar yoğun olarak Halep Muharebesi ve Kafr Batna Savaşı'nda kullanılmıştır.[430] Birleşmiş Milletler insan hakları soruşturmaları paneli, Beşşar Esed'e sadık güçlerin vakum bombalarıyla muhalif Kusayr şehrinin yerleşim yerlerini Mart 2013 tarihinde defalarca kez bombaladığını doğrulamıştır.[431]
Balistik füzeler: Aralık 2012 tarihinde Baas Partisi güçleri, özellikle Halep şehrine karşı olmak üzere, muhaliflerin yönettiği şehirlere karşı Scud füzeleriyle saldırılar düzenlemeye başlamıştır.[432] Aralık ve Ocak ayları arasında şehri vuran Scud füzelerinin sayısının 40'tan fazla olduğu bildirilmiştir.[433] Birleşmiş Milletler Scud füzeleriyle düzenlenen bu büyük saldırıları kınamıştır.[434] Scud füzeleriyle düzenlenen saldırılar ülkede binlerce sivilin ölümüne neden olmuştur.[435][436][437] Haziran 2017'de İran, batı İran'dan ateşlenen Zülfikar balistik füzeleriyle doğu Suriye'deki Deyrizor bölgesindeki IŞİD hedeflerine saldırdı,[438] bu, İran'ın 30 yıl içinde orta menzilli füzeleri ilk kez kullanmasıydı.[439] Jane's Defence Weekly'ye göre füzeler 650-700 kilometre yol kat etti.[438]
Tanksavar füzeleri: Suriye'de çeşitli tipte tanksavar füzeleri kullanılıyor. Rusya, Suriye hükûmetine üçüncü nesil tanksavar güdümlü füzeler olan 9M133 Kornet'i gönderdi; hükûmet güçleri bunları muhaliflerle savaşmak için zırhlı araçlara ve diğer kara hedeflerine karşı yoğun bir şekilde kullandı.[440] ABD yapımı BGM-71 TOW füzeleri, muhalif grupların temel silahlarından biridir[441]
Kimyasal silah kullanımı
[değiştir | kaynağı değiştir]
Savaş sırasında sarin, hardal gazı ve klor gazı kullanıldı. Çok sayıda can kaybı, özellikle 2013 Guta kimyasal saldırısı, uluslararası tepkiye yol açtı[442] 21 Ağustos 2013 tarihinde, Suriyeli insan hakları savunucuları Suriye Ordusu'nun Doğu Guta'ya sistematik bir kimyasal saldırı düzenlediğini ve en az 635 kişinin saldırının ilk anında hayatını kaybettiğini acil olarak duyurmuşlardır.[443] Birleşmiş Milletler misyonunun yaptığı araştırmalar, “saldırının bir düzenli ordunun düzenleyebileceği tarzda olduğu, saldırıda kullanılan roketlerin yeni yapım Rus roketleri olduğu, roketlerin Suriye Ordusu kontrolündeki bölgeden ateşlendiği ve büyük ihtimalle saldırıdan Baas Partisi'nin sorumlu olduğu” sonucuna ulaşmıştır.[444][445]
Ağustos 2016'da, BM ve Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü (OPCW) tarafından hazırlanan gizli bir raporda, Beşşar Esed'in Suriye ordusunu Nisan 2014'te Talmenes ve Mart 2015'te Sarmin kasabalarına kimyasal silahlar (klor bombaları) attığı ve IŞİD'i Ağustos 2015'te Marea kasabasına kükürt hardalı kullandığı için açıkça suçladı.[446] Küresel Kamu Politikası Enstitüsünden (GPPi) Tobias Schneider ve Theresa Lutkefend tarafından yürütülen bir araştırma, 23 Aralık 2012 ile 18 Ocak 2019 tarihleri arasında Suriye'de kimyasal silah içeren 336 doğrulanmış saldırıyı belgeledi. Çalışma, toplam kimyasal saldırıların %98'ini Esed rejimine bağladı. Saldırıların neredeyse %90'ı Ağustos 2013'teki Guta kimyasal saldırısından sonra gerçekleşti.[447][448]
Nisan 2020'de, BM Güvenlik Konseyi'nde, Suriye Hava Kuvvetleri'nin 2017'deki çok sayıda saldırıda sarin ve klor kullandığını tespit eden küresel bir kimyasal silah izleme örgütü olan Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü'nün (OPCW) bulguları hakkında brifing düzenlendi.[449] Nisan 2021'de Suriye, IIT ile işbirliği yapmaması ve Kimyasal Silahlar Sözleşmesi'ni ihlal etmesi nedeniyle üye devletlerin oylamasıyla OPCW'den uzaklaştırıldı. [450] Temmuz 2021'de yayınlanan başka bir OPCW soruşturma raporunun bulguları, Suriye rejiminin, Esed güçlerine atfedilen 77 bildirilen kimyasal silah kullanım olayından en az 17'sinde doğrulanmış kimyasal saldırılarda bulunduğunu sonucuna vardı.[451][452]
İnsan hakları ihlalleri
[değiştir | kaynağı değiştir]| Fail | Sivil ölüm | Erkek | Kadın | Çocuk |
|---|---|---|---|---|
| Baas rejimi | 202,021 | 166,241 | 12,003 | 23,138 |
| Rusya | 6,969 | 3,931 | 983 | 2,055 |
| IŞİD | 5,058 | 3,512 | 587 | 959 |
| Diğer | 8,820 | 5,837 | 1,094 | 1,889 |
| Muhalifler | 4,234 | 2,339 | 886 | 1,009 |
| CJTF-OIR | 3,055 | 1,471 | 658 | 926 |
| SDG | 1,516 | 1,070 | 177 | 259 |
| HTŞ | 549 | 391 | 82 | 76 |
| TİP | 4 | 4 | 0 | 0 |
| Toplam | 232,195 | 181,540 | 16,319 | 30,228 |
| Fail/neden | Sivil ölüm |
|---|---|
| Baas rejimi | 157,622 |
| Rusya | 8,808 |
| Patlamalar | 5,614 |
| IŞİD | 4,935 |
| Çeşitli saldırılar | 3,991 |
| Bilinmeyen koşullar | 3,023 |
| CJTF-OIR | 2,679 |
| Rusya/Baas (belirsiz) | 2,504 |
| Muhalefet grupları | 2,459 |
| Saha infazları | 2,284 |
| Türkiye | 1,155 |
| Yasaklanmış silahlar | 1,028 |
| Kötü yaşam koşulları | 994 |
| Cihatçılar | 927 |
| SDG | 516 |
| Diğerleri | 298 |
| İsrail | 112 |
| Fetih el-Mübin | 109 |
| Ürdün | 9 |
| Toplam | 199,068 |
| Fail | Sivil ölüm |
|---|---|
| Baas rejimi | 111,016 |
| Rusya | 6,861 |
| IŞİD | 4,969 |
| Diğer | 4,876 |
| Muhalifler | 3,097 |
| CJTF-OIR | 2,778 |
| Türkiye | 1,088 |
| SDG | 576 |
| Diğer cihatçılar | 162 |
| Toplam | 131,750 |
Savaş suçları
[değiştir | kaynağı değiştir]Birleşmiş Milletler ve insan hakları örgütleri, insan hakları ihlallerinin hem hükûmet hem de isyancı güçler tarafından işlendiğini ve "ihlallerin büyük çoğunluğunun Suriye hükûmeti tarafından işlendiğini" belgelemiştir[455][456]
Suriye ayaklanması başladığından beri zorla kaybetmeler ve keyfi gözaltılar da bir özellik olmuştur.[457] Kasım 2015'te yayınlanan bir Uluslararası Af Örgütü raporunda, Suriye hükûmetinin Suriye iç savaşının başlangıcından bu yana 65.000'den fazla kişiyi zorla kaybettiği belirtilmiştir.[458] Suriye İnsan Hakları Gözlemevi'nin Mayıs 2016 tarihli bir raporuna göre, Mart 2011'den bu yana en az 60.000 kişi Suriye hükûmetinin hapishanelerindeki işkence veya kötü insani koşullar nedeniyle öldürülmüştür.[459]
Birleşmiş Milletler, 6 Nisan 2020'de Suriye'deki insani yardım tesislerine yönelik saldırılarla ilgili soruşturmasını yayınladı. BM, raporlarında altı saldırı noktasını incelediğini ve hava saldırılarının "Suriye Hükûmeti ve/veya müttefikleri" tarafından gerçekleştirildiği sonucuna vardığını belirtti. Ancak rapor, Rusya'ya karşı taraflı davrandığı ve yeterli kanıta rağmen ismini vermediği için eleştirildi. İnsan Hakları İzleme Örgütü, "Rusya'nın Suriye hükûmetiyle birlikte çalışan sorumlu bir taraf olarak açıkça belirtilmemesi.. derin bir hayal kırıklığı yaratıyor" diye aktardı.[460]
BM araştırmacıları, 11 Eylül 2019'da ABD öncülüğündeki koalisyonun Suriye'de gerçekleştirdiği hava saldırılarında çok sayıda sivilin öldüğünü veya yaralandığını, bunun da gerekli önlemlerin alınmadığını ve potansiyel savaş suçlarına yol açtığını belirtti.[461]
IŞİD güçleri, BM tarafından, korku salma kampanyası kapsamında esirleri halka açık infazlar, uzuv kesme ve kırbaçlama yöntemlerini kullanmakla eleştirildi. 27 Ağustos 2014 tarihli raporda, "Irak ve Şam İslam Devleti güçleri, Halep ve Rakka vilayetlerindeki sivil halka yönelik saldırılarının bir parçası olarak işkence, cinayet, zorla kaybetme ve zorla yerinden etme gibi eylemlerde bulundu ve bu insanlığa karşı suç teşkil ediyor" denildi.[462]
İşkence ve tecavüz
[değiştir | kaynağı değiştir]20 Ocak 2014'te Baas rejiminin 11.000 tutukluyu "sistematik olarak öldürüldüğünü" gösteren 55.000 fotoğraf Anadolu Ajansı tarafından dünya kamuoyu ile paylaşıldı.[463] Güvenlik nedenleriyle yalnızca "Sezar" olarak tanımlanan kaynak, o zamanlar Suriye muhalif grubu Suriye Ulusal Hareketi ile gizlice çalışan Suriye askerî polisinde fotoğrafçıydı. 2025'te, Esed rejiminin düşmesinden sonra, muhbir kimliğini Ferid Neda el-Mezhan olarak açıkladı.[464] Görevi, Şam'daki sadece iki askerî hastanede "öldürülen tutukluların fotoğraflarını çekmekti".[465] Savaş suçları soruşturmacılarına eskiden adli tıp soruşturmacısı olduğunu ancak Suriye ayaklanması başladıktan sonra, Suriye askerî hapishanelerinde öldürülenlerin cesetlerini belgelemek ile görevlendirildiğini söyledi.[466] Eylül 2011'de fotoğraf kanıtlarının kopyalarını çıkarmaya ve bunları taşınabilir belleklerle Suriye'den kaçan ve insan hakları gruplarıyla çalışan bir akrabasına göndermeye başladı. Binlerce fotoğrafı paylaştıktan sonra güvenliğinden endişe etti ve Ağustos 2013'te ülkeden kaçırıldı. Kendisiyle mülakat yapan raporun yazarları, anlatımları ve delillerini güvenilir ve çok ikna edici olarak değerlendirdiler.[467] [468]
Kurbanların çoğu genç erkeklerdi ve birçok ceset zayıflamış, kanlı ve işkence izleri taşıyordu. Bazılarının gözleri yoktu; diğerlerinde ise boğulma veya elektrik çarpması izleri vardı.[469] Uzmanlar, bu kanıtların o zamanki 34 aylık krizden ortaya çıkan her şeyden daha ayrıntılı ve çok daha büyük ölçekli olduğunu söyledi.[470] Esed rejimi tarafından işlenen vahşetler "21. yüzyılın en büyük savaş suçları" olarak tanımlandı ve işkence, tecavüz, katliam ve imha ile ilgili tüyler ürpertici ifşaatlar, Baasçı askerî hapishanelerde çalışan muhalif bir ordu fotoğrafçısı tarafından toplanan fotoğraf kanıtlarını içeren 2014 Sezar Raporu aracılığıyla sızdırıldı[456] Uluslararası hukukçu Stephen Rapp'e göre :
Milosevic'e karşı Yugoslavya'da sahip olduğumuzdan veya dahil olduğum savaş suçları mahkemelerinden herhangi birinde sahip olduğumuzdan, hatta bir bakıma Nürnberg'deki Nazilere karşı sahip olduğumuzdan daha iyi delillere sahibiz ; çünkü Naziler kurbanlarının her birinin kimlik bilgilerini içeren bireysel fotoğraflarını çekmediler.[456]
Uluslararası Af Örgütü, Şubat 2017'de Suriye hükûmetinin Sednaya Hapishanesinde çoğunluğu sivillerden oluşan yaklaşık 13.000 kişiyi öldürdüğünü belirten bir rapor yayınladı. Raporda, cinayetlerin 2011 yılında başladığı ve hâlâ devam ettiği belirtildi. Uluslararası Af Örgütü bunu "kasıtlı bir imha politikası" olarak nitelendirdi ve ayrıca "Savaş suçları ve insanlığa karşı suçlar teşkil eden bu uygulamalar, Suriye hükûmetinin en üst düzeylerinde yetkilendirilmektedir" ifadesini kullandı.[471] Üç ay sonra, Amerika Birleşik Devletleri Dışişleri Bakanlığı, hapishanenin yakınında bir krematoryum tespit edildiğini açıkladı. ABD'ye göre, bu krematoryum, hükûmet güçleri tarafından öldürülen binlerce kişinin cesedini yakmak ve vahşet ve savaş suçlarının kanıtlarını örtbas etmek için kullanılıyordu.[472] Uluslararası Af Örgütü, ABD'nin kullandığı fotoğrafların 2013 yılına ait olması ve bunları kesin olarak görmemesi nedeniyle krematoryum hakkındaki haberlere şaşkınlık duyduğunu ifade etti ve kaçak hükûmet yetkilileri, hükûmetin idam ettiği kişileri Şam'daki askerî alanlardaki mezarlıklara gömdüğünü belirtti.[473]
BM'nin 2015 yılında yayınladığı bir raporda savaşta uygulanan sistematik tecavüz üzerine şöyle denildi:
Kadınların ve kızların, özellikle Şam'daki Askerî İstihbarat Müdürlüğü'nün soruşturma şubeleri ve Genel Güvenlik Müdürlüğü'ne bağlı hapishanelerde olmak üzere, hükûmet gözaltı tesislerinde tecavüze ve cinsel saldırıya uğradığı tespit edildi. Devlet yetkilileri, insanlığa karşı bir suç olan tecavüzü işlediler.. Kuzeydeki vilayetlerde de cinsel şiddet mağduru ve tanık ifadeleri kaydedildi. 2012 ve 2013 yıllarında Halep şehrinde yapılan ev aramaları sırasında, hükûmet güçleri kadınlara ve erkeklere evlerinde cinsel saldırıda bulundu. 2013 yılında, tutuklular Siyasi Güvenlik şubesinde tecavüze ve Lazkiye'deki Askerî Güvenlik şubesinde cinsel saldırıya uğradı. Suriye'deki huzursuzluk ve çatışma boyunca (2011-2014) hükûmet yetkililerinin gözetiminde, küçükler de dahil olmak üzere birçok kadın ve erkek, cinsel aşağılama, cinsel işkence ve tecavüzün kasıtlı olarak kullanıldığı mağdurlar oldu.[474]
Toplu mezarlar
[değiştir | kaynağı değiştir]2011-2018 arasında Baas rejimi tarafından toplu mezarları kazmak ile görevlendirilen ve daha sonra Suriye'den kaçan Muhammed Afif Naife Suriye'deki savaşın 11. yıl dönümünü anma etkinliğinin bir parçası olarak 15 Mart 2022'de ABD'de Kongre üyeleri önünde yaptığı anlatımlarında şunları ifade etmiştir:[475][476]
Her hafta, haftada iki kez, işkence, bombardıman ve katliam mağdurlarının 300 ila 600 cesediyle dolu üç tır geliyordu. Haftada iki kez, Sednaya Hapishanesi'nde infaz edilmiş 30 ila 40 sivilin cesedini taşıyan üç ila dört kamyonet, en insanlık dışı şekilde imha edilmek üzere geliyordu.
Gördüklerimi asla unutamadım; gömdüğüm sayısız cesedi. Geceleri beni uyutmuyor ve bu yükü taşıyarak asla rahat uyuyamayacağım. Kimsenin de unutmaması gerek, çünkü bu katliamlar hâlâ devam ediyor.
