Rus nihilist hareketi

İlya Repin’in bir nihilist öğrenciyi tasvir eden portresi

Rus nihilist hareketi Nihilizmden bahsedilirken zaman zaman Nihilizm sözcüğü büyük harfle yazılsa da bu kullanıma Rusçada rastlanmaz. 19. yüzyılın sonları ile 20. yüzyılın başlarında Rus İmparatorluğu’nda ortaya çıkan felsefi, kültürel ve devrimci harekettir. Daha sonra yaygınlaşan nihilizm felsefesinin kökeni bu harekete dayandırılır. Rusça (Rusça: нигилизм, “hiççilik”, hiç sözcüğü, hareketin ahlak, din ve geleneksel toplum üzerindeki kesintisiz saldırısını temsil eder hale gelmiştir. Hareket, geçmişin reformcularından hayal kırıklığına uğramış genç radikallerden ve eski aristokrat aydınlarla yeni radikal aydın kuşağı arasındaki uçurumdan doğmuştur.

Rus anarşisti Pyotr Kropotkin, Encyclopædia Britannica’da belirtildiği üzere, nihilizmi “her türlü tiranlığa, ikiyüzlülüğe ve yapaylığa karşı mücadelenin ve bireysel özgürlük için verilen savaşın sembolü” olarak tanımlamıştır. Daha sonraki nihilizm felsefelerinden farklı olarak, Rus nihilizmi mevcut ahlakı, felsefeyi, dini, estetik değerleri ve toplumsal kurumları değersiz ve anlamsız görmüş, ancak insan yaşamının, bilginin ve etiğin bütünüyle anlamsızlığını savunmamıştır. Bununla birlikte katı determinizm, ateizm, materyalizm, pozitivizm ve egoizm öğretilerini içermekteydi. Bu yönüyle Aydınlanma Çağı’nın temel unsurlarını Rusya’ya uyarlamaya çalışırken önceki kuşağın Batıcı yaklaşımını reddetmiştir.

Tanım

"O bir nihilist," diye tekrarladı Arkadiy.

"Bir nihilist," dedi Nikolay Petroviç. "Latince nihil sözcüğünden, yani 'hiçbir şey'... Sanırım hiçbir şeyi kabul etmeyen bir adam mı demek?"

"Hiçbir şeye saygı duymayan," diye araya girdi Pavel Petroviç ve yeniden tereyağına döndü.

"Her şeyi eleştirel bir bakış açısından değerlendiren," dedi Arkadiy.

"Bu ikisi aynı şey değil mi?" diye sordu Pavel Petroviç.

"Hayır, aynı şey değil. Nihilist, hiçbir otoriteye boyun eğmeyen, hangi kutsallıkla donatılmış olursa olsun hiçbir ilkede körü körüne inanç aramayan kişidir."

İvan TurgenyevBabalar ve Oğullar, Bölüm 5

Nihilizm terimi Batı’da, özellikle devrimci faaliyet bağlamında, Rus hareketini tartışırken sıkça yanlış kullanılmıştır. Bu yanlış adlandırmayı eleştiren Sergey Stepnyak-Kravçinski, devrimcilerin kendilerini aslında sosyalist devrimciler ya da gündelik dilde radikaller olarak tanımladıklarını belirtmiştir. Ancak Rusya dışından bakıldığında, nihilist etiketi ülkenin tüm devrimci çevresi için yanlış biçimde uygulanmıştır.

Encyclopædia Britannica terimin Rusçada muhtemel ilk kullanımını Nikolay Nadejdin’e atfeder. Nadejdin, Vasily Bervi-Flerovski ve Vissarion Belinski gibi düşünürler, kavramı kuşkuculuk anlamında kullanmıştır. Nadejdin bu sözcüğü Aleksandr Puşkin için uygulamıştır. Daha sonra tanınmış muhafazakâr gazeteci Mihail Katkov, nihilizmi ahlaki ilkelerin inkârı nedeniyle devrimle eşitlemiş ve toplumsal bir tehdit olarak sunmuştur.

Kavram, materyalizm suçlamalarının artık yeterince aşağılayıcı bulunmadığı dönemde popüler hale geldi.

