Aleksandr Radişçev

Aleksandr Radişçev
1790'dan önce, bilinmeyen bir ressam
Doğum	31 Ağustos 1749(1749-08-31) Moskova, Rusya
Ölüm	24 Eylül 1802 (53 yaşında) Sankt-Peterburg, Rusya
Meslek	Yazar, toplumsal eleştirmen

Aleksandr Radişçev (Rusça: Алекса́ндр Никола́евич Ради́щев), Rus yazar ve toplumsal eleştirmen. II. Katerina döneminde tutuklanarak sürgüne gönderildi. 1790’da yayımlanan Petersburg'dan Moskova'ya Yolculuk adlı eseriyle Rus edebiyatında radikalizm geleneğini öne çıkardı. Eserdeki sosyo-ekonomik koşulların betimlenmesi nedeniyle 1797’ye kadar Sibirya’ya sürgün edildi. Ressam Aleksey Bogolyubov'un büyükbabasıdır.

Biyografi

Radişçev, Moskova yakınlarında, Tatar kökenli küçük bir soylu aileye ait malikânede doğdu. Ailesinin kökenleri, 1552’deki Kazan'ın İşgali sonrasında Korkunç İvan’ın hizmetine giren ve vaftiz karşılığında ondan yaklaşık yirmi iki bin dönümlük toprak alan mağlup prenslere kadar uzanıyordu. Sonraki kuşaklar da çarlara hizmet ederek bu mülkleri daha da genişlettiler. Babası Nikolay Afanaseviç Radişçev, Moskova’da tanınmış bir toprak sahibiydi ve 3000’den fazla serfini insanca davranışlarıyla biliniyordu. Radişçev sekiz yaşına kadar babasının Verkhni Oblyazovo’daki malikânesinde (o dönemde Saratov Guberniyası, bugün Penza Oblastı) dadısı ve özel hocasıyla yaşadı.

Daha sonra Moskova’da bir akrabasının yanına taşındı ve yeni kurulan Moskova Üniversitesi’nde zaman geçirme fırsatı buldu. 1765’te aile bağları sayesinde II. Katerina’nın sarayında sayfa olarak hizmet etme imkânı elde etti. Ancak burayı, “Ortodoks inancına küçümseyici bakış ve vatanı yabancı (Alman) ellerine teslim etme arzusu” nedeniyle kuşkuyla karşıladı. Olağanüstü akademik başarısı nedeniyle Batı bilgisi edinmesi için yurtdışına gönderilen bir düzine genç öğrenciden biri seçildi. Birkaç yıl boyunca Leipzig Üniversitesi’nde eğitim gördü. Buradaki öğrenimi, Rus toplumuna yaklaşımını derinden etkiledi ve dönüşünde Aydınlanma felsefelerini – doğal hukuk ve toplum sözleşmesi gibi – Rusya koşullarına uyarlamayı umdu. Çarlık memuriyetinde titüler danışman olarak görev yaparken bile George Washington gibi devrimcileri övdü, Fransız Devrimi’nin ilk aşamalarını destekledi ve hükümeti özellikle serflik konusunda eleştiren Rus mason Nikolay Novikov’dan etkilendi. Novikov’un keskin hicivleri ve öfkesi, Radişçev’in en ünlü eseri Petersburg'dan Moskova'ya Yolculuk için ilham kaynağı oldu. Bu eserde de serfliğe ve otokrasinin özgürlükleri kısıtlamasına şiddetle karşı çıktı.

II. Katerina, kitabı okuyunca Radişçev’in reform çağrılarını Jakoben tarzı radikalizm olarak değerlendirdi ve nüshaların toplatılarak yok edilmesini emretti. İlk baskıdaki 650 kopyadan, elli yıl sonra İngiltere’de yeniden basılana kadar yalnızca 17’si hayatta kaldı. 1790’da Radişçev tutuklandı ve ölüme mahkûm edildi. Kitabını alenen reddederek Katerina’dan af diledi ve cezası Sibirya’nın küçük kenti İlimsk’e sürgünle değiştirildi. Yolculuk sırasında zincire vurularak sıradan bir mahkûm gibi muamele gördü. Ancak dostu Kont Aleksandr Vorontsov, Katerina nezdinde aracılık ederek ona daha insancıl koşullar sağladı; böylece Moskova’ya dönerek toparlanma imkânı buldu ve yolculuğuna daha onurlu bir şekilde devam etti. 1790 Ekim’inden itibaren başlayan yolculuk iki yıl sürdü; Yekaterinburg, Tobolsk ve Irkutsk üzerinden geçerek 1792’de İlimsk’e ulaştı. Bu süreçte Yermak Timofeyeviç’in biyografisini yazmaya girişti, jeoloji ve doğa incelemelerine yöneldi. İlimsk’te beş yıl boyunca ikinci eşi Yelizaveta Vasilievna Rubanovskaya ve iki çocuğuyla yaşadı. Bölgedeki tek eğitimli kişi olduğundan doktorluk yaptı ve birçok hayat kurtardı. Ayrıca İnsan, Ölümü ve Ölümsüzlüğü Üzerine adlı kapsamlı bir felsefi eser kaleme aldı. Bu eser, Rus felsefe tarihinin sayılı büyük çalışmalarından biri olarak değerlendirilir.

II. Katerina’nın 1796’daki ölümünden sonra yerine geçen Çar I. Pavel onu Sibirya’dan geri çağırdı ve malikanesinde ikamete zorladı. Radişçev yeniden reform çağrısında bulundu. I. Aleksandr 1801’de tahta çıktığında Radişçev, Rusya yasalarının gözden geçirilmesinde kısa süreliğine görevlendirildi. Ancak bu görevinde başarı sağlayamadı. 1802’de, düşüncelerini dile getirdiği için tekrar sürgün edilebileceği uyarısını alan Radişçev, moral bozukluğu içinde zehir içerek intihar etti.

