Kuş kalçalı dinozorlar
| Kuş kalçalı dinozorlar | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Kuş kalçalı dinozorların fosilleri. Soldan saat yönüne doğru: Heterodontosaurus (Heterodontosauridae), Nipponosaurus (Ornithopoda), Borealopelta (Ankylosauria), Triceratops (Ceratopsia), Stegoceras (Pachycephalosauria) ve Stegosaurus (Stegosauria). | |||||||||
Biyolojik sınıflandırma  | |||||||||
| |||||||||
| Alt gruplar | |||||||||
| |||||||||
| Sinonimler | |||||||||
Kuş kalçalı dinozorlar veya Ornithischia, kuşlarınkini andıran kalça yapılarıyla karakterize edilen ve çoğunlukla otçul dinozorlardan meydana gelen soyu tükenmiş bir klad.[3] Ornithischia veya "kuş kalçalı" kelimesi Eski Yunanca "kuşa ait" anlamına gelen ornith- (ὀρνιθ-) ve "kalça eklemi" anlamına gelen ischion (ἴσχιον), çoğul haliyle ischia kelimelerinin birleşmesiyle oluşmuştur. Ancak kuşlar teropod dinozorlardan olduğu için bu grupla yalnızca uzaktan akrabadır.[3]
Kuş kalçalı dinozorlar, ceratopsialar gibi boynuzlu, Stegosaurlar ve ankylosaurlar, pachycephalosaurlar ve ornithopodlar gibi zırhlı dinozorlarla (Thyreophora) tanınırlar.[3] Bazı kuş kalçalıların sürüler halinde yaşadıklarına dair güçlü kanıtlar vardır.[3][4] Kimi zamanlar bu sürüler yaşa göre ayrılır ve gençler yetişkinlerden ayrılarak kendi sürülerini oluştururlar.[5] Bazılarının derileri kısmen de olsa ipliksi yapılarla (tüy veya tüy benzeri) kaplıydı. Tianyulong,[6] Psittacosaurus[7] ve Kulindadromeus örneklerinde bulunan bu ipliksi yapıların ilkel tüyler olup olmadığı konusu tartışmalıdır.[8]
Tanım
[değiştir | kaynağı değiştir]1887'de Harry Seeley, Dinosauria'yı iki klada ayırdı: Ornithischia ve Saurischia. Ornithischia, üyeleri arasında gözlemlenen ortak özelliklerin bolluğu sebebiyle bilimdeki yerini sağlamlaştırmıştır.[3] Kuş benzeri kalçaları ve gaga benzeri ağız yapıları bu takımın en bilindik iki özelliğidir.[3]
"Kuş-kalçalı"
[değiştir | kaynağı değiştir]Bu hayvanların pelvisi "opisthopubic" idi yani pubis kemiği iskiyum kemiğine paralel olarak aşağıya ve geriye dönüktü (posterior). (Şekil 1a)[3] Buna ek olarak karnı desteklemek için ilium kemiği ileriye doğru çıkıntı yapıyordu. Bunun aksine, saurischia pelvisi "propubic" idi yani pubis, sürüngen atalarında olduğu gibi başa (anterior) dönüktü (Şekil 1b).[3]
-
![Şekil 1a - Kuş kalçalının opisthopubic pelvisi (soldan görünüşü)[3]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e6/Ornithischia_pelvis_structure.svg/500px-Ornithischia_pelvis_structure.svg.png)
-
![Şekil 1b - Kertenkele kalçalının propubic pelvisi (soldan görünüşü)[3]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Saurischia_pelvis_structure.svg/330px-Saurischia_pelvis_structure.svg.png)
Şekil 1b - Kertenkele kalçalının propubic pelvisi (soldan görünüşü)[3]
![Şekil 1a - Kuş kalçalının opisthopubic pelvisi (soldan görünüşü)[3]](/wiki/Dosya:Ornithischia_pelvis_structure.svg)
![Şekil 1b - Kertenkele kalçalının propubic pelvisi (soldan görünüşü)[3]](/wiki/Dosya:Saurischia_pelvis_structure.svg)
Opisthopubic pelvis, dinozorlarda (kuş kalçalılar, kuşlar ve therizinosauroidlerde) bağımsız olarak en az üç kez evrimleşmiştir.[9] Bazıları opisthopubic pelvisin dördüncü kez Dromaeosauridae kladında evrimleştiğini iddia ediyor ancak bu tartışmalıdır ve kimileri dromaeosauridlerin mezopubik olduğunu iddia ediyor.[9]
Predentary
[değiştir | kaynağı değiştir]Kuş kalçalılar, predentary denilen benzersiz bir kemiğe sahipti (Şekil 2).[3] Bu kemik, alt çenenin önünde yer almaktaydı ve burada dişleri (ana alt çene kemiği) uzatıyordu. Predentary, üst çenedeki premaxilla ile çakışıyordu. İkisi birlikte, bitkileri kesmek için çalışan gaga benzeri bir yapıyı oluşturuyordu.