Nihilist hareketin entelektüel kökenleri 1855’e, hatta belki daha öncesine kadar götürülebilir. Ancak terim, 1862’de İvan Turgenyev’in ünlü Babalar ve Oğullar romanında genç kuşağın hem gelenekçilere hem de reformculara duyduğu hayal kırıklığını tanımlamak için kullanıldığında yaygınlık kazandı. Romanın kahramanı Bazarov, “bu çağda en gerekli şey inkârdır” diyerek nihilistlerin her şeyi reddettiklerini ilan etmiştir.

Roman, ilk yayınlandığında hem muhafazakârlar hem de genç kuşak tarafından olumsuz karşılanmış olsa da, nihilist adı kısa sürede devrimci çevrelerce benimsendi.

Realist terimi, Dmitri Pisarev tarafından nihilist konumu tanımlamak için kullanılmış, aynı zamanda edebî gerçekçilik akımının da adı olmuştur. Bu akım, Puşkin’in ardından Rusya’da gelişmiştir. Pisarev nihilizmin benimsenmesini kutlasa da, gerçekçilik terimi nihilizmin beraberinde getirdiği öznelcilik ve hiçlik çağrışımlarını ortadan kaldırıyor, fakat yine de metafizik, sofizm, duygusallık ve estetikçilik reddini koruyordu. Daha sonraki bir siyasal bağlamda Aleksandr Herzen, nihilizmi aslında Rusça: sorokovniki kuşağının ürünü olarak görmüş ve bunun Rusça: şestidesyatniki tarafından benimsendiğini ileri sürmüştür.

Güncel araştırmalar, Rus nihilizmini yalnızca kuşkuculukla özdeşleştirmeyi reddetmekte, hareketin esasen Prometheusçu karakterine dikkat çekmektedir. Nihilistler, Rus halkının Prometheusçu gücünü serbest bırakmayı amaçlamış ve bunu “yeni tipler” olarak adlandırdıkları prototip bireylerde cisimleşmiş görmüşlerdir. Bu “yeni insanlar”ı Nikolay Çernişevski rasyonel egoistler olarak tanımlarken, Pisarev ve Nikolay Şelgunov onları düşünen proletarya olarak adlandırmış; Pyotr Lavrov eleştirel düşünen kişilikler, Nikolay Mihaylovski ise aydınlar (intelligentsia) olarak görmüştür. Bazı araştırmacılar, nihilizmin hareketten çok daha önce var olan Rus halkının köklü radikal mizacı ile bağlantılı olduğunu da öne sürmektedir.

Hareket, Narodnizmle de örtüşmüş, kimi zaman ise doğrudan siyasal terimlerle tanımlanmıştır. Sovyet araştırmaları, örneğin, nihilist teorisyenleri devrimci demokratlar olarak nitelendirmiştir. Bununla birlikte, pek çok nihilist siyaseti eski ve ilgisiz görmüş, siyasal görüşe sahip olanlar veya sosyalist eğilimler taşıyanlar bile belirsiz kalmıştır.

Rus nihilizmi, aynı zamanda bir altkültür olarak da tanımlanmış; giyimden davranış kalıplarına kadar uzanan bir tavır kümesi olarak görülmüştür. Buna karşılık, nihilizmin doğrudan siyasal terörizm biçimi olduğu yönündeki tanımlar ise yanlış kabul edilmektedir.

Tarihsel bağlam

Routledge Felsefe Ansiklopedisi’nde belirtildiği üzere Rus nihilizmi, “daha sonraki radikal hareketlerin ortaya çıktığı 1855–1866 dönemi düşünsel havuzu olarak görülmelidir.” Bu kuruluş döneminde hareketin karşı kültüre özgü yönleri ülkeyi skandala sürüklemiş, en ufak taşkınlıklar bile nihilistlerin uzun süreli hapis cezaları almasına ya da Sibirya’ya sürgün edilmelerine yol açmış, burada ise daha sert devrimci tavırlar gelişmiştir.

