Petersburg'dan Moskova'ya Yolculuk

1790’daki ilk baskının kapak sayfası

Petersburg’dan Moskova’ya Yolculuk (Rusça: Rusça: Путешествие из Петербурга в Москву), 1790’da yayımlanan, Rus yazar Aleksandr Radişçev'in en ünlü eseridir. Çoğu zaman Rusya’nın Tom Amca'nın Kulübesi olarak tanımlanan eser, II. Katerina dönemi Rusya’sındaki sorunlara yönelik polemik tarzda bir incelemedir: serflik, soyluluk sınıfının gücü, hükümet ve yönetim sorunları, toplumsal yapı ile bireysel özgürlük ve hürriyet.

Özet

Eserde Radişçev, Rusya’nın iki başlıca şehri arasında hayali bir yolculuğa çıkar; yol üzerindeki her durak, öyküleme aracılığıyla yolcunun karşılaştığı belirli sorunları gözler önüne serer. Petersburg’da, anlatıcının hikâyesi bir handa başlar; handaki sahibi, açlıktan zayıf düşmüş atlarını arabaya koşmaya üşenir. Yola devam ederken, soyluların rütbelerini yükseltmek için satılmaya çalışılan şecere belgeleriyle uğraşan bir adam ve pazar günü çalışmak zorunda kalan yoksul bir köylüyle karşılaşır. Daha sonra da II. Katerina’nın gözdesi Grigori Potyomkin’i, midye iştahı ve bunları temin etmek için hizmetkârlarının katlandığı absürt zorluklarla hicveder.

En ünlü sahne, anlatıcının “çar, şah, han, kral, bey, nabob, sultan ya da benzeri bir unvana sahip bir hükümdar olarak tahtta oturduğu” rüyasıdır. En ufak bir işaretinde bile saray mensupları iç çekmekte, kaş çatmakta ya da sevinçle parlamaktadır. Bu dalkavukluğu gören anlatıcı-çar, uzak bir ülkenin işgal edilmesini emreder ve salt şöhretinin o ülkeyi boyun eğdireceği telkin edilir. Birdenbire Hakikat adlı kadın figürü ortaya çıkar; ona berrak bir görüş sunar ve muhaliflerin haklarını savunur. Azarlandıktan sonra hükümdar, kendi zulmünün, sarayının günahlarının ve imparatorluğun genel çöküşünün imgeleriyle sarsılır. Gösterişli ve israf dolu sarayının ilham ettiği bu öz eleştinin ardından anlatıcı, rüyasından büyük bir sıkıntıyla uyanır.

Tepkiler

Pek çok kişi tarafından 18. yüzyılın temel radikal metni olarak kabul edilen Yolculuk, yasaklanmasına rağmen Rus siyasi düşüncesini etkilemeye devam etti. Rusya’daki kamusal liberal söylemin öncüsü olarak Radişçev, 19. ve 20. yüzyıllarda kaleme alınan tüm muhalif edebiyatın atası kabul edilmektedir.

Yolculuk, feodalizme yönelik sert bir hiciv olarak bilinir. Eserin erken ve tamamlanmamış bir versiyonu başlangıçta sansürden geçmiş ve II. Katerina’nın yayımına izin vereceği düşünülmüştü. Ancak Katerina kitabı kınadı. Radişçev, Rusya’nın eğitimli aristokratlarını temsil ediyordu ve Katerina, onun reform çağrılarının kendi sınıfına yayılmasından endişelendi. Yolculuk yayımlandıktan bir ay sonra Radişçev tutuklandı, “itaatsizlik ve toplumsal huzursuzluk kışkırtıcılığı”yla suçlandı ve ölüme mahkûm edildi. Kitabın nüshaları toplatıldı ve 1905’e kadar yasaklı kaldı. Eser üzerine edebî eleştiriler ise 1857’ye dek sansür altındaydı. II. Katerina cezasını sürgünle değiştirdi; I. Aleksandr ise Radişçev’i tamamen affederek onu Rus yasalarını derleyen Yasama Komitesi’ne atadı.

Yolculuk, Aralıkçılar İsyanı üzerinde güçlü bir etki bıraktı. Erken dönem sosyalistlerden Nikolay Ogaryov ve Aleksandr Herzen, 1858’de sürgünde eserin bir versiyonunu yayımladı. Sovyet eleştirmenlerinin çoğu Radişçev’i Bolşevizm’in öncüsü olarak tanıdı.

Soğuk Savaş dönemi eleştirilerinde ise, hem SSCB hem de Batı’da, Radişçev bir liberal entelektüel olarak değerlendirildi. D. M. Lang, Yolculuk’u bireysel hakların –özellikle ifade özgürlüğünün– ve halkın yönetim hakkının savunusu olarak yorumladı; eseri anti-Sovyet liberalizmin atası olarak gördü. Araştırmacı Allen McConnell ise eseri daha çok çarlık yönetimine ve serflik kurumuna yönelik bir saldırı olarak değerlendirdi.