2022'de The Guardian, 16 Nisan 2013'te Şam'ın Tedamun mahallesinde çekilen 6 dakika 43 saniyelik bir katliam videosu yayımladı. Videoda, Suriye askerî istihbaratına bağlı iki kişinin gözleri bağlı 41 sivili topluca infaz ederek önceden kazılmış bir toplu mezara attığı ve cesetleri yaktığı görülüyordu. Tedamun katliamının Baas rejimi askerî istihbaratının 227. Şubesi’nde görev yapan Emced Yusuf tarafından işlendiği tespit edildi.[477][478][479]
Aralık 2024'te Esed rejiminin devrilmesinden sonra bir dizi toplu mezar ortaya çıkarıldı. Ana mezar yeri, Şam'ın yaklaşık 37 km (23 mil) kuzeyindeki El-Kutayfe'de bulunuyordu ve Şam'ın güney kırsalında ve Güney Suriye'de ek toplu mezarlar keşfedildi. Araştırmacılar, El-Kutayfe'nin ana mezar yerinde, sistematik ve yargısız infaz edilmiş en az 100.000 kişinin insan kalıntılarının bulunduğunu tahmin ediyordu. Aralık 2024 ortasında Esed rejiminin düşmesinin ardından, Beşşar Esed ve babası Hafız Esed'in da aralarında bulunduğu Esed ailesinin yönetimine atfedilen mezarlar, İnsan Hakları İzleme Örgütü gibi STK'lar ve NIOD Savaş, Holokost ve Soykırım Çalışmaları Enstitüsü ve Amsterdam Üniversitesi ile ilişkili çeşitli akademisyen araştırmacılar tarafından ortaya çıkarıldı. Suriyeli isyancı gruplara, Suriyeli sivillere ve akademisyen uzmanlara göre, rejimleri yaygın yargısız infazlar gerçekleştirdi ve özellikle Suriye'nin hapishane sistemi içinde, onlarca yıl boyunca yüz binlerce can kaybına neden oldu.[480][481]
Merkezi Hollanda'nın Lahey kentinde bulunan Uluslararası Kayıp Kişiler Komisyonu, Suriye genelinde en az 66 toplu mezar yeri olduğunu bildirdi.[482] Suriye Acil Durum Görev Gücü'ne göre, 2011'den bu yana kaybolan kişilerin toplam sayısı 100.000'i aşıyor. Suriye İnsan Hakları Gözlemevi de dahil olmak üzere kuruluşlar, kayıplar arasında yaklaşık 80.000 doğrulanmış ölüm olduğunu ve 60.000 kişinin de işkenceden öldüğüne inanıldığını belgeledi[483]
Etnik temizlik, insanlığa karşı suç ve soykırım
[değiştir | kaynağı değiştir]Eva Koulouriotis, Beşşar Esed'i "21. yüzyılda etnik temizlik ustası" olarak tanımlamıştır. [484] İç savaş sırasında Esed, ülke genelinde demografiyi rejimi lehine yeniden şekillendirmek için nüfus azaltma kampanyaları düzenlemiş ve askerî taktikler Bosna Savaşı'ndaki zulümlerle karşılaştırılmıştır. 2011-2015 yılları arasında Baasçı milislerin, ülkedeki sosyal mühendislik gündemini uygulamak amacıyla 49 etnik-mezhepsel katliam gerçekleştirdiği bildirilmiştir. Şebbiha olarak bilinen Alevi milisler, Sünni köy ve kasabalarına saldırarak çok sayıda Sünni karşıtı katliam gerçekleştirmiştir. Bunlar arasında Hule Katliamı, Bayda ve Baniyas katliamları, El-Kubeyr Katliamı, El-Hasaviye katliamı ve rejimin zulmü ve cinsel şiddet tehditleri altında yüz binlerce sakinin kaçmasına neden olan yüzlerce ölümle sonuçlanan diğerleri yer almaktadır. Suriye ordusunun ve Hizbullah'ın Sünni sakinleri kovup İran destekli Şii militanları getirerek stratejik kontrol kurmayı önceliklendirdiği merkezi Suriye bölgelerinde ve Alevi çoğunluklu kıyı bölgelerinde yer alan Sünni yerleşim birimlerinde pogromlar ve sürgünler yaşandı.[484][485][486][487]
2016'da BM yetkilileri, Beşşar Esed'i, Şam'daki Deraya bölgesinde, gerilimi azaltma anlaşmaları kisvesi altında demografik mühendislik ve etnik temizlik uygulamakla eleştirdi.[488] Suriyeli olmayan İran destekli Şiiler, zayıflamış Suriye Ordusu'ndan hükûmet karşıtı güçlerle mücadeleyi devraldıkça, çatışmalar daha da mezhepsel bir nitelik kazandı. Bir muhalefet lideri, Şii milislerin genellikle "sadece toprak zaferi değil, aynı zamanda mezhep zaferi de elde etmek için Sünni toplumundaki dini sembolleri işgal etmeye ve kontrol etmeye çalıştığını" söyledi. Bildirildiğine göre camileri işgal edip Sünni simgeleri Şii liderlerin resimleriyle değiştirdiler. Suriye İnsan Hakları Ağı'na göre, milisler tarafından "Mart 2011 ile Ocak 2014 arasında 962 sivilin ölümüne yol açan bir dizi mezhep katliamı" da dahil olmak üzere insan hakları ihlalleri işlendi.[489]
Amsterdam Üniversitesi Holokost ve Soykırım Çalışmaları Merkezi'nden Prof. Dr. Uğur Ümit Üngör Baas rejiminin kitlesel şiddetini savaş suçu, insanlığa karşı suç, soykırım kavramları bağlamında şöyle değerlendirmiştir:[490]
Savaş suçları konusunda kesinlikle çok sayıda örnek mevcut. Çünkü mesela bir mahallede Özgür Suriye Ordusuna bağlı küçük bir grup ortaya çıkınca, Esed rejimi sadece o grubu değil tüm mahalleyi hedef alıp boğabiliyordu. Bu açıkça savaş suçudur. Ya da mahalleyi ablukaya alıp insanların açlıktan, susuzluktan ölmesine sebep oluyorlardı. İnsanlığa karşı suçlar açısından bakarsak, özellikle işkence konusunda—sadece Sednaya Cezaevi örneğiyle bile—rejimin büyük bir kısmını insanlığa karşı suçlardan yargılamak mümkündür. Soykırım konusuna gelirsek, bu biraz daha kompleks bir mesele. Ancak topluma verilen zarara ve nesiller arası yaratılan travmaya bakarsak, buna dair tartışmaların da yapılabileceğini düşünüyorum. Özellikle krematoryumlardan bahsediyorsak, bu başlı başına sistematik bir imha politikasına işaret ediyor. Dolayısıyla "soykırım" kavramı zaman zaman kullanılabilir.
Uppsala Barış ve Çatışma Araştırmaları Departmanı araştırmacıları, Baas rejiminin kitlesel şiddeti tanımlamak için kullanılabilecek en isabetli terimin siyaset bilimci Rudolph Rummel tarafından ortaya atılan "soykırım, siyasi kırım ve toplu katliam dahil olmak üzere bir halkın kendi ülkesinin hükûmeti tarafından öldürülmesi" anlamına gelen "demosid" (democide, "halkkırımı") kavramı olduğunu belirtmektedir.[491]
Türk hükûmeti, 2015 yılında Baas rejimini ve Rusya'yı Suriye Türkmenlerine karşı etnik temizlik yapmakla suçladı.[492] Türkmenler, Sünni bir etnik grup olup iç savaşta muhalefet içinde yer almışlardı. Suriye İç Savaşı öncesinde rejim güçlerinin hedef aldığı bölgede yaşayan 200.000-300.000 Türk'ün aksine, artık Suriye'de yalnızca birkaç bin Türkmen yaşıyordu.[493] Binlerce Türkmen köylüsü, Rus bombardımanından kaçmak için ülkeyi terk etti. Azınlık ayrıca savaştan önce zulümle karşı karşıya kalmış ve kendi lehçelerini konuşmayı bırakmaya zorlanmıştı.[494][495] Savaş boyunca Türkmenler etno-mezhepçi katliamlara maruz kaldı. 6 Ocak 2013'te Humus ilinin Tesnin köyündeki Sünni Türkmenlere Baas rejimine bağlı milisler tarafından işlenen katliamda 10'u çocuk ve 19'u kadın 105 sivil öldürüldü. Esed yanlısı milisler, evleri yağmalayıp tüm Türkmenleri köyden çıkardı ve çevre köylerdeki Arap Alevileri yerleştirdi.[496]
Filistinli mülteciler savaşta en büyük kayıp yaşayan yabancı uyruklu sivil grubu oldu. Suriye İnsan Hakları Ağı'na (SNHR) göre 2011-2020 yılları arasında 352'si çocuk, 312'si kadın olmak üzere 3.196 Filistinli mülteci öldürüldü. 491 Filistinli işkence ile öldürülürken, 2.663'ü zorla kaybedildi. 280 bin Filistinli yurt içinde yerinden edildi, 120 bini komşu ülkelere sığınarak bir kez daha mülteci oldu. Baas rejimi, yerinden edilen Filistinlilerin mülklerini gasp etti. SNHR Filistinlilere yönelik bu insan hakkı ihlallerinin %87'sini Baas rejimi ve müttefikleri tarafından işlendiğini bildiriyor. [497]
Yezîdî Soykırımı, 2014 ve 2017 yılları arasında Irak ve Suriye'de Irak ve Şam İslam Devleti tarafından gerçekleştirildi. Üç yıllık bir süre zarfında, IŞİD militanları binlerce Yezidi kadın ve kızı kaçırıp binlerce Yezidi erkeği öldürdü.[498] Birleşmiş Milletler, IŞİD'in Irak ve Suriye'de yaklaşık 5.000 Yezidi'yi öldürdüğünü bildiriyor.[499]
Savaş suçlularının kovuşturulması
[değiştir | kaynağı değiştir]Esed hükûmetinin çatışma boyunca işlediği çok sayıda insan hakları ihlali, siyasi baskı, savaş suçu ve insanlığa karşı suç, uluslararası kınamaya ve Beşşar Esed'ın Avrupa mahkemelerinde ve Uluslararası Ceza Mahkemesi'nde (UCM) mahkum edilmesi yönünde yaygın çağrılara yol açtı.[500][501][502][503][504]
22 Aralık 2016'da, 105 lehte, 15 aleyhte ve 52 çekimser oyla Birleşmiş Milletler Genel Kurulu, "Suriye'de savaş suçları veya insanlığa karşı suçlardan sorumlu olanların soruşturulması ve kovuşturulmasına yardımcı olmak üzere bağımsız bir panel" kurulması yönünde oy kullandı.[505]
Birleşmiş Milletler Genel Kurulu, gelecekteki kovuşturmalar için soruşturma dosyaları oluşturmak üzere yeni bir kuruluş olan Uluslararası, Tarafsız ve Bağımsız Mekanizma olan Suriye Hakkında Bağımsız Uluslararası Soruşturma Komisyonu 'nu (COI) kurdu;.[506] Aralık 2024 itibarıyla, Soruşturma Bürosu mağdurlardan ve tanıkların 11.000 ifadesini toplamış, "yığılmış belgeleri" incelemiş ve Suriyeli savaş suçlusu olduğu düşünülen 170 soruşturmaya işbirliği yapmış, bunların arasında savaş suçları ve insanlığa karşı suçlardan 50 mahkumiyet kararı bulunmaktadır.[507]
2023 yılında Kanada ve Hollanda, Beşşar Esed hükûmetine karşı Uluslararası Adalet Divanı'nda ortaklaşa dava açtı ve Beşşar Esed'i, kadınlar ve çocuklar da dahil olmak üzere Suriye hapishane ağlarındaki yüz binlerce tutukluya işkence, toplu tecavüz ve diğer insanlık dışı taktikler uygulamakla suçladı. Ortak dilekçede, Suriye hükûmetinin Suriye halkını topluca cezalandırma stratejisi olarak "akıl almaz fiziksel ve ruhsal acı ve ızdırap" örgütlediği iddia edildi.[508][509][510]
17 Ocak 2025'te, Esed rejiminin devrilmesinden sonra, Uluslararası Ceza Mahkemesi başsavcısı Karim Ahmad Khan, Suriye geçiş hükûmetinin daveti üzerine Şam'ı ziyaret etti. Han, Suriye'nin fiili lideri Ahmed eş-Şara ile savaş suçlarından hesap sorulması konusunda iş birliğini görüştü.[511]
Uluslararası diplomasi
[değiştir | kaynağı değiştir].jpg)
Baas rejimi ile Suriye muhalefeti arasında müzakereli bir barış planları nihayetinde başarısız oldu. Bu planlar, 2011 yılında Arap Birliği, BM Suriye Özel Temsilcisi, Rusya ve Batılı güçlerin başarısız girişimleriyle başladı[512] Müzakere eden taraflar Suriye rejimi ve Suriye muhalefetinin temsilcileriydi. SDG yönetimi, Türkiye'nin ısrarı üzerine hariç tutuldu[513][514] Ocak 2012 ve Kasım 2013'te Rusya, Suriye hükûmeti ile muhalefet arasında Moskova'da görüşmeler önerdi. Mart-Mayıs 2012'de eski BM Genel Sekreteri Kofi Annan tarafından koordine edilen bir Birleşmiş Milletler/Arap Birliği planı umutları artırdı. Ocak ve Şubat 2014'te, dönemin BM Suriye temsilcisi Lahdar İbrahimi tarafından organize edilen 2. Cenevre Suriye Konferansı gerçekleşti. 30 Ekim 2015'te Viyana'da ABD, Avrupa Birliği, Rusya, Çin ve Suudi Arabistan, Mısır, Türkiye ve ilk kez İran gibi çeşitli bölgesel aktörlerden yetkililerin katılımıyla yeni görüşmeler başladı. İsyancı liderlerle barış görüşmeleri 2017'de Kazakistan'ın Astana kentinde devam etti.[515] Kazak yetkililer, Astana'yı tarafsız bir mekan ve Suriye konusunda barış müzakereleri için "doğal bir yuva" olarak sundular.[516] Savaşı sona erdirmek için son büyük çaba, Ekim 2019'da Cenevre'de Birleşmiş Milletler himayesinde Suriye için yeni bir anayasa taslağı hazırlamak üzere Suriye Anayasa Komitesi'nin toplanmasıyla başladı. Esed rejiminin barış sürecine katılmayı reddetmesi, rejimi 11 günde deviren 2024 Suriye muhalefetinin saldırılarıyla geçersiz hale geldi.[517]
Aralık 2024'te Esed rejiminin düşmesi, Suriye geçiş hükûmetinin kurulmasına ve tüm devrimci gruplar arasında barış için müzakerelerin yenilenmesine yol açtı. 11 Aralık 2024'te Suriye geçiş hükûmeti, ülkedeki tüm devlet dışı silahlı grupları feshetmek için müzakerelere başladı. Esed rejiminin düşmesinden sonra Suriye Demokratik Güçleri (SDG), eski Suriye Millî Ordusu (SMO) gruplarını da içeren yeni orduyla çatışmaya başladı. 29 Aralık 2024'te Ahmed eş-Şaraa, televizyonda yayınlanan bir röportajda SDG'nin Suriye Savunma Bakanlığı'na entegre edileceğini ve müzakerelerin sürdüğünü belirtti.[518] 30 Ocak 2025'te, Kuzey Suriye'deki Suriye Geçici Hükûmeti başkanı Abdurrahman Mustafa, Suriye Devrim Zafer Konferansı sırasında kendini cumhurbaşkanı ilan eden Ahmed eş-Şaraa'yı tebrik etti. Ayrıca Suriye Geçici Hükûmeti'nin geçiş hükûmetinin emrinde olacağı duyuruldu.[519][520] Geçiş hükûmeti, SMO yeni kurulan Suriye Ordusu'na entegre olmaya başladıkça, Şubat ayında güçlerini Suriye Geçici Hükûmeti kontrolü altındaki bölgelere konuşlandırmaya başladı. Hükûmet güçleri bölgedeki kışlaları ve diğer askerî altyapıyı sökmeye başladı.[521] 12 Şubat 2025'te el-Şara, ilgili başkanları Hadi el-Bahra ve Bader Cemus da dahil olmak üzere Suriye Muhalif ve Devrimci Güçler Ulusal Koalisyonu ve Suriye Müzakere Komisyonu temsilcileriyle bir araya geldi. Her iki örgütün de yeni yetkililer içinde feshedileceği duyuruldu.[522][523] 12 Şubat'ta Dışişleri Bakanı Esad Hasan eş-Şeybânî, "Suriye halkını mümkün olduğunca temsil edecek ve çeşitliliğini hesaba katacak" yeni bir hükûmetin 1 Mart'a kadar kurulacağını duyurdu.[524] 10 Mart 2025'te, Suriye Demokratik Güçleri'nin geçiş hükûmetinin yapılarına entegre edilmesi için bir anlaşma imzalandı.[525]
Etkiler
[değiştir | kaynağı değiştir]Mülteciler
[değiştir | kaynağı değiştir]Aralık 2022 itibarıyla, tahmini 6,7 milyon mülteci Suriye'den kaçmak zorunda kaldı[526] ve yaklaşık 5,5 milyon Suriyeli mülteci Türkiye, Lübnan, Ürdün, Irak ve Mısır olmak üzere beş komşu ülkede ikamet ediyor. Almanya, 850.000'den fazla Suriyeli mülteciyle komşu olmayan ülkeler arasında en büyük mülteci nüfusuna ev sahipliği yapıyor.[527]
Suriye'deki şiddet, milyonlarca insanın evlerini terk etmesine neden oldu. Mart 2015 itibarıyla El Cezire, 10,9 milyon Suriyelinin, yani nüfusun neredeyse yarısının yerinden edildiğini tahmin etti.[528] Kuzeybatı Suriye'de devam eden krizdeki şiddet, Ocak 2020'nin son haftasında her gün 6.500 çocuğun evlerini terk etmesine neden oldu. Bölgedeki yerinden edilmiş çocukların kayıtlı sayısı, Aralık 2019'dan bu yana 300.000'i aştı.[529] Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği'ne göre, 2022 itibarıyla Suriye'de 6,2 milyon ülke içinde yerinden edilmiş kişi bulunmaktadır. Bunların 2,5 milyonu çocuktur. Sadece 2017 yılında en az 1,8 milyon kişi yerinden edilmiş olup, bunların çoğu ikinci ve üçüncü kez yerinden edilmiştir.[530]
Kültürel mirasın tahribi
[değiştir | kaynağı değiştir]
Birleşmiş Milletler yetkilileri Suriye'deki savaşın yaklaşık 400 milyar dolara ulaşan bir yıkıma neden olduğunu tahmin ediyor.[531] SNHR, 2017'de savaşın Suriye camilerinin yaklaşık %39'unu ibadet için kullanılamaz hale getirdiğini bildirdi. 2011 ile 2017 yılları arasında Suriye'de 13.500'den fazla cami yıkıldı. 2013 yılına kadar yaklaşık 1.400 cami yıkılırken, 2013 ile 2017 yılları arasında 13.000 cami yıkıldı.[532] Suriye savaş gözlemcisine göre, 2011'den bu yana Suriye savaşı sırasında 120'den fazla kilise hasar gördü veya yıkıldı; ve bu saldırıların %60'ı Esed yanlısı güçler tarafından gerçekleştirildi.[533]
2014 ve 2015'te, IŞİD'in yükselişinin ardından, grup Suriye'deki birçok yeri, kültürel miras alanlarının kasıtlı yıkımı kapsamında yok etti. Grup, Palmira'da birçok antik heykeli, Baalshamin ve Bel Tapınakları'nı, Elahbel Kulesi ve Anıtsal Kemer'in bir kısmı da dahil olmak üzere birçok mezarı yok etti.[534] 13. yüzyıldan kalma Palmira Kalesi, Mart 2016'daki Palmira taarruzu sırasında geri çekilen militanlar tarafından büyük ölçüde hasar gördü.[535]
Medya
[değiştir | kaynağı değiştir]
Tunus ve Mısır devrimlerinde olduğu gibi, internet protestoların/silahlı ayaklanmaların örgütlenmesinde ve haberleştirilmesinde önemli bir rol oynadı. 2011 itibarıyla Suriye ayaklanmasını destekleyen en büyük Facebook sayfası, 383.000'den fazla takipçisi olan "The Syrian Revolution 2011 الثورة السورية ضد بشار الأسد" idi. Fida es-Seyid tarafından kurulan sayfa, ayaklanmayla ilgili haberler yayınlıyor ve protestolar için genel yönergeler sunuyordu. 2025 itibarıyla 4,1 milyondan fazla takipçisi var.[538]
Suriye'de uluslararası haber medyası yasak olduğundan, ikinci el enformasyon/dezenformasyonun ana kaynağı, genellikle titrek cep telefonu kameralarıyla çekilip YouTube'a yüklenen özel videolardı. Bu tür videoların bağımsız olarak doğrulanması zordu ve birçok televizyon kanalı, Suriye'de çekildiği iddia edilen Irak ve Lübnan'dan eski görüntüler yayınladı.[539][540] Ocak 2012 ile Eylül 2013 arasında, savaşı belgeleyen bir milyondan fazla video yüklendi ve yüz milyonlarca kez izlendi.[541] Wall Street Journal, "cep telefonu kameraları ve sosyal medya gibi iki teknolojinin eşi benzeri görülmemiş bir şekilde bir araya gelmesinin, anında yükleme yoluyla yeni bir olguyu, YouTube savaşını ortaya çıkardığını" belirtiyor. New York Times ise çevrimiçi videoların "genişleyen bir savaşın başka hiçbir şeye benzemeyen bir şekilde belgelenmesini sağladığını" belirtiyor[542]
Savaşın ilk yılında (2011-2012) Türkiye'nin Şam büyükelçisi olan Ömer Önhon Suriye'deki görev dönemini anlattığı kitabında Baas rejimi yetkililerinin Türk gazeteci heyeti çağırması hakkında şunları yazmıştı:[543]
23 Ağustos'ta Şam'a bir Türk gazeteci grubu geldi. Aralarında Ankara'daki görev dönemimden tanıdıklarım da vardı. Rejim mihmandarları gazetecileri, Şam'da "görülmesini istedikleri bölgelerde" dolaştırdılar. Suriyeliler bu konularda çok maharetlidir. Misafirleri öyle yerlerde dolaştırıyorlardı ki, gelenlerin bazısı şaşkınlıkla "Burada savaş filan yok, nereden çıkarıyorlar" diyebiliyordu. Halbuki birkaç sokak arkada kıyamet kopuyordu.