Özünde Rus nihilizmi, Rusça: sorokovniki ve Rusça: şestidesyatniki kuşakları arasındaki sürekli gelişen bir söylem içinde varlık bulmuştur. Nihilizm onlarla sınırlı olmasa da, Rusça: sorokovniki kuşağı ilke olarak idealist bir nesildi. Tarihçi Michael Allen Gillespie’nin yazdığına göre: “Onların idealizmin ince zirvelerine yönelişi, kısmen otokrasinin bunaltıcı siyasal atmosferinin sonucu, kısmen de Çar I. Nikolay’ın Rus toplumunu Prusyalılaştırma girişiminin istemsiz bir sonucuydu. Günlük yaşamın sert gerçekliğinden ideale kaçışları, entelektüel düzeyde Masonluk teozofisi tarafından hazırlanmıştı; bu düşünce, özellikle eğitimi Eski inançlıların radikal ortodoks tarikatlarının mistisizmiyle şekillenmiş olanlar arasında, Rusya’da büyük bir zihinsel etki yaratmıştı.” Buna rağmen, Rusça: sorokovniki ile Rusça: şestidesyatniki arasındaki çatışmalarda bile, birinciler ikincilerin ideolojik ilerlemeleri için verimli bir zemin sağlamışlardır.

Batıcılar

Batıcılar, 1840’lar ve 1850’lerin ilerlemeci kanadını temsil ediyordu ve Rusya’nın gelişimi için Batı Avrupa fikirlerinin benimsenmesini gerekli görüyordu. Genel olarak Batıcılar, liberal reformların, serfliğin kaldırılmasının, Batı bilimi ve teknolojisinin ve özellikle Fransa ile Almanya’dan ithal edilen Aydınlanma ideallerinin savunucularıydı. Bu kuşağın öncü isimleri arasında İvan Turgenyev ve Vissarion Belinski de yer almaktadır.

Raznoçintsi

Raznoçintsi (“belirsiz sınıftan olanlar” anlamında), 18. yüzyılda alt–orta sınıflardan çeşitli grupları tanımlayan hukuki bir terim olarak ortaya çıkmış, 19. yüzyılda ise Rusya’nın aydın çevrelerinde giderek daha fazla yer bulan, belirsiz tanımlara sahip ayrı bir toplumsal tabaka hâline gelmiştir. Basitçe ifade etmek gerekirse, raznoçintsi “eğitimli sıradan halk”tı. Bu sınıfa köylüler, yabancılar, vergiye tabi yerli halklar veya tüccar, lonca üyesi, kasabalı gibi kentsel vergi mükellefleri dâhil değildi. Aksine, daha çok düşük gelirli papaz aileleri, küçük memurlar, emekli askerler ve tali görevlilerden oluşuyordu. Birçok önde gelen nihilist düşünür, aristokrat kökenden gelmiş ya da yoksulluk görmemiş olsa da, raznoçintsi ile yeni radikaller arasında kurulan bağ, önceki kuşaklarda aristokrat aydınların hâkimiyetine karşılık sıkça vurgulanmıştır.

Raznoçintsi daha 1840’lardan itibaren Rus toplumunun ve kültürünün gelişimi üzerinde önemli bir etki kazandı, 1860’larda Rus aydın sınıfının oluşumunda başlıca toplumsal tabaka hâline geldi ve “devrimci aydın” ile eşanlamlı kullanıldı. Vissarion Belinski ve Petrashevskiy Çevresi üyeleri, serfliğin kaldırılması hareketinin önde gelen figürleri arasında yer aldı. Nihilist kuşak içinde Nikolay Çernişevski, Nikolay Dobrolyubov ve Maksim Antonoviç gibi isimler yoksul papaz ailelerinin çocuklarıydı ve sonradan ateist materyalizme yöneldiler.

Rus materyalizmi

Rus materyalizmi, kısa sürede Rus nihilizmiyle eşanlamlı hâle gelmiş, Sol Hegelcilik’ten ve gecikmeli olarak Fransız Aydınlanması’ndan etkilenerek gelişmiştir. Bu akım, özellikle Friedrich Schelling, Georg Hegel ve Johann Fichte gibi isimlerin öne çıktığı Rusça: sorokovniki kuşağında popülerlik kazanmış olan Alman idealizmine karşı Ludwig Feuerbach’ın etkisiyle şekillendi. Bununla birlikte, aslında ilk olarak nihilist olarak nitelenenler daha yaşlı kuşaktı, ve Sol Hegelciliği Schellingçiler nihilizm olarak tanımlamaya başlamışlardı.