Miras

Yazarın son yıllarında Moskova’daki dairesi, benzer görüşleri paylaşan edebiyat çevrelerinin merkezi hâline geldi ve ölümüne en açık şekilde yas tutulan yerlerden biri oldu. Ancak Rus otokrasisi, Petersburg’dan Moskova’ya Yolculuk adlı eserin 1905’e kadar yayımlanmasını engelledi. Bu süre zarfında kitap, radikal gruplar arasında elden ele dolaştı ve birkaç dile çevrildi. Aleksandr Puşkin, Radişçev’in görüşlerine ve tutkusuna sempati duyuyor, onun kışkırtıcı eserine bir devam kitabı yazmayı düşünüyordu; ancak bu çalışma sansür baskısı nedeniyle tamamlanamadı. 1905 ve 1917 devrimlerinin ardından Radişçev, radikal edebiyat geleneğine dahil edilerek Rusya ve Avrupa’da geniş bir okur kitlesine ulaştı. Yazarın idealleri ile Sovyet gerçekliği arasındaki farklılıklara rağmen, otoriteler onu “materyalist, otokratik zorbalığa karşı aktif bir savaşçı ve Bolşevizmin gerçek öncüsü” olarak yansıttılar.

Görüşleri

1952 tarihli bir Sovyet pulu üzerinde Radişçev

Gerçek bir Aydınlanma öğrencisi olarak Radişçev, bireysel özgürlük, hümanizm ve vatanseverlik değerlerini savunuyordu. Bu değerler en iyi şekilde “tüm sınıfların yasa önünde eşitliği, Rütbeler tablosu’nun kaldırılması, jüri ile yargılama, din özgürlüğü, basın özgürlüğü, serfliğin kaldırılması, habeas corpus ve ticaret özgürlüğü” ifadelerinde özetlenmiştir. 1771’de Leipzig’den dönüşünde Radişçev, İngiltere ve İsviçre gibi liberal Batı devletlerindeki yaşam ile Rus otokrasisi altındaki yaşam arasındaki çelişkileri yeni bir bakışla gördü. Katerina’nın da dile getirdiği gibi, tüm sınıflar için eğitimden yanaydı; böyle bir sistemi Irkutsk’taki bir okulda bizzat görme şansı bulmuştu. Daha eğitimli bir halk, ileride cumhuriyetçi veya parlamenter bir sistemin temelini oluşturabilirdi. Rusya’nın tüm toplumsal sorunları içinde Radişçev özellikle eşitsizlikten ve serfliğin sürdürülmesinden nefret ediyordu. İronik olarak, II. Katerina’nın “aydınlanmış” saltanatı döneminde serflik daha da yoğunlaştı ve yeni fethedilen topraklara yayıldı. Sibirya’da bulunduğu sırada Radişçev’in ekonomik düşünceleri gelişti; yalnızca serfliğe olan bağımlılığın azaltılması değil, aynı zamanda uluslararası ticaretin de eleştirisi gündeme geldi. Adam Smith’ten etkilenmiş olsa da Radişçev korumacı görüşlere sahipti; gereksiz uluslararası ticareti kınıyor ve daha güçlü bir yerli üretim öneriyordu. Çin-Rusya ticaret ilişkileri tartışmasında ise Rusya’nın kendi kaynaklarının yeterli olduğuna inanıyordu.

Rusya’daki keyfi yönetim tarihini eleştirirken Radişçev, otokrasiyi “insan doğasına en aykırı yönetim biçimi” olarak nitelendirdi. Ona göre bu sistem, yönetilenlerle yapılan toplumsal sözleşmeyi bozmaya daha yatkındı ve adaletsiz, baskıcı bir toplum yaratıyordu. Bu durumu efendi-serf ilişkilerine de uyarladı ve sınırsız gücün aranmasını doğal bir insan zaafı olarak gördü. Radişçev, tüm otokratları değil yalnızca zorbalara karşıydı; hatta eşitliği ve yurttaş haklarını teşvik eden Sparta’nın filozof kralı Lykurgos’u övdü. Yine de kanlı bir devrime inanmadı ya da istemedi; onun umudu, serfliği kaldıracak ve “toplumda eşitliği sağlayacak, dul ve yetimi koruyacak, masumu zarardan kurtaracak” reformcu bir otokrattı. Yönetici sınıfın bir üyesi olarak otokrasiyi yıkmayı değil, hemşehrilerini ve üstlerini kendi çıkarlarından vazgeçmeye ikna etmeyi hedefledi. Hiçbir şekilde idealist değildi; “nerede daha çok aydınlanma ve toplumsal yaşam varsa, orada daha çok yozlaşma vardı; iyi ve kötü yeryüzünde ayrılmazdır” sözleriyle bunu dile getirdi.

Radişçev’in dinî ve felsefi görüşleri zamanına göre son derece liberaldi. İnsan, Ölümü ve Ölümsüzlüğü Üzerine adlı eserinde, duyusal deneyimin birincil olduğunu reddeder ve insanın yüksek erdemlerini karmaşık düşüncenin ana unsurları olarak öne çıkarır. Ona göre kalıtsal yetiler, dış çevre kadar insanın gelişiminde etkilidir. Bununla birlikte tüm insanları birleştiren ortak, doğuştan gelen niteliklerin bulunduğunu da belirtir; özellikle yüce bir güce olan inanç. Ölümsüzlük inancı onun için hem bir iman unsuru hem de yaşamın zorlukları karşısında bir teselli kaynağı olarak güçlü biçimde önemini korumuştur.

Ayrıca bakınız

• Aralıkçılar İsyanı