Ekim 2012 itibarıyla Suriye İç Savaşı'nda 'yüzden fazla gazetecinin' öldürüldüğü bildirildi. Gazetecileri Koruma Komitesi'ne göre, ayaklanmanın ilk on sekiz ayında iş kaynaklı olaylarda 13 gazeteci öldürüldü.[544] Aynı dönemde, Sınır Tanımayan Gazeteciler toplam 33 gazetecinin öldürüldüğünü söyledi.[545] Sunday Times yazarı Marie Colvin, Humus Muharebesi sırasında bir patlama sonucu öldürüldü.[546] Fransız gazeteci Gilles Jacquier, isyancıların havan topu ateşiyle öldürüldü.[547]
Suriye hükûmeti tarafından seçilenler dışında, gazetecilerin Suriye'de haber yapması yasaklandı. Ülkeye giriş yapanlar ise hedef alındı. Protestoların başlamasından bir ay sonra, en az yedi yerel ve uluslararası gazeteci gözaltına alındı ve en az biri darp edildi.[548] Gazeteci Muhammed Abdülmevla el-Hariri, Nisan 2012'de tutuklandı, hapishanede işkence gördü ve Mayıs 2012'de El Cezire'ye röportaj verdiği için ölüm cezasına çarptırıldı.[549] Ürdünlü Selame Keyle, sınır dışı edilmeden önce işkence gördü ve kötü koşullarda alıkonuldu.[550]
Kültür ve sanat
[değiştir | kaynağı değiştir]
For Sama (2019) belgeseli; Halep'te yaşayan bir genç kadın olan Vaad el-Hatib'in savaşın ortasında günlük hayatını, direnişi ve annelik deneyimini konu alır. Vaad el-Hatib'in 2012-2016 arasında kameraya aldığı gerçek görüntülerden oluşan belgesel uluslararası ödüller kazanmış ve savaşın insani boyutunu etkileyici bir dille aktarmıştır. Feras Feyyad'ın yönettiği Last Men in Aleppo (2017) filmi, Suriye Sivil Savunma ekipleri olarak bilinen Beyaz Baretlileri konu alır. Günlük kurtarma operasyonları ve şehirdeki yıkım detaylı bir şekilde belgelenmiştir. Feras Feyyad'ın başka bir belgeseli olan The Cave (2019), Doğu Guta'daki yeraltı hastanesini ve burada çalışan doktorların karşılaştığı zorlukları anlatır. Film özellikle kimyasal saldırıların sivil halk üzerindeki etkisine odaklanır. Return to Homs (2013) belgesel, genç aktivist Abdülbâsıt Sarut'un Humus direnişinin simge isimlerinden biri haline gelişini aktarır. City of Ghosts (2017) RBSS aktivist grubunun IŞİD kontrolündeki Rakka'dan gizli görüntüler çıkarma mücadelesini anlatır.
Belçikalı yönetmen Philippe Van Leeuw'un filmi, Insyriated (2017) savaş sırasında bir apartman dairesinde hayatta kalmaya çalışan bir ailenin bir gününü konu alır. Savaşın gündelik yaşamı nasıl şekillendirdiğini çarpıcı bir dille işler. A Private War (2018) filminde ünlü savaş muhabiri Marie Colvin'in hayatını ve Suriye'de yaşadığı son görevini anlatan biyografik bir filmdir. Colvin'in Humus kuşatmasındaki rolü merkezdedir. Suriye asıllı iki yönetmen, Rana Kazkaz ve Enes Halef tarafından çekilen The Translator (2020) 2011 protestoları sırasında kardeşini bulmak için ülkesine dönen bir çevirmenin hikâyesini aktarır. Türk yönetmen Derviş Zaim'in yönettiği Flaşbellek (2020) işkenceyle ölen tutukluları fotoğraflamakla görevliyken ellerindeki fotoğraflarla 2013'te Suriye'den kaçan Sezar kod adlı Esed rejimi askerinden ilhamla çekilmiştir.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]- 1979-82 Suriye Müslüman Kardeşler isyanı
- 1982 Hama Katliamı
- İkinci Libya İç Savaşı
- Yemen İç Savaşı
- Sudan İç Savaşı (2023-günümüz)
- Orta Doğu krizi (2023-günümüz)
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b Engin, Yüksel (Kasım 2019). "Turkey and the armed Syrian opposition: From Free Syrian Army to Syrian National Army". Clingendael. Erişim tarihi: 10 Aralık 2025.
- ^ a b Cafiero, Giorgio (21 Aralık 2024). "Qatar's position in post-Assad Syria". Peoples Dispatch. Erişim tarihi: 10 Aralık 2025.
- ^ a b Sons, Sebastian; Alghashian, Aziz; Zumbraegel, Tobias (Ekim 2023). "Gulf States' Syria Approach: Regional Pragmatism in the Face of Global Multipolarity". Konrad Adenauer Stiftung. Erişim tarihi: 10 Aralık 2025.
- ^ a b Ali Watkins (21 Temmuz 2017). "Top general confirms end to secret U.S. program in Syria". Politico. 18 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2017.
- ^ a b Dağdelen, Merve Dilek; Yılmaz, Musab (Şubat 2020). "Fransa'nın Suriye Stratejisi" (PDF). SETA Vakfı. Erişim tarihi: 10 Aralık 2025.
- ^ Barton, Rosemary (26 November 2015). "Justin Trudeau to pull fighter jets, keep other military planes in ISIS fight". CBC News. Erişim tarihi: 12 September 2016.
- ^ Barnes, Julian (13 May 2016). "Belgium Plans to Carry Out Airstrikes in Syria Against Islamic State". The Wall Street Journal. Erişim tarihi: 19 Aralık 2025.
- ^ Gritten, David (18 May 2022). "US military probe finds no wrongdoing in deadly Syria air strike". BBC (İngilizce). Erişim tarihi: 14 November 2021.
- ^ "German troops deployment and ops in Syria fall within 'right of self-defense', Germany's top court rules". DailySabah. 19 October 2019. Erişim tarihi: 19 Aralık 2025.
- ^ a b "Saudi Arabia, UAE send troops to support Kurds in Syria". Middle East Monitor. 22 November 2018. Erişim tarihi: 19 Aralık 2025.
- ^ "Victory for Assad looks increasingly likely as world loses interest in Syria". The Guardian. 31 August 2017.
Returning from a summit in the Saudi capital last week, opposition leaders say they were told directly by the foreign minister, Adel al-Jubeir, that Riyadh was disengaging.
- ^ Samia Nakhoul, Aziz El Yaakoubi (24 May 2023). "Saudi embrace of Assad sends strong signal to US". Reuters. Erişim tarihi: 12 November 2023.
- ^ "The UAE has it in for the Muslim Brotherhood". Al-Araby Al-Jadeed. 22 February 2017. Erişim tarihi: 19 Aralık 2025.
Along with their American counterparts, Emirati special forces are said to be training elements of the opposition. They constitute a kind of Arab guarantee among the Syrian Democratic Forces – an umbrella group dominated by the Kurds of the PYD, on whom the US are relying to fight IS on the ground.
- ^ Stewart, Phil; Perryl, Tom (22 September 2014). "US, Arab partners launch first strikes on IS in Syria". Reuters. Erişim tarihi: 23 September 2014.
- ^ "Moroccan F-16 Carry Out Airstrikes Against ISIS". Morocco World News. 10 December 2014. Erişim tarihi: 19 Aralık 2025.
- ^ "Australia ends strikes in Iraq and Syria". BBC News. 22 December 2017. Erişim tarihi: 19 Aralık 2025.
- ^ "Dutch air mission ends but Peshmerga, Iraqi training continues". Kurdistan24. Erişim tarihi: 19 Aralık 2025.
- ^ "Denmark's decision to withdraw from airstrikes on Syria and Iraq". Middle East Monitor. 6 December 2016. Erişim tarihi: 19 Aralık 2025.
- ^ "Denmark Withdraws its Forces from Syria". The Syrian Observer. The Syrian Observer. 24 April 2023. Erişim tarihi: 24 April 2023.
- ^ "Secondo un'agenzia di stampa turca l'Italia ha inviato delle truppe in Siria a combattere l'Isis". 12 June 2018. Erişim tarihi: 19 Aralık 2025.
- ^ a b c d e f g h i j "14th anniversary of Syrian Revolution | Nearly 657,000 persons killed since the onset of the revolution in March 2011". SOHR. 20 March 2024. Erişim tarihi: 15 March 2024.
- ^ a b Aralık 2014 ortasında SOHR, 35.000 Suriye Ordusu ve 14.000 hükûmet yanlısı milis ölümünün belgelenmemiş olduğunu tahmin ediyordu.
"Tantalizing promises of Bashar al- Assad kill more than 11000 fighters of his forces during 5 months". SOHR. 17 Aralık 2014. Erişim tarihi: 19 Aralık 2025.
Daha sonra, Haziran 2021’e gelindiğinde SOHR, daha önce belgelenmemiş olan 22.597 Suriye Ordusu ve 14.360 hükûmet yanlısı milis ölümünü belgelemeyi başardı,
"Total death toll: Over 606,000 people killed across Syria since the beginning of the "Syrian Revolution", including 495,000 documented by SOHR". SOHR. 1 Haziran 2021. Erişim tarihi: 19 Aralık 2025.
böylece 12.403 Suriye Ordusu ölümü hâlâ belgelenmemiş durumda kaldı. SOHR’un Mart 2023 ortası itibarıyla 54.000 muharip ölümünün belgelenmemiş kaldığı yönündeki tahmini dikkate alındığında, bunların 41.597’sinin hükûmet karşıtı savaşçılar olduğu varsayılabilir.
"Syrian Revolution 12 years on: Nearly 614,000 persons killed since the onset of the revolution in March 2011". SOHR. 15 Mart 2023. Erişim tarihi: 19 Aralık 2025. - ^ "On Balance, Hezbollah Has Benefited from the Syrian Conflict". The Soufan Group. Soufan Group. 17 September 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 September 2018.
- ^ Ivshina, Olga (9 Aralık 2024). "Сколько российских военных погибло в Сирии?" (Rusça). BBC. Erişim tarihi: 19 Aralık 2025.
- ^ ""Ne Gerekiyorsa Yapın!" Suriye'de İşlenen İnsanlığa Karşı Suçlarda Bireysel ve Komuta Sorumluluğu" (PDF). İnsan Hakları İzleme Örgütü. 5 Aralık 2011. Erişim tarihi: 27 Kasım 2025.
- ^ Fırat Kalkanı Harekâtı öncesi: 17 ölü
Fırat Kalkanı Harekâtı: 72 ölü
Zeytin Dalı Harekâtı: 61-96 ölü
İdlib Gerginliği Azaltma Kontrol Gücü faaliyetleri: 61-75 ölü
Barış Pınarı Harekâtı: 11 ölü
Barış Pınarı Harekâtı sonrası (26 Kasım 2019-günümüz): 76 ölü
Toplam 298-347 ölü rapor edilmiştir.
Daha fazla ayrıntı için bkz: Suriye'deki Türk Silahlı Kuvvetleri kayıpları - ^ "Pilot killed as U.S. F-16 crashes in Jordan". 22 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2022.
"Jordan pilot murder: Islamic State deploys asymmetry of fear". BBC News. 4 Şubat 2015. 9 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2022.
"US service member killed in Syria identified as 22-year-old from Georgia". ABC News. 27 Mayıs 2017. 26 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2022.
"US identifies American service member killed by IED in Syria". ABC News. 27 Mayıs 2017. 10 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2022.
"French soldier killed in Iraq-Syria military zone, Élysée Palace says". France24. 27 Mayıs 2017. 24 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2022.
"4 Americans among those killed in Syria attack claimed by ISIS". CNN. 27 Mayıs 2017. 29 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2022.
"Mystery surrounds the killing of a US soldier in the countryside of Ayn al-Arab (Kobani) amid accusations against Turkey of targeting him". Syrian Observatory of Human Rights. 2 Mayıs 2019. 24 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
"US service member killed in Syria identified as 22-year-old from Georgia". ABC News. 27 Mayıs 2017. 26 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2022.
"Army identifies U.S. soldier killed in Syria". The Washington Times. 27 Ocak 2020. 29 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2022.
"Pentagon identifies US soldier killed in Syria". The Hill. 23 Temmuz 2020. 29 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2022. - ^ a b "Syrian Revolution 13 years on Nearly 618,000 persons killed since the onset of the revolution in March 2011". Syrian Observatory for Human Rights. 15 Mart 2024. Erişim tarihi: 15 March 2024.
- ^ a b "UN Human Rights Office estimates more than 306,000 civilians were killed over 10 years in Syria conflict". United Nations. 28 Haziran 2022. 1 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2023.