Sansür nedeniyle ciddi zorluklarla karşılaşan ve içeriği çoğu zaman bulanık kalan Rus materyalizminin açık akademik gelişimi, 1866’da II. Aleksandr’a yapılan suikast girişiminden sonra devlet tarafından bastırıldı ve ancak 19. yüzyılın sonlarında yeniden entelektüel canlanma yaşadı. Routledge Felsefe Ansiklopedisi’nde şu değerlendirme yer alır:

Materyalistlerin tek kesin felsefi mirası, Rus Marksizmi üzerindeki etkileri biçiminde olmuştur. Rusya’da Marksizmin gelişiminden en çok sorumlu iki düşünür olan Georgi Plehanov ve Vladimir Lenin, Çernişevski’yi sırasıyla “muazzam” ve “ezici” etkisi olan bir figür olarak görmüşlerdir. Komünist dönem boyunca başlıca “nihilist” kuramcılar resmî olarak “Rus devrimci demokratları” adıyla yüceltilmiş ve Marx’tan önceki en önemli materyalist düşünürler olarak anılmışlardır.

Sol Hegelciler

Mihail Bakunin, genellikle Rus nihilizminin babası kabul edilir

Rusya’da Sol Hegelcilik, Hegelci düşünceyi radikalleştirmeye ve Ludwig Feuerbach’ın materyalizmi üzerine inşa etmeye çalışan Batıcılar kuşağıyla başladı. Bunlar arasında soylu kökenli olmalarına rağmen farklı yaşam öykülerine sahip Aleksandr Herzen ve Mihail Bakunin vardı. Bakunin, 1838’de Hegelci oldu ve 1840’ta Berlin’i ziyaret ettikten kısa süre sonra aşırı bir Sol Hegelciye dönüştü. Aynı yıl Herzen, August Cieszkowski ve Feuerbach üzerinden yorumladığı Hegel üzerine kendi analizini yazmaya başladı.

Hem Bakunin hem de Herzen, materyalizmin aşırılıkları konusunda kaygılar taşıyordu. Bakunin daha katı bir Rus materyalisti olarak kabul edilse de, Herzen ampirik materyalizm ile soyut düşünce arasında bir uzlaşı arıyordu. Ona göre, idealizmin en büyük kazanımlarından biri olan evrenselcilik, kaba bir materyalizm tarafından tehdit edilebilirdi. Bakunin, Hegelci diyalektiğe sol-kanat radikal bir yorum getirmeye yönelik ilk ciddi girişimlerden biri olan 1842 tarihli “Almanya’da Tepki” başlıklı makalesinde ünlü ifadesiyle sonraki kuşak nihilistlerin habercisi oldu:

Öyleyse yalnızca yaşamın tükenmez ve ebedi kaynağı olduğu için yıkan ve yok eden sonsuz ruha güvenelim. Yıkma tutkusu aynı zamanda yaratıcı bir tutkudur!

Bakunin ve Herzen, açıkça aşırı sol siyaseti benimsedikleri için diğer Batıcılardan tepki görmeye başladılar. Herzen, 1840’larda Moskova’daki radikal çevrelerde dolaştırmaya başladığı Pierre-Joseph Proudhon’un anarşist sosyalizm düşüncelerini benimsedi. Bakunin’in anarşizme ilgisinin ilk kökleri de bu döneme rastlar. Ayrıca Hegelci düşünceyi Vissarion Belinski’ye tanıtan da Bakunin oldu.

Nikolay Çernişevski, ütopyacı sosyalist, nihilizmin arkasındaki en önemli entelektüel güçlerden biri

Genellikle ilk Rusça: şestidesyatnik kabul edilen Nikolay Çernişevski, 1840’ların sonunda Feuerbach, Herzen ve Belinski’ye hayranlık duymaya başladı. Bu dönemde sosyalist materyalizme yöneldi ve Petrashevskiy Çevresi üyeleriyle yakın ilişki kurdu.