Felsefe

Radişçev, II. Katerina’nın liberal reformları döneminde Leipzig Üniversitesi’nde eğitim gördü; burada Yolculuk’ta savunduğu Fransız Aydınlanma düşünceleriyle tanıştı. Çağdaş Fransız filozofları gibi Radişçev de doğal hukuk ve “doğa hâlinde eşitlik” ilkelerine dayanan bireysel hakları destekliyordu. Condorcet ile kadınların ilerlemesi ve insanlığın gelişimi konusundaki inançlarını paylaştı. Yolculuk ayrıca Adam Ferguson, Thomas Jefferson, İngiliz Parlamento Yasaları, Amerikan eyalet anayasaları, İncil ve Orta Çağ Hristiyan ortodoksluğuna göndermeler yapar. Yayımlanan versiyondan çıkarılan “Dünyanın Yaratılışı” bölümünde, doğrudan toplumsal sözleşmeye atıfta bulunulur ve Oliver Cromwell ile George Washington monarşi karşıtı olarak yüceltilir.

Yolculuk devrim değil, reform çağrısı yapar. “Gelecek İçin Proje” başlıklı iki bölümde Radişçev, iyi niyetli bir hükümdar yönetiminde uyumlu bir Rusya hayal etmiştir. Onun aristokrasiye yönelik eleştirileri özellikle yeni soyluların suiistimallerine odaklanır.

Yolculuk, ahlakın doğuştan değil öğrenilmiş olduğunu savunur. Anlatıcı, tüm dinlerce saygı gören tek bir Tanrı’ya bireysel inancını dile getirir ve aynı bölümde yer alan Joseph Addison alıntısı, Bernard Le Bovier de Fontenelle’in çoklu dünyalar teorisine (dönemin sapkın görüşü olarak kabul edilen) bir gönderme olabilir.

Edebi üslup ve etkisi

Yolculuk’un son bölümü, edebi Rusçanın yaratıcısı olarak Mihail Lomonosov’a atıfta bulunur. Radişçev’in üslubu, Vasili Trediakovski, Abbé Raynal ve Jean-Jacques Rousseau’nun eserlerinden beslenir. Ayrıca Laurence Sterne ve Horatius’a da göndermeler vardır. Yargılamasında Radişçev, Yolculuk’u yazarken Sterne ve Raynal’ı taklit etmeye çalıştığını söylemiştir.

Yolculuk alışılmadık bir yazım tarzıyla dikkat çeker. Radişçev, anekdot, mektup tarzı ve anlatısal biçimleri harmanlar. Bakış açısı merkez anlatıcı ile yan karakterler arasında kayar; olağandışı fiil biçimleri tekil eylemlerden çok sürece vurgu yapar; uzun cümleler ise bilinç akışı etkisi yaratır. Bazı bölümler yalın halk Rusçasıyla yazılırken, bazıları gerçek ve uydurma Kilise Slavcası’nın karıştığı girift bir üslupla kaleme alınmıştır.

Radişçev’in nesri başlangıçta popüler olmadı. 19. yüzyıl başındaki tartışmalarda çağdaşı Nikolay Karamzin’in gerisinde kaldığı söylenmiş; muhafazakâr Aleksandr Şişkov’un da dahil olduğu modernleşme tartışmalarında eleştirilmişti. 1958’de editör Roderick Page Thaler da benzer değerlendirmeler yaptı. Aleksandr Puşkin’in 1836 tarihli “Aleksandr Radişçev” başlıklı makalesi de Radişçev’in nesrini eleştirmiş, ancak onun niyetlerini ve felsefi görüşlerini övmüştür. Puşkin’in yayımlanmamış Moskova’dan Petersburg’a Yolculuk denemesi, bu kitaba bir yanıttır.

Dış bağlantılar

• Time Magazine dergisinde 2007’de Radişçev’in yolculuğunu yeniden izleyen makale (Archive.org)
• Radishchev, Alexander (15 Şubat 2009). Bölüm 22: Petersburg’dan Moskova’ya Yolculuk: Alıntılar. (içinde: Riha, Thomas, der., Readings in Russian Civilization, Cilt 2: İmparatorluk Rusyası, 1700-1917): University of Chicago Press. ss. 261+. ISBN 978-0-226-71844-6. 
• Smith, Douglas (2011). Aleksandr Radişçev’in Petersburg’dan Moskova’ya Yolculuk adlı eseri ve II. Katerina döneminde ifade özgürlüğünün sınırları. (içinde: Elizabeth Powers, Freedom of Speech: The History of an Idea): Rowman & Littlefield. ss. 61-78. ISBN 978-1-61148-366-6.