- ^ a b "Civilian Deaths in the Syrian Arab Republic: Report of the United Nations High Commissioner for Human Rights". United Nations. 28 Haziran 2022. 28 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi.
Over the past ten years, civilians have borne the brunt of the conflict, with an estimated 306,887 direct civilian deaths occurring.
- ^ "Conflict in Syria". Council on Foreign Relations. 17 October 2023. 6 December 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi.
According to estimates from the Syrian Observatory for Human Rights, more than 600,000 people have been killed since the start of the war.
- ^ (UNHCR), United Nations High Commissioner for Refugees. "Syria emergency". 29 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2022.
- ^ a b Kassam, Kamal; Becker, Maria (16 Mayıs 2023). "Syrians of today, Germans of tomorrow: the effect of initial placement on the political interest of Syrian refugees in Germany". Frontiers in Political Science. 5: 3. doi:10.3389/fpos.2023.1100446
. ISSN 2673-3145.
- ^ a b "Syria: The story of the conflict". BBC News. 11 Mart 2016. 22 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Haziran 2018.
- ^ "We've Never Seen Such Horror". Human Rights Watch. 1 Haziran 2011. 10 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013.
- ^ Kassam, Kamal; Becker, Maria (16 Mayıs 2023). "Syrians of today, Germans of tomorrow: the effect of initial placement on the political interest of Syrian refugees in Germany". Frontiers in Political Science. 5: 3. doi:10.3389/fpos.2023.1100446 . ISSN 2673-3145.
- ^ "Syria: The story of the conflict". BBC News. 11 Mart 2016. 22 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Haziran 2018.
- ^ "Syrian Troops Open Fire on Protestors in Several Cities". The New York Times. 25 Mart 2011. 21 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2018.
- ^ "Mid-East unrest: Syrian protests in Damascus and Aleppo" (İngilizce). BBC News. 15 Mart 2011. 21 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2013.
- ^ "Syrian defections hurt army morale". 5 Temmuz 2012. 30 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013.
- ^ Sunni v Shia, here and there 17 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. retrieved 14 Eylül 2013
- ^ "UN says Syria conflict is 'overtly sectarian'". 20 Aralık 2012. 17 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2013.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 9 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 2 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013.
- ^ "Iran and Saudi Arabia's cold war is making the Middle East even more dangerous". Vox. 30 Mart 2015. 5 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Eylül 2015.
- ^ "U.S.-Russian ceasefire deal holding in southwest Syria". Reuters. 9 Temmuz 2017. 21 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Kasım 2017.
- ^ Chulov, Martin (26 Mayıs 2021). "'Mob boss' Assad's dynasty tightens grip over husk of Syria". The Guardian. 26 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Laub, Zachary (14 Şubat 2023). "Syria's civil war: the descent into horror". Council on Foreign Relations. 7 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2024.
- ^ a b c Abdulrahim, Raja (2 Aralık 2024). "Why Did Syria's Civil War Reignite?". The New York Times. Erişim tarihi: 3 Aralık 2024.
- ^ a b Salem, Mostafa (28 Kasım 2024). "Syria's rebels exploit weaknesses in Iran's proxies to launch surprise offensive" (İngilizce). CNN. 29 Kasım 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2024-12-04.
- ^ a b Abdulrahim, Raja (1 Aralık 2024). "Syria's Rebels Struck When Assad's Allies Were Weakened and Distracted". The New York Times. 4 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2024.
- ^ a b "Aleppo: Rebels 'take control' of airport as thousands of fighters seize most of Syria's second-biggest city" (İngilizce). Sky News. 1 Aralık 2024. 12 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2024-12-03.
- ^ a b "Syrian rebels capture second major city as army withdraws from Hama". CNN. 5 Aralık 2024. 5 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2024.
- ^ a b "Syrian army quits Homs, cutting Assad off from coast" (İngilizce). Reuters. 7 Aralık 2024. Erişim tarihi: 18 Aralık 2025.
- ^ a b "Revolution Forces Advance Toward Damascus as Assad Regime Crumbles". Levant24. 7 Aralık 2024. 12 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024.
- ^ a b "Syria's Assad and his family are in Moscow after Russia granted them asylum, say Russian news agencies". Reuters. 8 Aralık 2024. 8 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: Aralık 8, 2024.
- ^ a b Maher, Hatem (14 Aralık 2024). "Syria's de facto leader not interested in new conflicts despite Israeli attacks". Reuters. 14 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b "Mohamed al-Bashir appointed caretaker Syrian PM for transitional government until March" (İngilizce). Reuters. 10 Aralık 2024. Erişim tarihi: 10 Aralık 2024.
- ^ "Syria torture archipelago". 6 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013.
- ^ Ray, Michael. "8 Deadliest Wars of the 21st Century". Britannica. 2 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Karasapan, Omer (27 Ocak 2022). "Syrian refugees in Jordan: A decade and counting". Brookings Institution. Erişim tarihi: 18 Aralık 2025.
- ^ Todd, Zoe (19 Kasım 2019). "By the Numbers: Syrian Refugees Around the World". Frontline (İngilizce). Public Broadcasting Service. 20 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2023.
- ^ Ashawi, Khalil (13 Ağustos 2018). "Syrian rebels build an army with Turkish help, face challenges". Reuters. 13 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Sengupta, Kim (12 May 2015). "Turkey and Saudi Arabia alarm the West by backing Islamist extremists the Americans had bombed in Syria". The Independent. 13 May 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2017.
- ^ "Trump to Arm Syrian Kurds, Even as Turkey Strongly Objects". The New York Times. 9 May 2017. 10 May 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2019.
- ^ "ISIS reportedly massacres dozens in Syrian village". CBS News. Associated Press. 31 Mart 2015. 1 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2019.
- ^ "Battle for Aleppo: How Syria Became the New Global War". Der Spiegel. 11 Ekim 2016. 5 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2017.
Syria has become a proxy war between the US and Russia
O'Connor, Tom (31 Mart 2017). "Iran's military leader tells U.S. to get out of Persian Gulf". Newsweek. 5 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2017.The Gulf Arab faction, especially Saudi Arabia, has been engaged in a proxy war of regional influence with Iran
- ^ "6 - Mobilization outside Syria from Part II - Revolutionary Institutions". Erişim tarihi: 8 Aralık 2025.
- ^ Misto, Mohamad; Tok, Levent; Kako, Adham (4 Ekim 2019). "ABD'den YPG/PKK sahasına bir haftada 300 tırlık sevkiyat". Anadolu Ajansı. Erişim tarihi: 8 Aralık 2025.
- ^ Wood, Richard (8 Nisan 2025). "The Syrian Revolutionary Jihad: The Transformation of Hay'at Tahrir al-Sham (HTS), the Strategic Partnership with Turkiye, and the Challenges Ahead". Milestones Journal. Erişim tarihi: 8 Aralık 2025.
- ^ Douglas Little (1990). "Cold War and Covert Action: The United States and Syria, 1945-1958". Middle East Journal. 44 (1).
- ^ "Syria Profile". BBC. 13 Eylül 2013. 15 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2013.
- ^ Wilson, Scott (25 Nisan 2011). "Syria escalates attacks against demonstrators". The Seattle Times. 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013.
- ^ "Protests in Syria Pose Challenges for the U.S". NPR. 28 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013.
- ^ Heneghan, Tom (23 Aralık 2011). "Syria's Alawites are secretive, unorthodox sect". Reuters. 20 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2013.
- ^ Worth, Robert F. (24 Nisan 2011). "Syrian Crisis Tests the Mettle of Its Autocratic Ruler". New York Times. 17 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2013.
- ^ a b "Rebels in Syria's largest city of Aleppo mostly poor, pious and from rural backgrounds". Fox News. Associated Press. 16 Ekim 2012. 7 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2013.
- ^ "World Report 2010 Human Rights Watch World Report 2010" 16 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., p. 555.
- ^ "Syria". Amnesty International. 2009. 28 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2012.
- ^ Black, Ian (16 Temmuz 2010). "Syrian human rights record unchanged under Assad, report says". The Guardian. Londra. 15 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013.
- ^ a b Human Rights Watch World Report 2005 Events of 2004, İnsan Hakları İzleme Örgütü]] 2005. ISBN 1-56432-331-5.
- ^ "How Syria controls its dissidents – Banning travel". The Economist. 30 Eylül 2010. 18 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2013.
- ^ "A Wasted Decade". Human Rights Watch. 16 Temmuz 2010. s. 8. 16 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2013.
- ^ "2010 Country Reports on Human Rights Practices - Syria". United Nations High Commissioner for Refugees. 8 Nisan 2011. 20 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2013.
- ^ Joe Lauria (29 Kasım 2011). "More than 250 children among dead, U.N. says". The Wall Street Journal. 13 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2011.
- ^ "Syria among worst for rights abuses: HRW report". Reuters. 24 Ocak 2011. 2 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013.
- ^ Ten years after Bashar el-Assad’s installation, the government still decides who can be a journalist 31 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Reporters Without Borders USA.
- ^ Black, Ian (16 Temmuz 2010). "Syrian human rights record unchanged under Assad, report says". The Guardian. Londra. 15 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2013.
- ^ "Mid-East unrest: Syrian protests in Damascus and Aleppo". BBC. 15 Mart 2011. 2 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2013.
- ^ "Syria's Graffiti Boy Recalls Start of Deadly Conflict". Anadolu Agency. 14 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2024.
- ^ "Middle East unrest: Silence broken in Syria". BBC News. 19 Mart 2011. 5 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2015.
- ^ "We've Never Seen Such Horror". Human Rights Watch. 1 Haziran 2011. 3 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2016.
- ^ a b Shadid, Anthony (25 Nisan 2011). "Syria Escalates Crackdown as Tanks Go to Restive City". The New York Times. ISSN 0362-4331. 26 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2011.
- ^ "Report of the Fact-Finding Mission on Syria pursuant to Human Rights Council resolution S-16/1" (PDF). Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights. Ağustos 2011. s. 10. 26 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 9 Şubat 2024.
- ^ a b c Fahim, Kareem; Saad, Hwaida (8 Şubat 2013). "A Faceless Teenage Refugee Who Helped Ignite Syria's War". The New York Times. ISSN 0362-4331. 27 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2017.
- ^ Droz-Vincent, Philippe (Kış 2014). ""State of Barbary" (Take Two): From the Arab Spring to the Return of Violence in Syria". Middle East Journal. 68 (1). Middle East Institute. ss. 33-58. doi:10.3751/68.1.12. 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından
arşivlendi – HighBeam Research vasıtasıyla.
- ^ Flamand, Hugh Macleod and Annasofie. "Tortured and killed: Hamza al-Khateeb, age 13". Al Jazeera. 9 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2018.
- ^ Flamand, Hugh Macleod and Annasofie. "Tortured and killed: Hamza al-Khateeb, age 13". Al Jazeera. 9 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2018.
- ^ Droz-Vincent, Philippe (Kış 2014). ""State of Barbary" (Take Two): From the Arab Spring to the Return of Violence in Syria". Middle East Journal. 68 (1). Middle East Institute. ss. 33-58. doi:10.3751/68.1.12. 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi – HighBeam Research vasıtasıyla.
- ^ "Opposition: 127 dead as Syrian forces target civilians". CNN. 7 Nisan 2012. 7 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2012.
- ^ a b "Report of the Fact-Finding Mission on Syria pursuant to Human Rights Council resolution S-16/1" (PDF). Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights. Ağustos 2011. s. 10. 26 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 9 Şubat 2024.
- ^ "Syria town of Jisr al-Shughour braces for army assault". BBC News. 7 Haziran 2011. 7 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2011.
- ^ Krietner, Ricky (8 Haziran 2011). "Syrian Army Turned Helicopter Gunships On Defecting Soldiers". Business Insider. 9 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Syria: 'Hundreds of thousands' join anti-Assad protests". BBC News. 1 Temmuz 2011. 5 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2011.
- ^ "Syrian army kills at least 95 in Hama". Dawn. Agence France-Presse. 31 Temmuz 2011. 7 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2011.
- ^ Macleod, Hugh (23 Nisan 2011). "Syria: How it all began". Public Radio International. 16 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2016.
- ^ Landis, Joshua (29 July 2011). "Free Syrian Army Founded by Seven Officers to Fight the Syrian Army". Syria Comment. 29 July 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 May 2014.
- ^ "Defecting troops form 'Free Syrian Army', target Assad security forces". World Tribune. 3 Ağustos 2011. 27 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 May 2014.
- ^ "Syrian army kills at least 95 in Hama: activist". Dawn. Agence France-Presse. 31 July 2011. 26 June 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 June 2015.
- ^ Barnard, Anne; Hubbard, Ben. "Syria News". The New York Times. 11 May 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2012.
- ^ Oweis, Khaled Yacoub (14 Ağustos 2011). "Tank, navy attack on Syria's Latakia kills 26-witnesses". Reuters. Amman. 15 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2011.
- ^ "Syrian forces kill seven protesters as Muslims celebrate first day of Eid". Al Arabiya. 30 Ağustos 2011. 17 June 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2012.
- ^ "Syria forces storm main town, fight defectors-residents". Reuters. 27 Eylül 2011. 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 July 2017.
- ^ "Syria: 'Hundreds of thousands' join anti-Assad protests". BBC. 1 July 2011. 5 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2011.
- ^ Oweis, Khaled Yacoub (4 Ekim 2011). "Dissident Syrian colonel flees to Turkey". Reuters. 13 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2012.
- ^ a b Holliday, Joseph (Aralık 2011). "The Struggle for Syria in 2011" (PDF). Institute for the Study of War. 17 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi14 Nisan 2017.
- ^ Yezdani, İpek (1 Eylül 2012). "Syrian rebels: Too fragmented, unruly". Hürriyet Daily News. 22 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2012.
- ^ "Syria sends extra troops after rebels seize Idlib: NGO". Ahram. 13 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2017.
- ^ Bakri, Nada (20 Kasım 2011). "New Phase for Syria in Attacks on Capital". The New York Times. 13 May 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2013.
- ^ Bakri, Nada (15 Aralık 2011). "Syrian Army Defectors Reportedly Kill 27 Soldiers". The New York Times. 15 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2017.
- ^ "Syria unrest: Dozens of army deserters 'gunned down'". BBC. 20 Aralık 2011. 22 June 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2019.
- ^ "Observations on the Air War in Syria" (PDF). Air & Space Power Journal. Mart–Nisan 2013. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2017.
- ^ "Syrian Air Force & Air Defense Overview". Institute for the Study of War. 25 Ekim 2012. 5 May 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2017.
- ^ Neil MacFarquhar (26 Ekim 2012). "Syrian Protesters Emerge Amid Clashes and Bombing During a Holiday Cease-Fire". The New York Times. 25 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2014.
- ^ Sly, Liz (21 Ocak 2012). "Syria's Zabadani is 'liberated', but for how long?". The Washington Post. 15 July 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2017.
- ^ Smaan, Maher; Barnard, Anne (16 Eylül 2015). "Para los que aún viven en Siria, la rutina está marcada por el miedo y el horror". The New York Times (İspanyolca). 9 July 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2017.
- ^ Yacoub, Khaled (30 Ocak 2012). "Assad troops fight back against Syria rebels". Reuters. 21 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2013.
- ^ "Syria – Mar 4, 2012 – 11:48". Al Jazeera. 4 Mart 2012. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2017.
- ^ "Syria 'more than 11,000 killed in 13 months'". The Telegraph. London. Telegraph Media Group Limited. 16 Nisan 2012. 26 June 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 June 2015.
- ^ "Syria agrees to Kofi Annan's April 10 peace deadline, UN Security Council told". Metro. 2 Nisan 2012. 28 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2017.
- ^ "Iran reaffirms full support for Annan's Syria peace plan". Al Arabiya. 10 July 2012. 11 July 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 July 2012.
- ^ "Kofi Annan resigns as UN Syria envoy". The Times of India. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2012.
- ^ "Deadly violence flares in Syria as EU-Russia seek solutions". Al Arabiya. 4 June 2012. 5 July 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 July 2012.
- ^ "Assad names new Syrian PM, army battles rebels". Trust. Reuters. 6 June 2012. 24 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 July 2012.
- ^ "New 'massacre' reported in Syria's Hama province". BBC News. 7 June 2012. Erişim tarihi: 18 Aralık 2025.
- ^ "Syria in civil war, says UN official Herve Ladsous". BBC News. 12 June 2012. Erişim tarihi: 7 Ocak 2014.
- ^ "Syria's Qusayr prepares for Ramadan under siege". 10 July 2012. Erişim tarihi: 20 July 2013.
- ^ Abouzeid, Rania (20 July 2012). "In Rebel Syria: Celebrating Assad's Departure–Even Though He's Still Staying". Time. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2013.
- ^ Ruth Sherlock; Adrian Blomfield (17 July 2012). "Syrian rebels launch campaign to 'liberate' Damascus". The Daily Telegraph. London. 12 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 July 2012.
- ^ Damien McElroy (18 July 2012). "Assad's brother-in-law and top Syrian officials killed in Damascus suicide bomb". The Daily Telegraph. London. 12 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 July 2012.
- ^ Solomon, Erika (18 July 2012). "Two Syrian rebel groups claim Damascus attack". Reuters. 1 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 July 2012.
- ^ Aneja, Atul (28 July 2012). "A decisive battle being waged over Aleppo". The Hindu. Chennai, India. Erişim tarihi: 18 Aralık 2025.
