Orta Çağ'da Mısır

Orta Çağ’da Mısır, hem Doğu Akdeniz’in hem de İslam dünyasının en önemli siyasi, ekonomik ve kültürel merkezlerinden biri olmuştur. Bu dönem, yaklaşık olarak 7. yüzyıl Müslüman Arapların bölgeyi fethetmesiyle başlayıp Memlükler’in sonunu getirdiği 16. yüzyıl başlarına kadar süren geniş bir zaman dilimini kapsar. Bu uzun sürede Mısır, farklı hanedanların, dini akımların ve kültürel etkilerin buluşma noktası olmuştur.

Coğrafi ve Demografik Özellikler

Mısır, coğrafi olarak Kuzeydoğu Afrika’nın kuzey ucunda, Nil Nehri vadisi ve Deltası üzerine kuruludur. Nil’in sağladığı düzenli taşkınlar sayesinde Mısır, çorak çevresi içinde “Nehir Ülkesi” olarak zengin ve bereketli bir tarım merkezi olmuştur. Orta Çağ boyunca nüfusun büyük bölümü Nil Vadisi boyunca yoğunlaşmıştır.

Demografik yapıda Arapların yanı sıra, Koptik Hristiyanlar, Yahudiler, Berberiler, Nubialılar ve daha az sayıda farklı etnik gruplar bir arada yaşamıştır. Bu çok kültürlü yapı, Mısır’ı hem dini hoşgörü hem de zaman zaman mezhep çatışmaları açısından dinamik bir bölge haline getirmiştir.

İslam’ın Gelişi ve Erken Arap Dönemi (7. – 9. yüzyıllar)

Müslüman Fetihi ve Emevi Yönetimi

Mısır, 641 yılında Arap generali Amr ibn al-As komutasındaki ordular tarafından Bizans’tan alınmıştır. Bu fetih, Orta Çağ tarihindeki en önemli dönüm noktalarından biri olarak kabul edilir. Fethi takiben kurulan Fustat şehri, bölgenin ilk İslam yönetimi merkezi olmuştur. (Fustat, günümüzde Kahire’nin eski şehir merkezi olarak kabul edilir.)

Emevîler (661-750) döneminde Mısır, halifeliğin önemli bir eyaleti olmuştur. Tarımın devamlılığı için sulama altyapısı onarılmış ve yerel yönetim Arap komutanlar tarafından düzenlenmiştir. Bölge halkı, giderek Araplaşmaya başlamış ancak Koptik dil ve kültür Orta Çağ boyunca varlığını sürdürmüştür.

Önemli Kişilikler:

• Amr ibn al-As (585-664): Mısır’ı fetheden Arap general ve ilk valisi. Yönetiminde Fustat şehri kurulmuş ve İslam’ın bölgeye yayılması hızlanmıştır.

Abbasiler Dönemi (750–969)

Abbasiler döneminde (başkent Bağdat) Mısır, merkezi yönetimden nispeten uzaklaşmış, yerel valiler artan özerklik kazanmıştır. Bu dönemde bölge, hem ekonomik hem de kültürel anlamda büyümeye devam etmiştir.

Kültürel Gelişmeler

Mısır’da bu dönemde İslam hukuku medreseleri açılmış, bilimsel faaliyetler artmıştır. Tıp, astronomi, matematik alanlarında çalışmalar yapılmış, Kahire ve Fustat gibi şehirler entelektüel merkezler olmuştur.

Fatımiler Dönemi (969-1171)

Kuruluş ve Siyasi Yapı

Fatımiler, Şii İsmaili kökenli Kuzey Afrika’dan gelerek 969’da Mısır’ı ele geçirmişlerdir. Fatımiler, Kahire’yi başkent yaparak yeni bir siyasi ve kültürel dönemi başlatmışlardır. Kahire, kısa sürede zengin bir şehir ve İslam dünyasının önemli bir merkezi haline gelmiştir.

Önemli Kişiler:

• El-Muizz li-Din Allah (953–975): Fatımilerin Mısır’daki ikinci halifesi ve Kahire’nin kurucusu olarak kabul edilir. Şehri planlamış ve siyasi merkez haline getirmiştir.
• El-Âziz Billah (955–996): Fatımi halifesi, devletin ekonomik refahını artırmış ve dini kurumları güçlendirmiştir.

Ekonomi ve Ticaret

Fatımiler, Nil nehrinin sulama sistemlerini geliştirerek tarımsal üretimi artırmışlardır. Kahire, Akdeniz ve Hint Okyanusu ticaret yolları üzerinde stratejik bir nokta haline gelmiştir. Baharat, tekstil, altın ve diğer değerli mallar, buradan Avrupa ve Asya’ya taşınmıştır.