Nihilizme geçiş

I. Nikolay’ın 1855’teki ölümü ve ertesi yıl Kırım Savaşı’nın sona ermesiyle birlikte, Feuerbachçı materyalist eğilim geniş kapsamlı bir felsefi harekete dönüştü. II. Aleksandr’ın tahta çıkışıyla birlikte üniversiteye giriş kuralları gevşetildi, yayın üzerindeki denetim hafifledi ve bu durum hareketin lehine oldu. Yeni kuşak Sol Hegelcilerden etkilenmeye devam etse de Hegel ve Alman idealizmini tamamen reddetti. Bakunin ve Herzen’in Fichte ve Hegel’den yararlandığı yerde, genç kuşak idealizmi ve çoğu zaman siyaseti terk etmeye hazırdı. Tarihçi K. Petrov şöyle yazar:

Bakunin ve Herzen nihilist görüşler taşıyor ve nihilistlerin davasına katkıda bulunuyordu. Ancak “nihilist babalar” ile “nihilist çocuklar” arasında önemli farkların bulunduğu da unutulmamalıdır. ... Herzen birçok bakımdan nihilist sayılabilse de, daha yaşlı bir kuşağa ait olması nedeniyle bazı 1860’lar nihilistleri tarafından hâlâ bir “öteki” olarak görülüyordu.

Yeni kuşak, Ludwig Büchner, Jacob Moleschott ve Carl Vogt gibi Alman materyalistlerinden etkilendi. Ayrıca John Stuart Mill’in faydacı fikirleri, onun burjuva liberalizmi küçümsense de, etkili oldu. Daha sonra Charles Darwin ve Jean-Baptiste Lamarck gibi evrimci biyologlardan da ilham aldılar.

Dmitri Pisarev, nihilist filozof

1855’te Çernişevski ilk felsefi çalışması ve yüksek lisans tezi olan Sanatın Gerçekliğe Estetik İlişkisini tamamladı. 1850’lerin ortalarında ise Nikolay Dobrolyubov üniversite çevrelerinde genç bir aktivist ve şair olarak öne çıkmaya başladı. Bir Rusça: şestidesyatnik olarak Rus materyalizmini geliştirdi ve zaman zaman önde gelen bir nihilist olarak görüldü. Dobrolyubov, Turgenev’in kavramı popülerleştirmesinden önce, sosyolog ve şestidesyatnik Vasily Bervi-Flerovskiy’den öğrendiği “nihilizm” terimini zaman zaman kullanıyordu. Çernişevski’nin editörlüğünü yaptığı edebî dergi Sovremennik için birlikte yazdılar. Dergi bu sayede dönemin devrimci düşüncesinin başlıca organı hâline geldi. Onların ardından Maksim Antonoviç ve Dmitri Pisarev de bu geleneğe katıldı. Vissarion Belinski’nin başlattığı edebiyat temelli toplumsal eleştiri çizgisi, sansür engeline takılmadan radikal fikirlerin yayınlanmasına imkân verdi. Pisarev önce Rassvet için, ardından Russkoye Slovo için yazdı; ikincisi kısa sürede Sovremennik’e rakip olacak ölçüde radikal hareket üzerinde etkili oldu.

1850’lerin sonuna gelindiğinde, Çernişevski siyaseten radikalleşti ve Herzen’in toplumsal söylemini reddederek kendini devrimci sosyalist davaya adadı. Aynı dönemde İvan Seçenov da hareketin içine katıldı; daha sonra İvan Pavlov tarafından Rus fizyolojisi ve bilimsel psikolojinin babası kabul edilecekti. Çernişevski ve Seçenov, insan ve hayvan yaşamının determinist bir modele göre tamamen doğa bilimleri aracılığıyla incelenebileceğini savunuyorlardı. Seçenov bu argümanı özellikle geliştirdi ve Çernişevski üzerinde etkili oldu. Devlet sansürünün dini dogmalara karşı açıkça meydan okumaya izin vermemesi nedeniyle, bu indirgemeci yaklaşım daha uygun bir yöntem olarak tercih edildi.