- ^ "Syrian rebels seize control of border crossing on frontier with Turkey". CBS News. 19 Eylül 2012. Erişim tarihi: 5 Ekim 2012.
Barnard, Anne; Mourtada, Hania (23 Eylül 2012). "Rebel Group Says It Is Now Based in Syria, a Major Step". The New York Times. Erişim tarihi: 23 Eylül 2012. - ^ Naeem, Asad (11 Ekim 2012). "Syria rebels cut highway to northern battlefields". Business Recorder. 25 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Di Giovanni, Janine (18 Ekim 2012). "Denial Is Slipping Away as War Arrives in Damascus". The New York Times. Erişim tarihi: 20 Ekim 2012.
- ^ Weaver, Matthew (30 Ekim 2012). "Syria conflict: what next after failed ceasefire?". The Guardian. London. Erişim tarihi: 18 Aralık 2025.
- ^ Gladstone, Rick (31 Ekim 2012). "Syrian Air Force Commander Is Reported Killed". The New York Times. Erişim tarihi: 31 Ekim 2012.
- ^ "Syria army quits base on strategic Aleppo road". Reuters. 2 Kasım 2012. Erişim tarihi: 6 Kasım 2012.
- ^ "Syrian rebels struggle to keep regime Air Force on the ground (+video)". The Christian Science Monitor. 26 Kasım 2012. Erişim tarihi: 26 Kasım 2012.
- ^ Hubbard, Ben (20 Kasım 2012). "Base Seizure Sharp Blow to Syria's Efforts to Roll Back Rebel Gains". Associated Press. 13 July 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2013.
- ^ Yeranian, Edward (22 Kasım 2012). "Analysts Weigh in on Longevity of Syria's Assad". Voice of America. Erişim tarihi: 24 Kasım 2012.
- ^ "Syria rebels make further gains". BBC. 18 Aralık 2012. Retrieved 6 Şubat 2013.
- ^ "Syrian rebels launch major assault on army across Hama". The News International. 18 Aralık 2012. 13 July 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2012.
- ^ "Rebels seize towns in central Syria". Reuters. 19 Aralık 2012. Erişim tarihi: 20 Aralık 2012.
- ^ "Syrian rebels fully capture town near Turkish border after weeks of siege". Fox News Channel. Associated Press. 24 Aralık 2012. Erişim tarihi: 22 July 2013.
- ^ "Syrian rebels seize key air base, activists say". USA Today. Associated Press. 11 Ocak 2013. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013.
- ^ Saad, Hwaida; Gladstone, Rick (11 Şubat 2013). "Syrian Insurgents Claim to Control Large Hydropower Dam". The New York Times. Erişim tarihi: 12 Şubat 2013.
- ^ "Rebels take control of military airport in North Syria, NGO says". NOW News. 12 Şubat 2013. 25 July 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2013.
- ^ "Syrian air base falls, Assad forces under pressure". Reuters. 12 Şubat 2013. Erişim tarihi: 12 Şubat 2013.
- ^ "Jihadists seize Syria town on Iraq border". NOW News. 14 Şubat 2013. 25 July 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2013.
- ^ "Syria: Fierce clashes in provincial capital Raqqa". BBC. 2 Mart 2013. Erişim tarihi: 6 Mart 2013.
- ^ Zeina Karam (5 Mart 2013). "Syrian Rebels Battle Regime Holdouts in Raqqa". USA Today. Associated Press. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2014.
- ^ Barnard, Anne (18 Mart 2013). "Syria Warplanes Hit Lebanon for First Time". The New York Times. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2013.
- ^ Jim Muir (21 Mart 2013). "Syria mosque blast: Pro-Assad cleric among dozens dead". BBC.
- ^ "Syria rebels seize southern base, border area". Reuters. 23 Mart 2013. Erişim tarihi: 18 Aralık 2025.
- ^ "Rebels seize Jordan-Syria border area: activists". The Daily Star. 24 Mart 2013. 16 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 July 2018.
- ^ "Syrian forces Loyal to Asaad break Rebel Blockade in North Syria". Jafria News. 17 Nisan 2013. 3 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 July 2018.
- ^ "Syria rebels claim strategic airbase". News.com.au. 18 Nisan 2013. 31 July 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 July 2018.
- ^ "Syria troops seize strategic Homs village". Global Post. 18 Nisan 2013. 2013-11-01 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Sebastian Usher (22 Nisan 2013). "Syria army seizes Jdaidet al-Fadl 'killing dozens'". BBC. Erişim tarihi: 18 Aralık 2025.
- ^ "Syria army closes in on Qusayr near Lebanon". Al Arabiya Network. 21 Nisan 2013. Erişim tarihi: 7 June 2015.
- ^ Yacoub, Khaled (21 Nisan 2013). "Syria fighting flares both sides of Lebanese border". Reuters.
- ^ "Assad Thinks He's Winning The Syrian War – And He May Be Right". Business Insider. 25 Nisan 2013.
- ^ "Syria clashes destroy ancient Aleppo minaret". BBC. 24 Nisan 2013.
- ^ Solomon, Erika (2 May 2013). "Dozens dead as Assad's forces storm coastal village". Reuters. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2013.
- ^ "Dozens killed in Syria's Banias: watchdog". The Daily Star. 2 May 2013. 11 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi25 July 2018.
- ^ Barnard, Anne; Mourtada, Hania (15 May 2013). "New York Times, 15 May 2013". The New York Times. Erişim tarihi: 21 Ekim 2015.
- ^ "Syrian troops capture Damascus suburb near airport". 15 June 2013. Erişim tarihi: 18 Aralık 2025.
- ^ "Syrian troops capture Damascus suburb near airport, days after attack on the facility". StarTribune. Beirut. 15 June 2013. Erişim tarihi: 7 June 2015.
- ^ Cockburn, Patrick (25 June 2013). "Tal Kalakh: The Syrian town that lost the will to fight – The once rebel stronghold is back in the hands of the Syrian army". The Independent. London. 21 June 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Syria rebels lose border town". News24.com. 26 June 2013.
- ^ "Syrian army, backed by jets, launches assault on Homs". Haaretz. 29 June 2013.
- ^ Karouny, Mariam; Holmes, Oliver (12 July 2013). "New front opens in Syria as rebels say al Qaeda attack means war". Reuters. Erişim tarihi: 12 July 2013.
- ^ Syria rebels seize parts of Deraa's Nawa city (Blog). Al Jazeera (17 July 2013).
- ^ "Kurds seize town on Syria-Turkey border, Ankara concerned". Reuters. 18 July 2013.
- ^ "Syrie: les Kurdes chassent des jihadistes d'un village du nord-est". Lorientlejour.com. 18 Eylül 2013. Erişim tarihi: 18 Aralık 2025.
- ^ "Syria rebels seize key northern town: NGO". Ahram Online. 22 July 2013. Erişim tarihi: 18 Aralık 2025.
- ^ "Syrian troops capture historic mosque in Homs". USA Today. 27 July 2013. Erişim tarihi: 18 Aralık 2025.
- ^ "Syria: Government forces take control of strategic Homs neighbourhood". Toronto Star. 30 July 2013. Erişim tarihi: 18 Aralık 2025.
- ^ Isabel Nassief (22 Ağustos 2013). "Regime Regains Ground on the Coast". Reuters. Erişim tarihi: 5 Eylül 2013.
- ^ Mroue, Bassam (5 Ağustos 2013). "hrw-syrian-missiles-kill-hundreds-civilians". Associated Press. 13 July 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2013.
- ^ Evans, Dominic (19 Ağustos 2013). "Assad's forces push back rebels in Syria's Alawite mountains". Reuters. Erişim tarihi: 18 Aralık 2025.
- ^ "FSA takes control of Menagh air base near Aleppo". Al Arabiya. 6 Ağustos 2013. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2013.
- ^ Sam Dagher; Farnaz Fassihi (22 Ağustos 2013). "Syria Presses Offensive, Shrugs Off Gas Attack Claims". The Wall Street Journal. Erişim tarihi: 5 Eylül 2013.
- ^ "Assad forces capture strategic Syria northern town". News24.com. 3 Eylül 2013. Erişim tarihi: 18 Aralık 2025.
- ^ "Syria rebels take control of strategic town". Al Jazeera. 26 Ağustos 2013.
- ^ Jamal Halaby (8 Eylül 2013). "Activists: Syrian rebels take Christian village". The Seattle Times. Erişim tarihi: 7 June 2015.
- ^ Bill Neely (14 Eylül 2013). "Maaloula's cathedral and churches empty of Christians as Syria's latest front-line fight takes its toll". The Telegraph. London. 12 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2013.
- ^ Morris, Loveday (18 Eylül 2013). "Al-Qaeda-linked fighters seize Syrian town of Azaz from more moderate rebels". The Washington Post. 25 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Activists: Syrian troops and pro-Ba'athist government militiamen storm Sunni village, killing 15". Fox News. Associated Press. 21 Eylül 2013. 24 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2013.
- ^ Marah Mashi (19 Eylül 2013). "Syrian Army Makes Headway in Damascus and Homs". Al-Akhbar. 2 July 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 July 2018.
- ^ "Students reported killed in Syria air attack". Al Jazeera. 29 Eylül 2013. Erişim tarihi: 23 Ekim 2013.
- ^ "Syria army retakes northern strategic town". Gulf News. 3 Ekim 2013. 4 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Syria rebels seize guard post on Jordan border". Globalpost.com. 9 Ekim 2013. 2014-01-26 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Khaled Yacoub Oweis (11 Ekim 2013). "Syrian army retakes two Damascus suburbs from rebels – activists". The Star. Malaysia. 28 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 July 2018.
- ^ "Syrian opposition: Hezbollah, Iraqi militia capture Damascus suburb". The Jerusalem Post. 21 Kasım 2013.
- ^ "Boosted by Foreign Shi'ite Militia, Assad's Forces Advance on Aleppo". Voice of America. Reuters. Erişim tarihi: 19 Aralık 2025.
- ^ "Syria rebels urge Aleppo mobilisation to halt assault". BBC. 13 Kasım 2013. Erişim tarihi: 19 Aralık 2025.
- ^ Dziadosz, Alexander (24 Ekim 2013). "Syrian army seizes Damascus suburb from rebels: state TV". Reuters.
- ^ "Syria Kurdish fighters seize border post from Islamists". BBC. 26 Ekim 2013. Erişim tarihi: 19 Aralık 2025.
- ^ Bassem Mroue (25 Ekim 2013). "Syrian Kurds Capture Border Crossing With Iraq". Associated Press.
- ^ "Syrian forces capture town near chemical weapons site: Activists". The Daily Star. 1 Kasım 2013.
- ^ "AFP: Air raids on rebel areas near Damascus, Kurds advance: NGO". Google News. 9 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Syrian government gaining ground in war, strengthening hand ahead of proposed peace talks". Fox News. Beirut. 16 Kasım 2013. Erişim tarihi: 7 June 2015.
- ^ "Syria activists say rebels reach deal with Ba'athist government to ease blockade of rebel-held town". Fox News. 10 Kasım 2013. Erişim tarihi: 16 Ocak 2014.
- ^ N Lucas (13 Kasım 2013). "Syrian media: Troops capture south Damascus suburb". U-T San Diego.
- ^ Evans, Dominic (15 Kasım 2013). "Assad's forces advance in northern Syria towards Aleppo". Reuters.
- ^ "Syria troops seize Qara village near Lebanon border". NOW. 19 Kasım 2013. 19 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Kasım 2013.
- ^ "Forces loyal to Syria's President Capture Raqqa". Reuters. 19 Kasım 2013. 9 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2013.
- ^ "Islamist rebels capture Syria's largest oilfield: activists". Reuters. 23 Kasım 2013.
- ^ Urquhart, Conal (23 Kasım 2013). "Syrian Islamist rebels claim capture of key oilfield". The Guardian. Erişim tarihi: 23 Kasım 2013.
- ^ Solomon, Erika (24 Kasım 2013). "Scores killed as rebels battle to break siege of Damascus suburbs". Reuters. 1 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2014.
- ^ "Syrian troops capture town near Lebanon border". Haaretz. The Associated Press. 28 Kasım 2013. Erişim tarihi: 7 June 2015.
- ^ "Rebels retake Christian town of Maaloula". The Daily Star. 3 Aralık 2013. Erişim tarihi: 4 Aralık 2013.
- ^ "Syria Islamists seize Turkey border crossing". The Daily Star. 10 Aralık 2013. 29 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi28 May 2015.
- ^ Dave Boyer (11 Aralık 2014). "U.S., Britain to halt non-lethal aid to Syrian opposition". Washington Times. Erişim tarihi: 6 Ocak 2014.
- ^ Patrick J. McDonnell; Nabih Bulos (9 Aralık 2013). "Syrian army reportedly seizes third town along key north-south highway". Los Angeles Times. Beirut, Libanon. 3 June 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Eylül 2015.
- ^ Aji, Albert (4 Mart 2014). "Syrian army advancing on rebel town near Lebanon". AP News. Erişim tarihi: 28 Ekim 2020.
- ^ "Syrian army advances amid new wave of explosions". Turkish Weekly. 7 Mart 2014. 10 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 May 2014.
- ^ "Syria conflict: Assad's forces fully control rebel stronghold of Yabroud, near Lebanon". 16 Mart 2014.
- ^ "Syrian Troops Capture Village Near Lebanon Border". NPR. 19 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2014.
- ^ a b "Le régime syrien reprend le Krak des Chevaliers et coupe la "route libanaise" des rebelles – L'Orient-Le Jour". Lorientlejour.com. 20 Mart 2014. Erişim tarihi: 27 Mart 2014.
- ^ Albert Aji (29 Mart 2014). "Syrian army takes two villages near Lebanon". The Daily Star. Erişim tarihi: 30 Mart 2014.
- ^ "Syria condemns Turkey 'aggression' after jet downed". Ndtv.com. Damascus. Agence France-Presse. 24 Mart 2014. Erişim tarihi: 7 June 2015.
- ^ "Rebels battle for northern Syria town | Video". Uk.reuters.com. 17 Mart 2014. 23 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mart 2014.
- ^ "Rebels take northern Syrian town on main highway: activists". Reuters. 4 Nisan 2014.
- ^ "Assad's cousin killed in fighting with Syrian rebels near Turkish border | JPost | Israel News". JPost. 23 Mart 2014. Erişim tarihi: 27 Mart 2014.
- ^ "Assad cousin killed in Syria's Latakia – Middle East". Al Jazeera English. Erişim tarihi: 27 Mart 2014.
- ^ "Syrian army regains full control of Rankous | News, Middle East". The Daily Star. Erişim tarihi: 19 May 2014.
- ^ "Syria rebels advance in Aleppo city". Aljazeera.com. Erişim tarihi: 21 May 2014.
- ^ "Syria rebels surrender in border town". Aljazeera.com. Erişim tarihi: 21 May 2014.
- ^ "السيطرة على تل استراتيجي جديد على الحدود مع الجولان المحتل". Syriahr.com. 27 Nisan 2014. Erişim tarihi: 21 May 2014.
- ^ "Syria Daily, April 25: Insurgents Take Key Regime Position in the Southwest". EA WorldView. 25 Nisan 2014. Erişim tarihi: 19 May 2014.
- ^ "FSA strikes jihadist-held stronghold". The Times. 26 Nisan 2014. Erişim tarihi: 19 May 2014.
- ^ "Activists: regime forces captured Tal Buraq". Syriahr.com. 29 Nisan 2014. Erişim tarihi: 21 May 2014.
- ^ "Evacuation truce in key Syrian city of Homs goes into effect". CNN. 7 May 2014. Erişim tarihi: 8 May 2014.
- ^ "Syria air defence head killed, rebels take northern town – Yahoo News UK". Uk.news.yahoo.com. Reuters. 20 Nisan 2011. Erişim tarihi: 19 May 2014.
- ^ "Al-Qaida militants captured town in northern Syria". Associated Press. 19 Eylül 2013. 13 July 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2014.
- ^ "ISIL captures Syrian town on border with Turkey". World Bulletin. 22 Kasım 2013. 4 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2014.
- ^ Bulos, Nabih (5 Ocak 2014). "Al Qaeda-linked group routed in Syrian rebel infighting". Los Angeles Times. Erişim tarihi: 5 Ocak 2014.
- ^ Chulov, Martin (6 Ocak 2014). "Syrian rebels oust al-Qaida-affiliated jihadists from northern city of Raqqa". The Guardian. Erişim tarihi: 19 Aralık 2025.
- ^ "'Hardly any' Qaeda militants left in Aleppo". Al Arabiya (English). 8 Ocak 2014. 5 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 May 2014.
- ^ Moukalled, Diana (7 Ocak 2014). "Syria: ISIS besieged by opposition fighters in Raqqa « ASHARQ AL-AWSAT". ASHARQ AL-AWSAT. Aawsat.net. 13 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2014.
- ^ "Turkish army strikes ISIS convoy in Syria". 30 Ocak 2014. Erişim tarihi: 21 May 2014.
- ^ Moukalled, Diana (27 Ocak 2014). "Key Al-Qaeda militant reportedly killed in Syria " ASHARQ AL-AWSAT". ASHARQ AL-AWSAT. Aawsat.net. 19 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2014.
- ^ "Islamist rebels oust ISIS from Syria's Deir Ezzor". 10 Şubat 2014. Erişim tarihi: 21 May 2014.
