Çınar
| Çınar | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
.jpg) Platanus x hispanica | |||||||||||||||
Biyolojik sınıflandırma  | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| Türler | |||||||||||||||
| metne bakınız. | |||||||||||||||
Çınar, çınargiller Platanaceae familyasından Platanus cinsini oluşturan uzun boylu kalın çaplı ağaç türlerinin adıdır.[1] Platanaceae ailesinin yaşayan tek üyeleridir. Türkiye'de doğal olarak yayılış gösteren tek tür, doğu çınarıdır (kavlağan, bilimsel adı Platanus orientalis).[2]
Platanus'un tüm olgun üyeleri uzun boyludur ve 50 metre boya kadar ulaşırlar. P. kerrii hariç tümü yaprak döker ve çoğu vahşi doğada sulak alan veya diğer sulak alan habitatlarda bulunur ancak ekimde kuraklık - toleranslıdır. Melez Londra çınarının (Platanus × acerifolia) özellikle kentsel koşullara toleranslı olduğu kanıtlanmıştır ve Londra'da ve Birleşik Krallık'ın başka yerlerinde yaygın olarak dikilmiştir.
Genellikle İngilizcede planes veya çınar ağaçları olarak bilinirler. Bazı Kuzey Amerika türlerine çınar (İngilizce: Sycamore) adı verilir (özellikle Platanus occidentalis), ancak çınar (sycamore) terimi fig Ficus sycomorus , orijinal olarak adlandırılan bitki ve çınar akçaağacına Acer pseudoplatanus da denir. Cins adı Platanus gelir Antik Yunancada (Grekçe: πλάτανος), Platanus orientalis olarak anılır.
Anavatanı Kuzey Amerika, Avrupa'nın doğusu ve Asya'dır. Çınarlar ormanlardan daha ziyade dere, ırmak ve nehir yataklarında bulunsa da esasen süs bitkisi olarak yetiştirilir. Bunlar allelerde, su başlarında, büyük çayırlık ve mesire yerlerinde gölge ağacı olarak dikilmektedir. Yaprakları tozdan ve gazlardan fazla etkilenmediklerinden büyük endüstri şehirlerinin caddelerinde, park ve bahçelerde fazla görünmektedir.
Genç yaşlarından itibaren genel olarak hızlı bir büyüme yaparlar. Uzun ömürlüdürler. Yaşlı çınarlar zamanla içleri çürüyüp boşaldığı halde yaşamlarını sürdürürler. Kütük sürgünü verme özellikleri vardır. Yetiştirilmeleri tohum ve yarı odunsu çeliklerle olmaktadır.
Çınar odunundan, alet sapları, fıçı, çıt kazığı yapımında ve mobilyacılıkta, ayrıca yakacak olarak yararlanılır. Ayrıca tanen içeren kabukları kabız yapıcı ve ateş düşürücü olarak içten, antiseptik olarak da dışarıdan kullanılır.
Botanik
[değiştir | kaynağı değiştir]
Çiçekler küçülür ve toplar halinde taşınır (küresel başlıklar); 3–7 tüylü sepal tabanda kaynaşmış olabilir ve yaprakları 3–7'dir ve spatula şeklindedir. Erkek ve dişi çiçekler ayrıdır ancak aynı bitki üzerinde taşınır (monoecious). Bir kümedeki kafa sayısı (çiçeklenme) türlerin göstergesidir (aşağıdaki tabloya bakın). Erkek çiçeğin 3-8 ercik vardır; dişi 3-7 karpelleriyle üstün bir yumurtalığa sahiptir. Çınar ağaçları rüzgarla tozlaşır. Erkek çiçek başları polenlerini döktükten sonra düşer.
Tozlaştıktan sonra dişi çiçekler, toplu bir top oluşturan akenlere dönüşür. Meyveler birçok akenden meydana gelmiştir. Tipik olarak, topun çekirdeği 1 cm çapındadır ve soyulabilen 1 mm gözenekli bir ağ ile kaplıdır. Top 2.5–4 cm çapındadır ve her biri tek bir çekirdeğe sahip olan ve ucu topun yüzeyinde ağa aşağıya doğru tutturulmuş olan birkaç yüz tane aken içerir. Ayrıca, her akenin tabanına tutturulmuş birçok ince, sert, sarı-yeşil kıl liflerinden oluşan bir tutam da vardır. Bu kıllar, karahindibada olduğu gibi meyvelerin rüzgarla dağılmasına yardımcı olur.
Yapraklar basit ve değişkendir. Alt cins Platanus içinde avuç içi anahatları vardır. Yaprak sapının (yaprak sapı) tabanı genişlemiştir ve aksındaki genç gövde tomurcuğunu tamamen sarar. Aksiller tomurcuk ancak yaprak düştükten sonra açığa çıkar.
Olgun kabuk, benekli, pullu bir görünüm oluşturarak, düzensiz şekilli yamalar halinde kolayca soyulur veya pul pul dökülür. Eski gövdelerde kabuk pul pul dökülmeyebilir, bunun yerine kalınlaşır ve çatlar.
Filogeni
[değiştir | kaynağı değiştir]Anormal P. kerrii ve alt cinsi Platanus, tüm diğerleriyle; Meksika'da yapılan son araştırmalar bu alt cins içinde kabul edilen türlerin sayısını artırmıştır. Alt cins Platanus içinde, genetik kanıtlar şunu gösterir: P. racemosa, P. orientalis, diğer Kuzey Amerika türlerine göre 115 milyon yıl kadar erken (Aşağı Kretase) çınar ağaçlarının fosil kayıtları vardır. Kuzey Amerika ve Eski Dünya arasındaki coğrafi ayrılığa rağmen bu kıtalardan türler kolaylıkla geçerek Londra düzlemi gibi verimli melezlerle sonuçlanır.
-
Dağlık Karabağ 'daki yaşlı bir Platanus orientalis. -
-
Türleri
[değiştir | kaynağı değiştir]- Gentry çınarı (Platanus gentryi)
- Kerr çınarı (Platanus kerrii)
- Meksika çınarı (Platanus mexicana)
- Batı çınarı (Platanus occidentalis)
- Doğu çınarı (Platanus orientalis)
- California çınarı (Platanus racemosa)
- Rzedowski çınarı (Platanus rzedowskii)
- Arizona çınarı (Platanus wrightii)
- Londra çınarı (Platanus x hispanica) (P. occidentalis x P. orientalis melezi)
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "plane tree". Encyclopedia Britannica, 10 May. 2018, https://www.britannica.com/plant/plane-tree 17 Ekim 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Accessed 11 October 2023.
- ^ "ÇINAR AĞACI (PLANATUS SPP.) - Plant Dergisi". Plant Dergisi. 29 Aralık 2017. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2021.