2017 yılında Baron & Barrett, Chilesaurus'un diğer kuş kalçalılarda görülen predantary kemiğine henüz sahip olmayan, erkenden farklılaşmış bir kuş kalçalı olabileceğini önermiştir.[10]
Diğer özellikler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Kuş kalçalıların boşta kalan premaxilla kemikleri dişsizdi.[3]
- Kuş kalçalılar, göz yuvasının dışında dar bir "kaş", diğer bir deyişle palpebral kemik geliştirdiler.[3]
- Kuş kalçalılar, antorbital fenestrayı (göz yuvasının önündeki fenestra) küçültmüş hatta kapatmıştı.[3]
- Kuş kalçalıların çene eklemleri dişlerle aynı düzlemdeydi bu yüzden çene eklemleri dişlerle aynı anda kapanıyordu.[3]
- Kuş kalçalıların yanak kısmında yer alan "yaprak şekilli" dişleri vardı.[3]
- Kuş kalçalıların omurgası, sakrumun üzerindeki tendonların kemikleşmesi nedeniyle pelvis civarında sertleşmiştir. Ek olarak, kuş kalçalıların pelvise iliştirilmiş en az beş sakral omurları vardı.[3]
Sınıflandırma ve sistematik
[değiştir | kaynağı değiştir]Aşağıdaki kladogram, Zheng ve meslektaşları tarafından 2009 yılında yapılan bir araştırmanın sonucunda hazırlanmıştır. Heterodontosauridae'nin test edilen tüm üyeleri bir politomi oluşturur.[11]
| Ornithischia |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
.png){kind=small}
Butler'dan sonra Kladogram, 2011. Ornithopoda Hypsilophodon ve Jeholosaurus ve diğerlerini içerir.[6]
| Ornithischia |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Madzia, D.; Arbour, V.M.; Boyd, C.A.; Farke, A.A.; Cruzado-Caballero, P.; Evans, D.C. (2021). "The phylogenetic nomenclature of ornithischian dinosaurs". PeerJ. 9: e12362. doi:10.7717/peerj.12362. PMC 8667728
. PMID 34966571.
- ^ Ferigolo, J.; Langer, M. C. (2007). "A Late Triassic dinosauriform from south Brazil and the origin of the ornithischian predentary bone". Historical Biology. 19: 23-33. doi:10.1080/08912960600845767.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Fastovsky, David E.; Weishampel, David B. (2012). Dinosaurs: A Concise Natural History. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-1107276468.
- ^ Qi, Zhao; Barrett, Paul M.; Eberth, David A. (1 Eylül 2007). "Social Behaviour and Mass Mortality in the Basal Ceratopsian Dinosaur Psittacosaurus (early Cretaceous, People's Republic of China)". Palaeontology (İngilizce). 50 (5): 1023-1029. doi:10.1111/j.1475-4983.2007.00709.x. ISSN 1475-4983.
- ^ Zhao, Q. (2013). "Juvenile-only clusters and behaviour of the Early Cretaceous dinosaur Psittacosaurus". Acta Palaeontologica Polonica. doi:10.4202/app.2012.0128.
- ^ a b Richard J. Butler, Jin Liyong, Chen Jun, Pascal Godefroit (May 2011). "The postcranial osteology and phylogenetic position of the small ornithischian dinosaur Changchunsaurus parvus from the Quantou Formation (Cretaceous: Aptian–Cenomanian) of Jilin Province, north-eastern China". Palaeontology. 54 (3): 667-683. doi:10.1111/j.1475-4983.2011.01046.x.
- ^ Mayr, Gerald; Peters, Stefan D.; Plodowski, Gerhard; Vogel, Olaf (1 Ağustos 2002). "Bristle-like integumentary structures at the tail of the horned dinosaur Psittacosaurus". Naturwissenschaften (İngilizce). 89 (8): 361-365. doi:10.1007/s00114-002-0339-6. ISSN 0028-1042. PMID 12435037.
- ^ Godefroit, P.; Sinitsa, S.M.; Dhouailly, D.; Bolotsky, Y.L.; Sizov, A.V.; McNamara, M.E.; Benton, M.J.; Spagna, P. (2014). "A Jurassic ornithischian dinosaur from Siberia with both feathers and scales" (PDF). Science. 345 (6195): 451-455. doi:10.1126/science.1253351. hdl:1983/a7ae6dfb-55bf-4ca4-bd8b-a5ea5f323103. PMID 25061209. 9 Şubat 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi28 Ağustos 2016.
- ^ a b Currie, Philip J.; Padian, Kevin (6 Ekim 1997). Encyclopedia of Dinosaurs (İngilizce). Academic Press. ss. 537-538. ISBN 9780080494746.
- ^ Baron, Matthew G.; Barrett, Paul M. (2017). "A dinosaur missing-link? Chilesaurus and the early evolution of ornithischian dinosaurs". Biology Letters. 13 (8): 20170220. doi:10.1098/rsbl.2017.0220. PMC 5582101 . PMID 28814574.
- ^ Zheng (19 Mart 2009). "An Early Cretaceous heterodontosaurid dinosaur with filamentous integumentary structures". Nature. 458 (7236): 333-336. doi:10.1038/nature07856. PMID 19295609.
- Butler, R.J. (2005). "The 'fabrosaurid' ornithischian dinosaurs of the Upper Elliot Formation (Lower Jurassic) of South Africa and Lesotho". Zoological Journal of the Linnean Society. 145 (2): 175-218. doi:10.1111/j.1096-3642.2005.00182.x.
- Sereno, P.C. (1986). "Phylogeny of the bird-hipped dinosaurs (order Ornithischia)". National Geographic Research. 2 (2): 234-256.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
Vikitür'de Ornithischia ile ilgili ayrıntılı taksonomik bilgiler bulunur.
Wikimedia Commons'ta Kuş kalçalı dinozorlar ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur- Ornithischia, from Palæos. (cladogram, characteristics)
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