- ^ "إدلب خالية من " داعش " بشكل كامل . و الثوار يعلنون بدء معركة تحرير " خان شيخون " ( فيديو ) | عكس السير دوت كوم". Aksalser.com. Erişim tarihi: 20 Mart 2014.
- ^ "Isis rebels declare 'Islamic state' in Iraq and Syria". BBC News. 30 June 2014. Erişim tarihi: 30 June 2014.
- ^ "Jihadists capture key base from Syrian army". The Daily Star Newspaper – Lebanon. Erişim tarihi: 2 Ekim 2014.
- ^ ISIS militants seize towns in Syria's Aleppo province Retrieved 7 July 2024
- ^ "U.S. airstrikes hit ISIS targets inside Syria – CNN.com". CNN. 23 Eylül 2014. Erişim tarihi: 2 Ekim 2014.
- ^ sohranas (26 Ocak 2015). "YPG retakes the entire city of Ayn al- Arab "Kobani" after 112 days of clashes with IS militants". Syrian Observatory For Human Rights. 16 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2015.
- ^ "Syria opposition forces claim regime attack in Daraa futile". Al Monitor. 21 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2015.
- ^ "US-backed forces in Syria suffer big setback". 1 Kasım 2014. 7 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2014.
- ^ Sly, Liz (2 Kasım 2014). "U.S.-backed Syria rebels routed by fighters linked to al-Qaeda". The Washington Post. Erişim tarihi: 3 Kasım 2014.
- ^ Khatib, Lina. "The Nusra Front's Game-Changing Rise in Syria". Carnegie Middle East Center. Erişim tarihi: 21 Eylül 2015.
- ^ "Middle East – New Islamist alliance seizes Idlib from Syrian troops – France 24". France 24. 30 Mart 2015.
- ^ "Syria conflict: Islamists capture Jisr al-Shughur". BBC News. 25 Nisan 2015.
- ^ sohranas. "After al- Mastomi town and its military camp, Al- Fateh Army expels the regime forces from Nihlaya". Syrian Observatory For Human Rights. 22 May 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 May 2015.
- ^ "Rebels take Ariha from Assad". The Daily Star Newspaper – Lebanon. 29 May 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 July 2018.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 29 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2015.
- ^ "Outside Powers Weigh Their Options in Syria". Stratfor. 6 June 2015. 13 June 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 June 2015.
- ^ "Russians make air strikes on Islamic State, US-backed Syrian rebel targets | Stuff.co.nz". stuff.co.nz. Ekim 2015. Erişim tarihi: 21 Ekim 2015.
- ^ "Russian missiles 'hit IS in Syria from Caspian Sea'". BBC. 7 Ekim 2015.
- ^ "Syrian army, Russian jets drive back rebels in fiercest clashes for days: monitor". Reuters. 12 Ekim 2015.
- ^ "Syrian rebels fired on parachuting Russian pilots, killing at least one after Turkey shot down warplane: official". National Post. 25 Kasım 2015. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015.
- ^ Михаил Алаеддин (14 Aralık 2015). "Источник: сирийская армия вернула контроль над авиабазой близ Дамаска". RIA Novosti. Erişim tarihi: 14 Aralık 2015.
- ^ "Syria army fully captures rebel redoubt in Latakia". Al arabia. 12 Ocak 2016. Erişim tarihi: 14 Ocak 2016.
- ^ "Syria conflict: Major rebel town 'seized' in boost for Assad". BBC. 24 Ocak 2016. Erişim tarihi: 24 Ocak 2016.
- ^ Barry Temmo (26 Ocak 2016). "Update 4-Army establishes full control over al-Sheikh Miskeen in Daraa and a village in Aleppo".
- ^ "Erdogan says Syria operation aimed at IS jihadists, Kurdish PYD". France 24. 24 Ağustos 2016. 25 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Turkish forces deepen push into Syria, draw U.S. rebuke over their target Reuters, 29 Ağustos 2016.
- ^ "Turkish-backed Syrian rebels advance towards Manbij". www.aljazeera.com. Erişim tarihi: 15 July 2017.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 10 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2016.
- ^ "Syrian army, rebels agree to 72-hour Eid truce, but fighting continues". Reuters. 7 July 2016.
- ^ "Syria conflict: Army declares offensive in eastern Aleppo". BBC World News. 23 Eylül 2016. Erişim tarihi: 12 Eylül 2016.
- ^ "Recapture of Aleppo: What next for Syria?". BBC World News. 15 Aralık 2016. Erişim tarihi: 15 Aralık 2016.
"Russia: Syria establishes control over eastern Aleppo". CNN. 15 Aralık 2016. Erişim tarihi: 8 Ocak 2019. - ^ DuVall, Eric (3 Aralık 2016). "Assad's forces retake half of rebel-held Aleppo". United Press International. Staff writer(s) (3 Aralık 2016). "Aleppo siege: Syria rebels lose 50% of territory". BBC.
- ^ "Syria conflict: Ceasefire agreed, backed by Russia and Turkey". BBC World News. 29 Aralık 2016. Erişim tarihi: 29 Aralık 2016.
- ^ "Syrian army captures Wadi Barada". Al Jazeera. 29 Ocak 2017. Erişim tarihi: 29 Ocak 2017.
- ^ "Four towns, one agreement and the 'same tragedy for all': Buses arrive ahead of mass evacuations". Syria Direct. 13 Nisan 2017. 20 May 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2019.
- ^ "Syria war: Huge bomb kills dozens of evacuees in Syria". BBC News. 15 Nisan 2017. Erişim tarihi: 15 Nisan 2017.
- ^ Syrian army breaks Isis' three-year-long siege of Deir Ezzor: Liberating the city will mean relief for its 70,000 residents as Isis, feeling the pressure, begins to conscript female fighters. The Independent, 5 Eylül 2017.
- ^ "Suriye ordusu askeri depoları geri aldı". 10 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2017.
- ^ "3 Kasım 2017". 4 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2017.
- ^ "Syrian Civil War Map / Live Map of the Syrian Civil War". Syrian Civil War Map. Erişim tarihi: 2016-08-17.
- ^ Williams, Sara Elizabeth (6 Kasım 2016). "'Wrath on the Euphrates' as US-backed forces launch operation to seize Raqqa from Isil's grip". The Telegraph. 12 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2017.
- ^ Raqqa, ISIS ‘Capital,’ Is Captured, U.S.-Backed Forces Say, The New York Times
- ^ Hamming, Tore (2022). "12: Al-Qaida and the Syrian Jihad". Jihadi Politics: The Global Jihadi Civil War, 2014–2019. London: Hurst publishers. ss. 352, 353. ISBN 9781787387027.
- ^ Charles Lister (15 Şubat 2018). "How al-Qa'ida Lost Control of its Syrian Affiliate: The Inside Story – Combating Terrorism Center at West Point". Combating Terrorism Center at West Point. 1 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2018.
- ^ "Nour e-Din a-Zinki defects from HTS, citing unwillingness to end rebel infighting". Syria Direct. 20 July 2017. 25 July 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 July 2017.
- ^ Moussaoui, Rana. "Jihadists take control of major Syrian city". Yahoo! News. AFP. 16 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Kasım 2019.
- ^ Moussaoui, Rana. "Jihadists take control of major Syrian city". Yahoo! News. AFP. 16 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Kasım 2019.
- ^ Charles Lister (15 Şubat 2018). "How al-Qa'ida Lost Control of its Syrian Affiliate: The Inside Story – Combating Terrorism Center at West Point". Combating Terrorism Center at West Point. 1 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2018.
- ^ Petkova, Mariya (25 Eylül 2018). "After the Sochi agreement, HTS is facing internal divisions". Al Jazeera. 17 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2018.
- ^ Khalifa, Dareen (2023). "Idlib and the Hayat Tharir Al-Sham conundrum in Syria". Cook, Joana; Maher, Shiraz (Ed.). The Rule is for None but Allah: Islamist Approaches to Governance. Hurst Publishers. s. 258. ISBN 9780197690390. OCLC 1380615126.
- ^ "Breaking: Nusra recaptures 50 towns in Idlib and Aleppo from rival Islamist militia amid huge counter-offensive – Map update". Al-Masdar News. 3 Mart 2018. 3 March 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Moussaoui, Rana. "Jihadists take control of major Syrian city". Yahoo! News. AFP. 16 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Kasım 2019.
- ^ "Erdogan: Operation in Syria's Afrin has begun". Al Jazeera.
- ^ "Pro-Turkish forces pillage Afrin after taking Syrian city". Yahoo! News. Agence France-Presse. 18 Mart 2018. Erişim tarihi: 18 Mart 2018.
- ^ "Syrian rebel victory in Afrin reveals strength of Turkish-backed force". The Guardian. 22 Mart 2018. 16 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2018.
- ^ Putin announces Russian troop withdrawal from Syria during visit BBC.
- ^ "Syria's Ghouta residents 'wait to die' as more bombs fall". Reuters. 21 Şubat 2018. Erişim tarihi: 2018-02-22.
- ^ "Syria attack: nerve agent experts race to smuggle bodies out of Douma". The Guardian. 12 Nisan 2018.
- ^ Graham, Chris; Krol, Charlotte; Crilly, Rob; Ensor, Josie; Swinford, Steven; Riley-Smith, Ben; Emanuel, Louis (8 Nisan 2018). "Russia blames Israel for attack on Syrian air base as pressure mounts over gas atrocity". The Daily Telegraph. 12 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2018.
- ^ Ensor, Josie (12 Nisan 2018). "Syrian flag flying over onetime rebel stronghold Douma as Russians announce victory in Eastern Ghouta". The Telegraph. 12 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2018.
- ^ Syrian cleric condemns 'flagrant looting' after regime captured Yarmouk, Al-Araby 24 May 2018
- ^ "Rebels in southern Syria reach deal to end violence". www.aljazeera.com. Erişim tarihi: 20 Ağustos 2018.
- ^ Assad Authorizes Iraq to Attack ISIS in Syria , Haaretz, 30 Aralık 2018.
- ^ Iraqi jets strike ISIS target in Syria a day after Damascus carte blanche, The National, 31 Aralık 2018.
- ^ "U.S.-backed fighters in Syria capture last town held by ISIS". 14 Aralık 2018.
- ^ "Clashes reported from inside Al-Baghuz Fawqani". liveuamap/ Map of the Syrian Civil War (İngilizce). 20 Ocak 2019. Erişim tarihi: 23 Ocak 2019.
- ^ "US coalition forces overrun last ISIS village in Syria". The National (İngilizce). 23 Ocak 2019. Erişim tarihi: 23 Ocak 2019.
- ^ qsd1. "عاجل: قوات سوريا الديمقراطية تطلق معركتها الأخيرة – قوات سوريا الديمقراطية – Syrian Democratic Forces". Erişim tarihi: 19 Şubat 2019.
- ^ "′Islamic State′ defeated in Syria: US-backed Syrian forces". DW. Erişim tarihi: 23 Mart 2019.
- ^ "Islamic State group defeated as final territory lost, US-backed forces say". BBC News. 23 Mart 2019. Erişim tarihi: 24 Nisan 2019.
- ^ "Abu Bakr al-Baghdadi: US releases first images of raid on compound". BBC News. 31 Ekim 2019.
- ^ "Syrian ground troops capture rebel enclave". miamiherald. 8 May 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2019-05-08.
- ^ "Syrian regime force besiege Turkish army post and nearby towns". The National (İngilizce). 25 Ağustos 2019. Erişim tarihi: 2021-01-02.
- ^ "Ceasefire announced in Syria's Idlib province". BBC News. 2019-08-30. Erişim tarihi: 2021-01-02.
- ^ "Turkey will start operation east of Euphrates in Syria in a 'few days' – Breaking News – Jerusalem Post". www.jpost.com. REUTERS. 12 Aralık 2018.
- ^ "Unilateral military action into northeast Syria 'unacceptable': Pentagon". Reuters. 12 Aralık 2018.
- ^ "Turkey to clear Syria of both YPG, ISIL: Erdoğan". Hürriyet Daily News. 21 Aralık 2018.
- ^ "Turkey ready for operation east of Euphrates in Syria, Erdoğan says". DailySabah. 5 Ekim 2019. Erişim tarihi: 2019-10-06.
- ^ Borger, Julian; McKernan, Bethan (2019-10-07). "US to let Turkish forces move into Syria, dumping Kurdish allies". The Guardian (İngilizce). ISSN 0261-3077. Erişim tarihi: 2019-10-07.
- ^ Olorunnipa, Toluse; Kim, Seung Min (8 Ekim 2019). "Republicans deliver rare rebuke of Trump, slamming his Syria withdrawal decision". Washington Post.
- ^ "Operation Peace Spring starts in N Syria: Erdogan". aa.com.tr. Anadolu Agency. 9 Ekim 2019. Erişim tarihi: 9 Ekim 2019.
- ^ "Kurdish forces backed by US strike deal with Syria's Assad, in major shift in 8-year war". cnn.com. 14 Ekim 2019. Erişim tarihi: 14 Ekim 2019.
- ^ "Syrian army moves to confront Turkish forces as US withdraws". Times of Israel. 2019-10-14. Erişim tarihi: 2019-11-01.
- ^ Sirwan Kajjo (8 Aralık 2019). "Russian, Syrian Regime Forces Step Up Attacks on Rebel Stronghold Idlib". Voice of America. Erişim tarihi: 2021-08-23.
- ^ Tom O'Connor (17 Aralık 2019). "Syria Prepares for Massive Offensive as U.S. Votes for New Sanctions on Assad, Russia and Iran". Newsweek. Erişim tarihi: 2021-08-23.
- ^ "Breaking: Syrian Army kicks off 2nd phase of Idlib offensive". Al-Masdar News. 2019-12-19. 9 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2021-08-23.
- ^ "Syria war: Army 'recaptures' key town from opposition in Idlib". BBC News. 2020-01-29. Erişim tarihi: 2021-08-23.
- ^ Bethan McKernan (2020-02-05). "500,000 flee Syrian regime's deadly offensive in Idlib". The Guardian. Erişim tarihi: 2021-08-23.
- ^ "Syria war: Government troops seize part of key Idlib town Saraqeb". BBC News. 2020-02-07. Erişim tarihi: 2021-08-23.
- ^ "Syrian Government Captures Last Stretch of Highway Between Damascus and Aleppo". Voice of America. 2020-02-15. Erişim tarihi: 2021-08-29.
- ^ "Syrian forces seize most of Aleppo province, on eve of Turkey-Russia talks". NBC News. 2020-02-17. Erişim tarihi: 2021-08-29.
- ^ "Turkey launches 'limited' operation to retake Idlib towns". The New Arab (İngilizce). 20 Şubat 2020. Erişim tarihi: 2021-08-29.
- ^ "Regime forces target Turkish military column in Jabal Al-Zawiyah destroying at least one vehicle". SOHR (İngilizce). 26 Şubat 2020. Erişim tarihi: 2021-08-29.
- ^ "1 year ago Assad attack killed 34 Turkish troops in Syria's Idlib". Daily Sabah. 2021-02-27. Erişim tarihi: 2021-08-30.
- ^ "Turkey launches Operation Spring Shield". Hürriyet Daily News (İngilizce). 2 Mart 2020. Erişim tarihi: 2021-08-30.
- ^ "Opposition factions capture more areas in south Idlib as regime forces advance into Saraqeb". SOHR. 2020-03-02. Erişim tarihi: 2021-08-30.
- ^ Soldatkin, Vladimir (2020-03-06). "Russia, Turkey agree ceasefire deal for Syria's Idlib". Reuters. Erişim tarihi: 2021-08-30.
- ^ "The Syrian Regime Dropped About 11,000 Barrel Bombs on Daraa Governorate, Killing 1,177 Civilians, Forty Percent of Whom Were Women and Children". Syrian Network For Human Rights. 12 Eylül 2024. 27 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2024.
- ^ "How Syria Changed Turkey's Foreign Policy". Carnegie Europe. 14 Eylül 2021. 15 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2025.
- ^ "Silencing the Guns in Syria's Idlib". International Crisis Group. 14 Mayıs 2020. 10 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2025.
- ^ Syria’s Stalemate Has Only Benefitted Assad and His Backers. On the conflict’s 12th anniversary, everyday Syrians face a dire humanitarian situation, while Assad’s grip on power holds steady. Tuesday, March 14, 2023 / BY: Mona Yacoubian
- ^ "International pressure, ideological shift, and domestic developments shape the future of the eastern Euphrates region". Enab Baladi. 7 Ocak 2021. Erişim tarihi: 8 Ocak 2021.
- ^ "Heavy clashes grip southern Syria's Deraa province, monitor says". Al Jazeera English. 29 July 2021. Erişim tarihi: 29 July 2021.
- ^ "Turkish jets hit targets in Syria, Iraq after Istanbul bomb blast". Al Jazeera. 20 Kasım 2022. Erişim tarihi: 20 Kasım 2022.
- ^ "Turkey Launches Operation Claw-Sword Against Kurdish Militants In Iraq, Syria". Barron's. Agence France Presse. 20 Kasım 2022. Erişim tarihi: 20 Kasım 2022.
- ^ "Amid frequent reports about potential rapprochement between Ankara and Damascus | HTS escalates military operations on frontlines of "de-escalation zone"". SOHR. 18 Aralık 2022. Erişim tarihi: 19 Aralık 2025.