Bazarovculuk

İlya Repin’in İvan Turgenyev portresi; Turgenyev, Bazarov karakteriyle nihilizm terimini popülerleştirdi

Bazarovculuk, Dmitri Pisarev tarafından popülerleştirilen, İvan Turgenyev’in Babalar ve Oğullar romanındaki nihilist kahraman Yevgeni Bazarov’un üslubunun ve alaycılığının benimsenmesiydi. Bu romanda nihilizm terimi ilk kez yaygın biçimde kullanıldı. Pisarev, 1861’de üniversiteden mezun oldu; bu yıl aynı zamanda serfliğin kaldırıldığı ve Petersburg’da ilk büyük öğrenci gösterisinin yapıldığı yıldı. Turgenyev’in kendisi, 1862’de roman yayımlandığında, şiddet yanlısı protestocuların kendilerine “nihilist” demeye başladığını aktarır. Öğrenci hareketliliğindeki bu artış, II. Aleksandr’ın eğitim reformlarının arka planını oluşturdu. Eğitim bakanı Aleksandr Golovnın’ın denetiminde yapılan bu reformlar, orta sınıftan gelen raznoçinnaya aydınlarını artırsa da, öğrencilere daha fazla hak tanımadı ve üniversiteye kabul erkeklerle sınırlı kaldı. Tarihçi Kristian Petrov, dönemin nihilist gençlerini şöyle tasvir eder:

Genç nihilist erkekler bol kesimli koyu renk paltolar giyiyor, işçi görünümüne özeniyor, saçlarını uzatıyor ve mavi camlı gözlükler takıyorlardı. Genç kadınlar ise saçlarını kısa kesiyor, sade büyük elbiseler giyiyor, şal ya da büyük şapkalar takıyor ve karakteristik gözlükleriyle görülüyorlardı. En önemlisi, her iki cins de resmi görgü kurallarını tersine çevirerek kendilerini belli ediyordu: erkekler kadınlara karşı centilmenlik göstermeyi reddediyor, kadınlar da beklentilerin aksine davranıyordu. Böylece her iki cins de Bazarov’un “tavır ve ifadedeki alaycılığını” bedenlerinde somutlaştırmaya çalışıyordu.

Edebî eserler ve dergiler kısa sürede nihilizm üzerine polemiksel tartışmalarla doldu. Nikolay Çernişevski, Turgenyev’in romanını Nikolay Dobrolyubov’a kişisel bir saldırı olarak gördü; Maksim Antonoviç ise esere öylesine sert bir eleştiri yazdı ki, hareketin kendi içinden dahi tepki aldı. Pisarev ise roman yayımlandığında kaleme aldığı ünlü incelemesinde Bazarov’u yeni kuşağın rol modeli olarak yüceltti ve nihilizmi coşkuyla sahiplendi. Ona göre Bazarovculuk, toplumun yaşamak zorunda olduğu bir “hastalık”tı; gençler bu dönemi cesaretle ve ruhsal güçle aşacak, böylece toplum iyileşecekti.

1860’ların toplumsal ve ekonomik çalkantıları, Moskova ve Petersburg’daki üniversite öğrencilerinin öncülüğünde radikal eylemlere dönüştü. 1862’de Petersburg’da büyük kundaklamalar yaşandı; 1863’te Polonya’daki ayaklanmalarla aynı döneme denk geldi. Fyodor Dostoyevski, bu kargaşadan Nikolay Çernişevski’yi sorumlu tuttu ve onu durdurması için yalvardığı rivayet edilir.

Turgenyev’in Bazarov’a dair tutumu belirsizdi: “Bazarov’a saldırmak mı istedim, yoksa onu övmek mi? Kendim de bilmiyorum; onu seviyor muyum, nefret mi ediyorum, emin değilim.” Yine de Bazarov, aristokrat Turgenyev’e karşı raznoçinnaya aydınlarının zaferini temsil ediyordu. Pyotr Kropotkin, anılarında Bazarov’un Turgenyev tarafından olumlu tasvir edildiğini kabul eder, fakat nihilistler için onun fazla sert, ebeveynlerine soğuk ve yurttaşlık görevlerine ilgisiz bulunduğunu yazar.

Ne Yapmalı?

Ne Yapmalı? romanının 1905 baskısının kapak sayfası

Nikolay Çernişevski, 1863’te Ne Yapmalı? adlı romanını Petropavlovsk Kalesi’nde siyasi tutuklu iken yayımladı. Bürokratik bir hatadan ötürü, dönemin en açık devrimci eseri olan roman sansürden kolayca geçti. Bu eser, Çernişevski’nin ütopyacı sosyalizme yönelişini simgeledi.