Kültürel ve Dini Hayat

Fatımiler, İsmaili Şii mezhebini yaymış ve birçok medrese, cami, kütüphane inşa etmişlerdir. Kahire’de El-Ezher Üniversitesi (970 yılında) kurulmuş, günümüzde de İslam dünyasının en önemli eğitim kurumlarından biri olarak kabul edilmektedir.

Ayyubiler Dönemi (1171–1250)

Kuruluş ve Yönetim

Selahaddin Eyyubi, Fatımilerin son döneminde güçlenerek 1171’de Mısır’da iktidarı ele geçirmiştir. Eyyubiler, Sünni İslam’a dönüşü sağlamış, İsmaili mezhebini sona erdirmişlerdir. Selahaddin, Haçlılara karşı başarılı bir mücadele yürütmüş ve 1187’de Kudüs’ü Haçlılardan geri almıştır.

Önemli Kişiler:

• Selahaddin Eyyubi (1137–1193): Ayyubi hanedanının kurucusu, Haçlı Seferleri’nde Müslümanların lideri ve stratejist.

Kültür ve Askeri Reformlar

Ayyubiler, askeri ve idari reformlarla Mısır’ı güçlendirmiş, medreseler ve hastaneler kurarak sosyal hayatı desteklemişlerdir. Kahire, bu dönemde hem kültürel hem askeri bir merkez olmuştur.

Memlükler Dönemi (1250–1517)

Memlüklerin Yükselişi

Memlükler, köle askerlerden oluşan güçlü bir sınıftı. 1250’de Ayyubi hanedanını devirerek Mısır ve Suriye’de hüküm sürmeye başladılar. Memlükler, Moğol istilasına karşı direnmiş ve 1260 Ayn Calut Savaşı’nda Moğolları durdurmuşlardır.

Önemli Kişiler:

• Baybars (1223–1277): Memlüklerin en ünlü sultanı, Moğol ve Haçlılara karşı zaferleriyle tanınır.
• El-Nasir Muhammed (1285–1341): Memlüklerin en uzun süre tahtta kalan sultanı, Kahire’yi imar etmiştir.

Ekonomi ve Ticaret

Memlükler, Kahire ve İskenderiye gibi liman kentleri üzerinden ticaretin kontrolünü sağlamışlar, özellikle baharat ve kumaş ticaretinde söz sahibi olmuşlardır. Nil taşkınlarının yönetimi ve sulama sistemleri gelişmiş, tarım verimliliği artmıştır.

Kültür, Sanat ve Mimari

Memlükler, Kahire’de olağanüstü mimari eserler bırakmıştır. Sultan Baybars ve El-Nasir Muhammed döneminde çok sayıda cami, medrese ve saray inşa edilmiştir. Hat sanatı, tezhip ve minyatür gibi İslam sanatları gelişmiştir.

Toplumsal Yapı

Memlükler döneminde toplum, askeri elit olan Memlükler, aristokratlar, tüccarlar, zanaatkârlar ve çiftçilerden oluşuyordu. Dinî ve etnik gruplar arasında zaman zaman gerilimler yaşansa da genel olarak İslam kültürünün etkisi altındaydı.

Din ve İnanç

Orta Çağ’da Mısır, İslam’ın özellikle Sünni mezhebi tarafından şekillendirilmiştir. Fatımiler döneminde Şii İsmaililik baskınken, Ayyubi ve Memlükler döneminde Sünnilik yaygınlaşmıştır. Ayrıca sufizm, özellikle Memlükler döneminde popülerleşmiş ve tarikatlar toplumda önemli yer edinmiştir.

Koptiler, Yahudiler ve diğer azınlıklar, Müslüman çoğunluğun himayesi altında dini haklarını korumuş, ancak zaman zaman sosyal kısıtlamalarla karşılaşmışlardır.

Eğitim ve Bilim

Orta Çağ’da Mısır, İslam dünyasının bilim ve eğitim merkezlerinden biri olmuştur. El-Ezher Üniversitesi, sadece dini eğitim değil, aynı zamanda hukuk, felsefe, tıp ve matematik alanlarında da eğitim vermiştir. Kahire’de bulunan çeşitli medreseler ve kütüphaneler, dönemin entelektüel hayatının merkezi olmuştur.

Kaynaklar ve dış bağlantılar

• "The Cambridge History of Egypt", Volume 1, Muhammad Rifaat, Cambridge University Press.
• "Fatimids and Their Traditions of Learning", Heinz Halm, I.B. Tauris.
• "Mamluks and Ottomans: Studies in Honour of Michael Winter", David Ayalon.
• Britannica, Mısır Tarihi, [https://www.britannica.com/place/Egypt]
• Encyclopaedia of Islam, Mısır maddesi, [https://referenceworks.brillonline.com]
• Al-Azhar University Resmi Sitesi, [https://www.azhar.eg]