- ^ Hassan, Mohammed (9 Eylül 2023). "Deir ez-Zor torn between Arab tribes' struggle for independence and the SDF's efforts to subdue them". Middle East Institute. 10 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Funerals held in Syria for dozens of victims killed in deadliest attack in years". Associated Press (İngilizce). 6 Ekim 2023. 9 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2025.
- ^ Al-Khalidi, Suleiman (30 Kasım 2024). "Syrian rebels sweep into Aleppo, Russia conducts strikes in support of Assad". Reuters. 30 Kasım 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2024-12-03.
- ^ Dettmer, Jamie (4 Aralık 2024). "Erdoğan's risky play in Syria". 4 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024.
- ^ "Rebel Groups Overrun Aleppo, Reigniting Syrian Civil War and Challenging Assad". 2 Aralık 2024. 4 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024.
- ^ Soylu, Ragip (6 Aralık 2024). "Turkey's Erdogan backs rebel offensive in Syria". 10 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024.
- ^ "The Runaway Dictator and prospects for resistance to foreign aggression". Mondoweiss (İngilizce). 18 Aralık 2024. 18 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2025.
- ^ "More Russian strikes as Syrian rebels advance after taking Aleppo" (İngilizce). BBC News. 1 Aralık 2024. 1 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2024-12-03.
- ^ "Syrian rebels closing in on city of Hama - report". The Jerusalem Post | JPost.com (İngilizce). 30 Kasım 2024. 1 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2024.
- ^ "What does Turkey gain from the rebel offensive in Syria?". Atlantic Council (İngilizce). 5 Aralık 2024. 9 Şubat 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2025.
- ^ "Syrian National Coalition PM: Operation Freedom Dawn aims to cut PKK supply lines - Türkiye Today". Türkiye Today (İngilizce). 1 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2024.
- ^ "Escalating conflict in northern Aleppo: Pro-Turkish factions launch offensive as Syrian army tightens control - Map/Video". caliber.az (İngilizce). 1 Aralık 2024. 1 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2024.
- ^ "Clashes between the SDG and SNA on al-Bab front" (İngilizce). 1 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2024.
- ^ ""Hay'at Tahrir al-Sham" and "National Army" control the towns of Khanaser and Al-Safira, Kuweires Airport in the Aleppo countryside, and military sites on the outskirts of Aleppo". SOHR (Arapça). 1 Aralık 2024. Erişim tarihi: 1 Aralık 2024.
- ^ "Turkish-backed Syrian opposition group blocked Kurdish plan, Turkish security sources say". Alarabiya News (İngilizce). 1 Aralık 2024. 1 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2024.
- ^ Yılmaz, Mehmet Şah; Koparan, Ömer; Karacaoğlu, Mehmet Burak (1 Aralık 2024). "Syrian National Army enters Tel Rifaat in major offensive against PKK/YPG terror corridor". Anadou Agency. 1 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2024.
- ^ "More than 200,000 Syrians trapped in Operation "Dawn of Freedom".. Communications cut off in northern Aleppo countryside and fears of massacres against Kurdish citizens" (Arapça). SOHR. 1 Aralık 2024. Erişim tarihi: 1 Aralık 2024.
- ^ Kardo Roj (4 Aralık 2024). "SDF Reports Casualties Among Turkey-Backed Militants in Northern Syria". North Press Agency. 4 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2024.
- ^ "Syrian opposition forces launch new offensive in Manbij, northern Syria". Türkiye Today. 6 Aralık 2024. 7 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2024.
- ^ "With the support of Turkish drones, the factions of the "Fajr al-Hurriya" operations room attack several axes in the Manbij countryside" (Arapça). SOHR. 8 Aralık 2024. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024.
- ^ "Following fierce clashes | Turkish-backed factions take control of Manbij and 50 militiamen and members of "Manbij Military Council Forces" killed". Suriye İnsan Hakları Gözlemevi. 9 Aralık 2024. Erişim tarihi: 23 Aralık 2024.
- ^ Adam Taylor; Júlia Ledur (9 Aralık 2024). "Fall of Assad puts Russia's large military footprint in Syria at risk". The Washington Post. 9 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2024.
- ^ "Ongoing escalation in Aleppo countryside | Four Turkish-backed militiamen killed and others injured". SOHR. 6 Şubat 2025. Erişim tarihi: 19 Aralık 2025.
- ^ "Al-Sharaa-Abdi agreement fails to establish ceasefire in eastern Aleppo". Enab Baladi. 20 Mart 2025. Erişim tarihi: 8 Aralık 2025.
- ^ "Syrian forces deploy at key dam under deal with Kurds". Al-Monitor. 12 Nisan 2025. 12 Nisan 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Temmuz 2025.
- ^ "Assad loyalists kill at least 13 police officers in ambush on Syrian forces in coastal town". Associated Press. 6 Mart 2025. Erişim tarihi: 10 Mart 2025.
- ^ a b "Syria can't escape war". UnHerd. 13 Mart 2025. 13 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Carter, Brian (3 Nisan 2025). "Alawite Insurgents Seek to Use Sectarian Violence to Destabilize the Interim Government in Syria". www.understandingwar.org. 6 Nisan 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Mroue, Bassem; Sewell, Abby (7 Mart 2025). "Clashes in Syria between government forces and Assad loyalists kill more than 200". Associated Press. 8 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Syria announces end of military operation against al-Assad loyalists". Al Jazeera English. 10 Mart 2025. 10 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Marsi, Federica (8 Mart 2025). "Syria updates: Gov't forces battle al-Assad loyalists; hundreds killed". Al Jazeera English. 22 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Iran Update, May 27, 2025". Institute for the Study of War.
Pro-Assad Alawite insurgent attacks targeting the Syrian transitional government and Sunni communities have become increasingly rare compared to the height of insurgent activity in March 2025. ... The lack of insurgent attacks in April and May ... suggests that the insurgency has weakened significantly.
- ^ "Israel's Netanyahu declares end of Syria border agreement, orders military to seize buffer zone". The New Arab. 8 Aralık 2024. 8 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2024.
- ^ "IDF takes over Syrian Hermon, strikes Syrian chemical weapons factory". The Jerusalem Post | JPost.com (İngilizce). 8 Aralık 2024. 8 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024.
- ^ "Israel grabs buffer zone in Syria's Golan, tells villagers to stay home". Al Jazeera (İngilizce). 8 Aralık 2024. 8 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024.
- ^ "Suspected Israeli strikes hit a part of Damascus, two security sources say". Reuters. 8 Aralık 2024. 8 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2025.
- ^ Fabian, Emanuel (8 Aralık 2024). "Israeli strikes in Syria target weaponry it fears could be acquired by hostile forces". www.timesofisrael.com (İngilizce). 8 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024.
- ^ "Blinken Says Israel Seeking To Ensure Syria Army Equipment Doesn't Fall Into 'Wrong Hands'". www.barrons.com (İngilizce). Agence France Presse. 12 Aralık 2024. Erişim tarihi: 9 Ocak 2025.
- ^ Christou, William (18 Temmuz 2025). "'Shot in the head, as if executed': four days of violence end with hundreds dead in southern Syria". The Guardian. ISSN 0261-3077. 18 Temmuz 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2025.
- ^ Goldbaum, Christina (15 Temmuz 2025). "Israel Attacks Near Syria's Military Headquarters. Here's What to Know". The New York Times (İngilizce). ISSN 0362-4331. 16 Temmuz 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2025.
- ^ "Presidential palace and Syrian army headquarters targeted in Damascus strikes: Israeli Channel 12". LBCI. 16 Temmuz 2025. 16 Temmuz 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2025.
- ^ "خسائر بشرية جراء القصف الإسرائيلي لمحيط مطار الثعلة بالسويداء جنوب سوريا" [Human losses due to Israeli shelling near al-Tha'lah Airport in Suwayda, southern Syria]. Sada El-Balad (Arapça). 16 Temmuz 2025. 17 Temmuz 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2025.
- ^ "غارات "إسرائيلية" تستهدف مدينة درعا" ["Israeli" Airstrikes Target the City of Daraa]. Iraq Observer (Arapça). 16 Temmuz 2025. 16 Temmuz 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2025.
- ^
- "Syrian Bedouins 'massacred' by Druze anti-government militias, says state media". Middle East Eye. 17 Temmuz 2025. 17 Temmuz 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2025.
- "Syrian Bedouin flee Druze-majority province of Suweida after truce, amid reports of reprisal killings". The New Arab. 17 Temmuz 2025. 17 Temmuz 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2025.
- "مجزرة ونزوح جماعي للبدو من ريف السويداء بعد انسحاب قوات الجيش" [Massacre and mass displacement of Bedouins from rural Suwayda after army withdrawal]. Al Jazeera Arabic (Arapça). 17 Temmuz 2025. 18 Temmuz 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2025.
- ^ "Building Syria's new army: Future plans and the challenges ahead". Middle East Institute (İngilizce). 12 June 2025. Erişim tarihi: 2025-10-08.
- ^ Sharawi, Ahmad (2025-08-14). "Stalled Syria-SDF Deal Risks Sparking Wider Conflict". Foundation for Defense of Democracies (İngilizce). Erişim tarihi: 2025-08-31.
- ^ "SDF–government talks kick off in Damascus under US sponsorship". Shafaq News (İngilizce). 7 Ekim 2025. Erişim tarihi: 2025-10-07.
- ^ "Lübnan'ın Esed savaşı". Ankara Haber. 26 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2012.
- ^ Holmes, Oliver (23 Ağustos 2013). "Bombs kill 42 outside mosques in Lebanon's Tripoli". Reuters. 29 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2013.
- ^ Bassam, Laila (15 Ağustos 2013). "Car bomb kills 20 in Hezbollah's Beirut stronghold". Reuters. 25 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2013.
- ^ Anderson, Sulome (6 Eylül 2013). "The Syrian War Is Creating a Massive Kidnapping Crisis in Lebanon". The Atlantic. Erişim tarihi: 15 Ekim 2019.
- ^ "Syria pounds ISIS bases in coordination with Iraq". The Daily Star Newspaper – Lebanon. 18 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2015.
- ^ CJTF-OIR Official Twitter. 2019-03-25 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Mart 16, 2019. Accessed Mart 25, 2019.
- ^ "First ground clash between ISIS and US forces in Iraq". Shafaq News. 16 Aralık 2014. 17 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2014.
- ^ "Reports of U.S. Ground Fighters Emerge as ISIS Gains in Iraq". The Fiscal Times. 17 Aralık 2014. 17 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2014.
- ^ CJTF-OIR Official Twitter. 2019-04-13 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Mart 20, 2019. Accessed Mart 25, 2019.
- ^ CJTF-OIR Official Twitter. 2019-04-15 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Mart 15, 2019. Accessed Mart 25, 2019.
- ^ "Iran 'sent soldiers to fight in Iraq'". Al Jazeera America. 23 Ağustos 2014. 20 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2014.
- ^ "Who Else, Besides Americans, Are Flying Fighter Jets in Iraq?". Slate Magazine. 8 Ağustos 2014. 12 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Kasım 2014.
- ^ Mostafa, Nehal (9 Aralık 2017). "Iraq announces end of war against IS, liberation of borders with Syria: Abadi". Iraqi News. 9 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2017.
- ^ "Syria: Mounting Casualties from Cluster Munitions". Human Rights Watch. 16 Mart 2013. 5 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2016.
- ^ "Syria: Mounting Casualties from Cluster Munitions". Hrw.org. 16 Mart 2013. 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2013.
- ^ a b "Russia's Lethal Thermobaric Rocket Launchers: A Game Changer in Syria?". The National Interest. 2 Aralık 2015. 15 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2015.
- ^ Syria rebels say Assad using 'mass-killing weapons' in Aleppo – Israel News, Ynetnews 12 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Ynetnews.com (20 June 1995).
- ^ Cumming-Bruce, Nick (4 Haziran 2013). "U.N. Panel Reports Increasing Brutality by Both Sides in Syria". The New York Times. 25 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2017.
- ^ "Syria crisis: Incendiary bomb victims 'like the walking dead'". BBC News. 7 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2015.
- ^ Syria rebels say Assad using 'mass-killing weapons' in Aleppo - Israel News, Ynetnews 12 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Ynetnews.com (1995-06-20). Retrieved on 2013-08-19.
- ^ Dropping Thermobaric Bombs on Residential Areas in Syria_ Nov. 5. 2012 - Syria Videos : Firstpost Topic - Page 1 19 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Firstpost.com. Retrieved on 2013-08-19.
- ^ Cumming-Bruce, Nick (4 Haziran 2013). "U.N. Panel Reports Increasing Brutality by Both Sides in Syria". New York Times. 25 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2013.
- ^ Saad, Waida; Rick, Gladstone (22 Şubat 2013). "Scud Missile Attack Reported in Aleppo". New York Times. 9 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2013.
- ^ Sevil Küçükkoşum. "Syria fired more than 40 Scud missiles in two months". Hurriyet Daily News. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2013.
- ^ "U.S. condemns Scud attack in Syria, invites opposition for talks". NBC News. 24 Şubat 2013. 13 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2013.
- ^ "20 dead in Scud missile attack in Syria, activists say". Los Angeles Times. 29 Mart 2013. 6 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2013.
- ^ "NGO: Missile fired on Syria town kills 4 civilians". Al Arabiya. 28 Nisan 2013. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2013.
- ^ "Syrian missile kills 26 in village near Aleppo 3 June 2013". France24.com. 6 Aralık 2012. 19 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2013.
- ^ a b "Iran says it hit targets in Syria with Zolfaghar ballistic missiles – Jane's 360". janes.com. 19 June 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 June 2017.
"Iran's Revolutionary Guard strikes Syria for Tehran attacks". CNBC. 18 June 2017. 22 June 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2017. - ^ Cohen, Gili (18 June 2017). "Iran Fires at Militants in Syria in First Use of Mid-range Missiles in 30 Years". Haaretz. Reuters, Associated Press. 18 June 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 June 2017.
- ^ "Russia Delivers Kornet Anti-Tank Guided Missiles To Syria". 20 Ağustos 2015. 24 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2016.
- ^ "Saudi Arabia just replenished Syrian rebels with one of the most effective weapons against the Assad regime – Business Insider". Business Insider. 15 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2016.
- ^ "Facts About Sarin". Centers for Disease Control. 14 Nisan 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ekim 2015.
- ^ "UN Chemical Weapons Report Will Confirm Sarin Gas Used in Aug. 21 Attack". 16 Eylül 2013. 9 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2013.
- ^ Gladstone, Rick; Chivers, C.J. (16 Eylül 2013). "Forensic Details in U.N. Report Point to Assad's Use of Gas". New York Times. 18 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2013.
- ^ Drum, Kevin (16 Eylül 2013). "Yep, the Ghouta Gas Attacks Were Carried Out By the Assad Regime". Mother Jones. 20 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2013.
- ^ Syria Used Chlorine in Bombs Against Civilians, Report Says 22 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The New York Times, Rick Gladstone, 24 Ağustos 2016. Retrieved 25 Ağustos 2016.
- ^ Lutkefend Schneider; Theresa Tobias (Şubat 2019). "Nowhere to Hide: The Logic of Chemical Weapons Use in Syria" (PDF). ss. 1–47. 16 Aralık 2022 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi – GPPi vasıtasıyla.
- ^ Lombardo, Clare (17 Şubat 2019). "More Than 300 Chemical Attacks Launched During Syrian Civil War, Study Says". NPR. 7 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Russia Clashes With Europeans Over Report on Syria Chemical Weapons Attacks". TIME. 16 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2020.
- ^ "Conference of the States Parties adopts Decision to suspend certain rights and privileges of the Syrian Arab Republic under the CWC". OPCW. 22 Nisan 2021. 3 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "OPCW Confirms Chemical Weapons Use in Syria". Arms Control Association. July 2021. 1 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Syria has likely used chemical weapons 17 times: International chemical weapons watchdog". The Hindu. 4 Haziran 2021. 6 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "On the 12th Anniversary of the Popular Uprising: A Total of 230,224 Civilians Documented as Dead, including 15,275 Who Died due to Torture, 154,871 Arrested and/or Forcibly Disappeared, and Roughly 14 Million Syrians Displaced". 2023-03-27 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2023-03-27.
- ^ "Monthly Statistical Report on Casualties in Syria – November 2020". Kasım 2020. 2 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "UN must refer Syria war crimes to ICC: Amnesty". GlobalPost. 16 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2014.
- ^ a b c Pelley, Scott (11 July 2021). "The evidence of Syrian President Bashar Assad and his regime's legacy of war crimes". CBS News. 14 May 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "syrias disappeared". BBC News. 11 Kasım 2014. 11 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2014.
- ^ Loveluck, Louisa (5 Kasım 2015). "Amnesty accuses Syrian regime of 'disappearing' tens of thousands". The Daily Telegraph. 27 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 June 2016.
- ^ Monitor: 60,000 dead in Syria government jails 22 Mayıs 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Al Jazeera
- ^ "UN inquiry stops short of directly blaming Russia over Idlib attacks". The Guardian. 7 Nisan 2020. Erişim tarihi: 7 Nisan 2020.
- ^ Nebehay, Stephanie (11 Eylül 2019). "UN investigators point to Syria war crimes". Newcastle Herald (İngilizce). 19 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2019.