Bu sırada nihilizme karşı yoğun bir eleştiri dalgası ortaya çıktı. Resmî belgelerde ve edebiyatta “anti-nihilist” bir akım belirdi. Aleksey Pisemski’nin Fırtınalı Denizler (1863), Nikolay Leskov’un Çıkış Yok (1864) ve Viktor Klyuşnikov’un Serap (1864) romanları bu akımın önemli örneklerindendir. Aynı yıl Fyodor Dostoyevski, Yeraltından Notlar romanını Çernişevski’nin eserine doğrudan bir hiciv olarak yayımladı. Romanın kahramanı, Çernişevski’nin rasyonel egoizm anlayışını taşlayan ve bunun tehlikelerini sergileyen bir tip olarak tasarlanmıştı.

Çernişevski, hapisteyken de yazılarına devam etti. 1864’te hakkında sahte tanıklıklarla dava açıldı, önce sahte idam gösterisine çıkarıldı, ardından Sibirya’ya sürüldü. Yedi yıl zorunlu çalışma kamplarında tutulduktan sonra hapis hayatı devam etti. Çernişevski, bu süreçte hareketin şehidi haline geldi ve romanının popülerliği daha da arttı. Mihail Bakunin’in aksine, asla affedilmek için çar’a başvurmadı.

Bölünme

1864’e gelinirken hareket, Dostoyevski’nin deyimiyle “nihilistlerin bölünmesi”ni yaşadı. Sovremennik dergisi daha ılımlı hatta gerici bir konum almaya başlarken, Russkoye Slovo radikal nihilizme doğru ilerlemeyi sürdürdü. Sovremennik’in edebiyat eleştirisi bölümünün başına geçen Maksim Antonoviç, Pisarev ile Bazarovculuk konusunda yaşadığı anlaşmazlıklardan itibaren diğer yayınlarla sert tartışmalara girdi. Pisarev yönetiminde Russkoye Slovo radikal düşüncenin önde gelen dergisi haline geldi.

II. Aleksandr’a suikast girişimi

Gizli örgütler

1860’larda devrimci örgütlenmeler yalnızca gizli cemiyetler biçiminde ortaya çıktı. 1859–1861 yıllarındaki devrimci çalkantılardan — Bezdna ayaklanması ve Kandievka’daki köylü isyanlarını da içeren — Zemlya i Volya adlı gizli toplum doğdu. Örgüt, Nikolay Çernişevski’nin yazılarından güçlü biçimde etkilenmişti. Nikolay Serno-Solovyevich, kardeşi Aleksandr Serno-Solovyevich, Aleksandr Sleptsov, Nikolay Obruçev ve Vasiliy Kuroçkin örgütün önde gelen üyelerindendi. Yapılanma Petersburg, Moskova, Kazan, Nijniy Novgorod, Perm ve Ukrayna’nın çeşitli kentlerine kadar uzanıyordu.

Örgüt, köylülüğün çıkarlarını yansıtan siyasal ve toplumsal düşüncelerin gelişimini destekliyor, yasaklı devrimci metinleri köylülere, aydınlara ve askerlere ulaştırmaya çalışıyordu. Aleksandr Herzen, Nikolay Ogaryov ve Mihail Bakunin örgütle temas halindeydi. Zemlya i Volya Rus ordusu içinde destekçiler kazandı ve Polonya’daki devrimci hareketle dayanışma kurdu. Bu örgütle bağlantılı bir başka grup da 1863’te Moskova’da Nikolay İşutin tarafından kurulan İşutin Çevresi idi. Tarihçi Şneer Levin’e göre:

1863 boyunca Rusya’daki devrimci durum neredeyse tükendi. Zemlya i Volya’nın yöneldiği genel köylü ayaklanması gerçekleşmedi ve Polonya isyanı bastırıldı. Bu koşullar altında örgütün çalışmaları sönmeye başladı. Çok sayıda üye tutuklandı ya da sürgüne gitti ve 1864 baharında Zemlya i Volya kendini feshetti.