- ^ "Syria and Isis committing war crimes, says UN". The Guardian. 27 Ağustos 2014. 28 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2014.
- ^ "Fotoğraflar tüm dünyada yankı uyandırdı". Anadolu Ajansı. 21 Ocak 2014. Erişim tarihi: 9 Aralık 2025.
- ^ Christou, William (2025-02-06). "Defector who exposed Assad's brutality calls for Syria sanctions to be lifted". The Guardian. Erişim tarihi: 2025-02-07.
- ^ "Bashar al-Assad's crimes against humanity, caught on camera: A trove of pictures of atrocious abuse is pronounced genuine". The Economist. 16 Aralık 2015. Erişim tarihi: 9 Aralık 2025.
- ^ "Gruesome Photographs Smuggled Out of Syria Show Widespread Torture, Execution". PetaPixel. 23 Ocak 2014. Erişim tarihi: 5 Kasım 2014.
- ^ Ian Black (21 Ocak 2014). "Syrian regime document trove shows evidence of 'industrial scale' killing of detainees". The Guardian. Erişim tarihi: 5 Kasım 2014.
- ^ "Report: Syria tortured and executed 11,000". Erişim tarihi: 5 Kasım 2014.
- ^ "foreignaffairs.house.gov". 6 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2014.
- ^ "EXCLUSIVE: Gruesome Syria photos may prove torture by Assad regime". CNN. 21 Ocak 2014. 22 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ocak 2014.
- ^ "Syria: 13,000 secretly hanged in Saydnaya military prison – shocking new report". Amnesty International. 22 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2017.
- ^ "US accuses Syria of killing thousands of prisoners and burning the dead bodies in large crematorium outside Damascus". The Washington Post. 19 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 May 2017.
Harris, Gardiner (15 May 2017). "Syria Prison Crematory Is Hiding Mass Executions, U.S. Says". The New York Times. ISSN 0362-4331. 15 May 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 May 2017. - ^ Harris, Gardiner; Barnard, Anne (15 May 2017). "Syrian Crematory Is Hiding Mass Killings of Prisoners, U.S. Says". The New York Times. 15 May 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 May 2017.
- ^ Report of the Independent International Commission of Inquiry on the Syrian Arab Republic (PDF). United Nations. General Assembly. Human Rights Council. 5 Şubat 2015. ss. 9, 10, 48. 6 Nisan 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 June 2016.
- ^ "A Message to America from a Gravedigger in Syria". United States Holocaust Memorial Museum. 24 Mart 2022. Erişim tarihi: 11 Aralık 2025.
- ^ Al-Jnaidi, Laith; Sio, Mohammad (14 Nisan 2025). "Syrian 'gravedigger' reveals identity, exposes Assad regime's mass killings". Anadolu Ajansı. Erişim tarihi: 11 Aralık 2025.
- ^ Chulov, Martin (27 Nisan 2022). "Massacre in Tadamon: how two academics hunted down a Syrian war criminal". Erişim tarihi: 11 Aralık 2025.
- ^ Shahhoud, Annsar; Üngör, Uğur Ümit (27 Nisan 2022). "How a Massacre of Nearly 300 in Syria Was Revealed". Erişim tarihi: 11 Aralık 2025.
- ^ "Tadamon'daki katliamı dünyaya duyuran profesör Yeni Şafak'a konuştu". Yeni Şafak. 24 Mayıs 2022. Erişim tarihi: 11 Aralık 2025.
- ^ "Mass grave found near Damascus could contain thousands of bodies". Al Jazeera (İngilizce). Erişim tarihi: 2024-12-17.
- ^ "Syria: Mass Grave in Damascus Should be Protected, Investigated | Human Rights Watch" (İngilizce). 2024-12-16. Erişim tarihi: 2024-12-17.
- ^ "Syria's mass graves horror: Why the Assad regime is being compared to Nazi Germany". Firstpost (İngilizce). 2024-12-19. Erişim tarihi: 2024-12-19.
- ^ "Syria mass graves: Daunting task of searching for and naming the dead". www.bbc.com (İngilizce). Erişim tarihi: 2024-12-17.
- ^ a b J. Koulouriotis, Eva (22 May 2022). "Assad: Master of ethnic cleansing in the 21st century". Syria Wise. 2 July 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Martin Chulov; Mona Mahmood (22 July 2013). "Syrian Sunnis fear Assad regime wants to 'ethnically cleanse' Alawite heartland". The Guardian. 5 May 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Nakhoul, Samia (12 June 2012). "Insight: Syria massacres, ethnic cleansing that may backfire". Reuters. 22 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Hamad, Sam (30 June 2017). "Daraa 'de-escalation' masks Assad's ethnic cleansing in Syria". New Arab. 7 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ El-Bar, Karim (5 Eylül 2016). "'Ethnic cleansing on an unprecedented scale': Rebels, UN criticise Assad tactics". Middle East Eye. 15 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Nelson, Lara (18 Kasım 2015). "The Shia jihad and the death of Syria's army". Middle East Eye. 14 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ekim 2016.
- ^ Esad'ın insan mezbahası: Sednaya Cezaevi hakkında bilmeniz gerekenler
- ^ "How to Define Violence in Aleppo?". 23 Mart 2017. Erişim tarihi: 7 Aralık 2024.
- ^ "Turkish PM accuses Russia of 'ethnic cleansing' in Syria". Reuters (İngilizce). 2015-12-09. Erişim tarihi: 2021-10-11.
- ^ "Turkey says Russia is 'ethnically cleansing' Turkmen. Who are they?". Christian Science Monitor. 2015-12-09. ISSN 0882-7729. Erişim tarihi: 2021-10-11.
- ^ Beauchamp, Zack (2015-11-24). "Syria's Turkmen: who they are, and what they have to do with Russia's downed plane". Vox (İngilizce). Erişim tarihi: 2021-10-11.
- ^ "Turkmens in Bayırbucak face ethnic cleansing after Rabia falls". Daily Sabah (İngilizce). 2016-01-27. Erişim tarihi: 2021-10-11.
- ^ "A New Ethnic Genocide Massacre in Homs Northern Countryside" (PDF). SNHR (İngilizce). 14 Şubat 2013. Erişim tarihi: 8 Aralık 2025.
- ^ "196 Palestinian were killed by the Syrian regime forces including 491 due to torture" (PDF). SNHR (İngilizce). 29 Temmuz 2020. Erişim tarihi: 8 Aralık 2025.
- ^ Callimachi, Rukmini (16 Ağustos 2018). "Turkish Airstrike in Iraqi Territory Kills a Kurdish Militant Leader". The New York Times. 21 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Cetorelli, Valeria (9 May 2017). "Mortality and kidnapping estimates for the Yazidi population in the area of Mount Sinjar, Iraq, in August 2014: A retrospective household survey". PLOS Medicine. 14 (5). doi:10.1371/journal.pmed.1002297 . PMC 5423550 . PMID 28486492.
- ^ Robertson, Geoffrey (2013). "11: Justice in Demand". Crimes Against Humanity: The Struggle for Global Justice. 4th. New York, NY, USA: The New Press. ss. 560–562, 573, 595–607. ISBN 978-1-59558-860-9.
- ^ Syria Freedom Support Act; Holocaust Insurance Accountability Act of 2011. Washington D.C., USA: Committee on Foreign Affairs, House of Representatives. 2012. ss. 221–229.
- ^ Vohra, Anchal (16 Ekim 2020). "Assad's Horrible War Crimes Are Finally Coming to Light Under Oath". Foreign Policy. 2 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Connolly, Kate (16 June 2025). "German court sentences Syrian doctor to life in jail for crimes against humanity". the Guardian. Erişim tarihi: 14 Eylül 2025.
- ^ Martina Nosakhare, Whitney (15 Mart 2022). "Some Hope in the Struggle for Justice in Syria: European Courts Offer Survivors a Path Toward Accountability". Human Rights Watch. 5 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Syria: UN approves mechanism to lay groundwork for investigations into possible war crimes". UN News Centre. 22 Aralık 2016. 23 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2016.
- ^ Goldston, James A. (8 Ağustos 2019). "Don't Give Up on the ICC". Foreign Policy. 5 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2019.
- ^ Nina Larson (12 Aralık 2024), "UN investigators say 4,000 Syrian rights abusers identified", Al-Monitor, Wikidata Q131433138
- ^ "Joint statement by Canada and the Kingdom of the Netherlands on instituting proceedings at the International Court of Justice to hold Syria to account for torture". Government of Netherlands. 12 June 2023. 13 June 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Canada and the Kingdom of the Netherlands jointly institute proceedings against the Syrian Arab Republic and request the Court to indicate provisional measures" (PDF). International Court of Justice.org. 12 June 2023. ss. 1, 2. 13 June 2023 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ "Canada and the Kingdom of Netherlands vs. the Syrian Arab Republic" (PDF). International Court of Justice.org. 8 June 2023. 12 June 2023 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ "ICC chief prosecutor Karim Khan meets Syria's new leader", Al-Monitor, 17 Ocak 2025, Wikidata Q131820620
- ^ Lundgren, Magnus (2016). "Mediation in Syria: initiatives, strategies, and obstacles, 2011–2016". Contemporary Security Policy. 37 (2). ss. 273–288. doi:10.1080/13523260.2016.1192377.
- ^ "Under pressure from Turkey, UN excludes PYD from Syria talks". Al-Monitor: The Pulse of the Middle East. 28 Ocak 2016.
- ^ "Syria's Kurds protest exclusion from constitutional committee". France 24. 2 Ekim 2019.
- ^ "Syria conflict: Rebels agree to attend Astana peace talks". BBC. 30 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 June 2018.
- ^ "Kazakhstan Offers Astana As Venue Of Syrian Peace Talks". InDepthNews. 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2017.
- ^ Bayan, Kayali (13 Aralık 2024). "Why Attempts at Normalizing with Assad Didn't Turn the Page on Syria". The Wilson Center. Erişim tarihi: 13 Aralık 2024.
- ^ "Damascus says new Syrian army to include Kurdish forces". Rudaw Media Network. 29 Aralık 2024. Erişim tarihi: 29 Aralık 2024.
- ^ "Syrian Interim Government (SIG) Prime Minister Congratulates President Ahmed Al-Sharaa, Puts SIG Resources At His Government's Disposal". MEMRI. Erişim tarihi: 4 Şubat 2025.
- ^ "Mustafa Places Interim Government at the Disposal of the Syrian State". Syrian Observer. 5 Şubat 2025. Erişim tarihi: 19 Aralık 2025.
- ^ "Iran Update, February 6, 2025". Institute for the Study of War (İngilizce). 6 Şubat 2025. Erişim tarihi: 19 Aralık 2025.
- ^ "Syria's transitional government forms national dialogue committee". The New Arab. 12 Şubat 2025. Erişim tarihi: 12 Şubat 2025.
- ^ "Syrian Negotiating Committee and National Coalition prepare for dissolution in meeting with president al-Sharaa". The Syrian Observer. 13 Şubat 2025. Erişim tarihi: 13 Şubat 2025.
- ^ "Syria to have new government on March 1: Foreign minister". Ahram Online. 12 Şubat 2025. Erişim tarihi: 19 Aralık 2025.
- ^ "Syria merges Kurdish-led Syrian Democratic Forces into state institutions". Al Jazeera English. 10 Mart 2025. Erişim tarihi: 10 Mart 2025.
- ^ "Syria – Global Centre for the Responsibility to Protect". 6 Şubat 2023. 6 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2024.
- ^ "Syria Refugee Crisis Explained". 29 Mart 2023. 29 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2024.
- ^ Al Rifai, Diana; Haddad, Mohammed (17 Mart 2015). "What's left of Syria?". Al Jazeera English. 20 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2015.
- ^ "Children bearing the brunt of latest escalation in Syrian civil war". Local News 8 (İngilizce). CNN. 2 Şubat 2020. 2 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Şubat 2020.
- ^ "Internally Displaced People". UNHCR Syria (İngilizce). Erişim tarihi: 18 Ocak 2022.
- ^ "Sanctions On Damascus And Tehran Have Led To Serious Fuel Shortages In Syria". 14 Nisan 2019. 14 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2019.
- ^ Celik, Ersin (1 Eylül 2017). "Over 13,500 mosques destroyed in Syria". Yeni Safak. 5 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Report: Over 120 churches damaged war in Syria since 2011". citynews1130.com. 9 Eylül 2019. 21 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2019.
- ^ "Palmyra's Temple of Bel destroyed, says UN". BBC News. 1 Eylül 2015. 3 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2015.
- ^ Said, H.; Raslan, Rasha; Sabbagh, Hazem (26 Mart 2016). "Palmyra Castle partially damaged due to ISIS acts, plans to restore it to its former glory". Syrian Arab News Agency. 27 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Aleppo girl's Twitter appeals for peace capture world's attention". Globe and Mail. Erişim tarihi: 19 Aralık 2025.
- ^ "7-year-old Bana Alabed tweets her life in besieged Aleppo, the horror of Syria airstrikes". Daily Sabah. 22 Ekim 2016. Erişim tarihi: 19 Aralık 2025.
- ^ "The Syrian Revolution 2011". 3 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2019 – Facebook vasıtasıyla.
- ^ "Media Watch: Beware the 'trusted' source". ABC. Australia. 16 May 2011. 3 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Kasım 2011.
- ^ "Gigantisk DR-bommert uden konsekvenser –". Avisen.dk. 18 May 2011. 22 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Kasım 2011.
- ^ "Syria's War Viewed Almost in Real Time". The Wall Street Journal. 27 Eylül 2013. 24 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2017.
- ^ "Watching Syria's War". NYT. 21 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Eylül 2013.
- ^ Önhon, Ömer (2021). Büyükelçinin Gözünden Suriye. Remzi Kitabevi. s. 167-168.
- ^ "Journalists Killed in Syria since 1992". Committee to Protect Journalists. 24 July 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 July 2012. According to the organisation, no journalists were killed in Syria between 1992 and the start of the uprising.
- ^ "Thirty-Three Professional and Citizen Journalists Killed since March 2011". Reporters Without Borders. 10 July 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 July 2012.
- ^ Wardrop, Murray (22 Şubat 2012). "Syria: Sunday Times journalist Marie Colvin 'killed in Homs'". The telegraph. 3 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 July 2012.
- ^ Malbrunot, Georges (17 July 2012). "Jacquier: l'enquête française pointe les rebelles syriens" [Jacquier: French investigation points to Syrian rebels]. Le Figaro (Fransızca). 18 July 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 July 2012.
- ^ "Syria: Rampant Torture of Protesters". Human Rights Watch. 16 Nisan 2011. 21 July 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 June 2012.
- ^ "Citizen journalist sentenced to death for Al-Jazeera interview – Reporters Without Borders". Reports Without Borders. 28 June 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 July 2012.
- ^ "Syria: Deported Palestinian journalist speaks out about torture in custody". Amnesty International. 17 May 2012. 3 June 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 June 2012.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Suriye Gündemi, Savaşa dair haber-analiz sitesi (Türkçe)
- Suriye Arşivi, Savaşa ilişkin video arşivi projesi (Türkçe)
- Suriye İnsan Hakları Gözlemevi (İngilizce)
- Suriye İnsan Hakları Ağı (İngilizce)
Arap Baharı'nın parçası | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 Suriye konuları | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Tarih |
| ||||||||||
| Coğrafya |
| ||||||||||
| Siyaset |
| ||||||||||
| Ekonomi |
| ||||||||||
| Toplum |
| ||||||||||
| Ülkelere göre olaylar |
|
|---|---|
| Gruplar |
|
| Önemli insanlar |
|
| Etki |
|
| BM Kararları | |
| Uluslararası tepkiler | |
| Yurtiçi tepkiler | |
| Ülkelerine göre kronolojiler | |
| 1925-1979 | |
|---|---|
| Askeri ilişkiler ve çatışmalar | |
| Yasalar | |
| Başka konular | |
- Suriye İç Savaşı
- 21. yüzyıl savaşları
- 2011'de çatışmalar
- 2012'de çatışmalar
- 2013'te çatışmalar
- 2014'te çatışmalar
- 2015'te çatışmalar
- 2016'da çatışmalar
- 2017'de çatışmalar
- 2018'de çatışmalar
- 2019'da çatışmalar
- 2020'de çatışmalar
- 2021'de çatışmalar
- 2022'de çatışmalar
- 2023'te çatışmalar
- 2024'te çatışmalar
- Beşşar Esad
- 2023'te Suriye
- 2010'larda Suriye
- 2020'lerde Suriye
- Ülkeler ve halklarına göre Asya'da iç savaşlar
- Jeopolitik rekabet
- İran-İsrail vekâlet çatışması
- İran-Suudi Arabistan vekâlet çatışması
- Suriye İç Savaşı'ndaki askerî faaliyetler
- Suriye'de siyaset
- Suriye'deki protestolar
- Vekâlet savaşları
- Din temelli iç savaşlar
- Din savaşları
- Mısır savaşları
- Fransa'nın savaşları
- İran'ın savaşları
- Irak'ın savaşları
- İsrail'in savaşları
- Katar'ın savaşları
- Rusya'nın savaşları
- Suudi Arabistan'ın savaşları
- Suriye'nin savaşları
- Türkiye'nin savaşları
- Birleşik Krallık'ın savaşları
- Amerika Birleşik Devletleri'nin savaşları
- Suriye'deki ayaklanmalar
- 2025'te çatışmalar