Zemlya i Volyanın ortadan kalkmasının ardından İşutin Çevresi Moskova’daki çeşitli yeraltı gruplarını birleştirmeye girişti. Grup, 1864’te Polonyalı devrimci Yaroslav Dombrovski’nin hapisten kaçmasını sağladı. Aynı yıl bir cilt atölyesi, 1865’te bir dikiş atölyesi, ücretsiz okul ve pamuk dolgu kooperatifi kurdular. Ancak Çernişevski’yi kürek mahkûmluğundan kaçırma girişimleri başarısız oldu. Çevre, Rus siyasi sürgünleriyle, Polonyalı devrimcilerle ve Saratov, Nijniy Novgorod, Kaluga gibi yerlerdeki örgütlerle bağ kurdu. Daha sonra Organizasyon adlı bir yürütme komitesi ve içinde Cehennem adını taşıyan bir alt grup oluşturuldu. Dmitri Karakozov, lider Nikolay İşutin’in kuzeniydi; 1866’da çevreye katıldı ve 4 Nisan’da Petersburg’daki Yazlık Bahçe’nin kapısında Çar II. Aleksandr’a ateş ederek suikast girişiminde bulundu. Girişim başarısız oldu ve Karakozov idama mahkûm edildi. Nikolay İşutin de tutuklanıp önce ölüme, ardından Sibirya’da zorunlu çalışmaya mahkûm edildi. Toplamda otuz iki üye çeşitli cezalara çarptırıldı.

Antinihilizmin yükselişi

Nihilistlerin Sankt-Peterburg’da idama götürülürken at arabalarına bağlanıp askerlerin önünden geçirilmesi

Çar’a yönelik suikast girişiminin ardından Rusya’daki siyasal ortam hızla I. Nikolay döneminin baskıcı havasına geri döndü.

Dostoyevski, Pisarev’in yazılarına doğrudan yanıt niteliğinde olan Suç ve Cezayı 1866’da yayımladı.

Devrimci dönem

Sergey Neçayev, çoğunlukla eylem propagandası ve terörizm ile ilişkilendirilen nihilist devrimci

Zemlya i volyanın yeniden kuruluşu

Zemlya i volya 1876’da yeniden kuruldu. Başlangıçta Rusça: Severnaia revoliutsionno-narodnicheskaia gruppa (Kuzey Devrimci-Narodnik Grubu) adıyla Mark Natanson ve Aleksandr Mihaylov tarafından oluşturuldu. Bir siyasi parti olarak örgüt, kendisinden önceki gizli topluluklardan farklı olarak açıkça devrim savunuculuğu yapan ilk yapıdır. Yeniden kurulan bu örgütte Bakuninciler ağırlıkta olsa da, tarihteki ilk gerçek Rusça: Narodnik örgütü olarak kabul edilir.

Neçayev ve ilk nihilist devrimin sonu

Sergey Neçayev hareket içinde saldırganlığı artırdı ve çarlık rejimine karşı şiddetli çatışma çağrısı yaptı. 1868’de ortaya çıktıktan kısa süre sonra İsviçre’ye kaçtı. Onun coşkusundan etkilenen Mihail Bakunin, Neçayev’e Rusya’ya dönmesi için bağlantılar ve kaynak sağladı. Neçayev burada Halkın İntikamı (Rusça: Narodnaya Rasprava) adlı yeni gizli örgütü kurdu ve örgütün ideolojik temelini Kateşizm oluşturdu. Kateşizmin katı dili ve içeriği, Neçayev’in kişiliğinin ötesinde devrimciler üzerinde etkili oldu. Örgütün yalnızca birkaç düzine üyesi vardı. Öğrenci İvan İvanov, Neçayev’in yöntemlerini eleştirmeye başladığında otoritesine tehdit oluştu ve Neçayev onu hain ilan ederek ölüm cezasına çarptırdı. Tarihçi Ronald Hingley’e göre 21 Kasım 1869’da İvanov Moskova Tarım Okulu’na çekilerek boğularak ve kurşunlanarak öldürüldü; suç ortakları yakalanıp yargılandı, Neçayev ise İsviçre’ye kaçtı. Daha sonra tekrar Rusya’ya iade edilerek Petropavlovsk Kalesi’ne hapsedildi. Karizmatik kişiliği sayesinde hapiste dahi devrimci çevrelerle temasını sürdürdü, Narodnaya Volya ile ilişkisini korudu ve kaçış planları kurdu. Aralık 1881’de gardiyanlardan 69’unun tutuklanmasına yol açan komploları sonucunda ceza koşulları ağırlaştırıldı. 21 Kasım 1882’de hücresinde iskorbüt nedeniyle ölü bulundu.