Santa Harabeleri

Santa Harabeleri girişindeki tanıtım tabelası (Gümüşhane, Dumanlı köyü)

Santa, Osmanlı döneminde madencilikle öne çıkan tarihî bir yerleşimdir. Günümüzde bu alan, Gümüşhane il merkezine bağlı Dumanlı köyü ve mahallelerinden oluşmaktadır. Yanbolu Vadisi içinde, Karadeniz kıyısından yaklaşık 47 km içeride ve ortalama 1.600 m yükseklikte yer alır.

Coğrafya

Santa (Dumanlı) köyü; Gümüşhane ili ile Trabzon'un Arsin ve Araklı ilçeleri sınırının kesişme noktasında, Yanbolu Vadisi'nin 1000–2600 m rakımları arasında bulunur.

Etrafı Ziyaret ve Karakaban dağları ile Zincirli, Kilisesırtı ve Uzunsırt gibi 2.000 m'nin üzerinde yükseltilerle çevrilidir. Bölgenin yıl boyunca geçit veren tek ulaşım yolu, kuzeyde Karadeniz'e dökülen Yanbolu Deresi vadisidir.

Havzada yılın en az altı ayı ağır kış şartları hüküm sürer. Bahar ve yaz ayları genellikle sisli ve yağışlı geçer. Yağış bolluğuna bağlı olarak çok sayıda su kaynağı bulunur.

Vadi yamaçları 1.700–1.800 m rakıma kadar iğne yapraklı ormanlarla kaplıdır. 1.500 m ve üzerindeki alanlarda ladin ormanları, 1.600–1.800 m sonrasında ise alpin çayırlar görülür. Orman üstü bölgeler 19. yüzyıla kadar tahıl üretimi (arpa, buğday, çavdar, yulaf gibi) için kullanılan tarla alanlarıyla kaplıydı.

Tarih

Bölgeyle ilgili araştırmalarda, ilk yerleşmelerin Orta Çağ'da madenlerin işletilmesine dayalı olarak kurulduğu belirtilmektedir. Santa yerleşiminin daha eski bir geçmişe sahip olması da kuvvetle muhtemeldir. 1461–1476 yılları arasında, Fatih Sultan Mehmet döneminde tüm Trabzon ve Doğu Karadeniz illeriyle birlikte yöre fethedilerek Osmanlı İmparatorluğu topraklarına katılmıştır.

1500–1800 yılları arasında önemli bir madenci yerleşimi olan bölgede, 1923 yılındaki Türk-Yunan nüfus mübadelesi sonrasında tamamı Ortodoks Hristiyan (Rum) olan halk Yunanistan'a göç ettirilmiş ve Santa boşalmıştır. Günümüzde sadece yaz aylarında yayla yerleşimi olarak kullanılmaktadır.

Santa, tarih boyunca yalnızca madencilik açısından değil, aynı zamanda İpek Yolu'nun Bayburt–Trabzon arasındaki güzergâhında, Taşköprü–Sümela–Maçka hattını denetleyen stratejik bir konumda bulunmaktaydı.

Yerleşim ve nüfus

Birbirini kuşbakışı görebilen ve Yanbolu Deresi'nin doğduğu vadilerle birbirinden ayrılmış üç ayrı yamaç üzerinde kurulu olan Santa'da yedi mahalle bulunuyordu. Bu mahalleler ve 19. yüzyıldaki tahmini hane sayıları şöyledir:

• Merkez Mahalle Piştoflu (Pistofanton): 300 hane
• Binatlı (Pinatanton): 60 hane
• İşhanlı (Ischananton): 260 hane
• Terzili (Terzanton): 200 hane
• Çakallı (Tsakalanton): 53 hane
• Zurnacılı (Zournatsanton): 120 hane
• Sincanlı (Kozlu) (Kozlaranton, "koz" = ceviz): 60 hane

Toplamda yaklaşık 1.053 hanede 4.000–5.000 civarında nüfusun yaşadığı tahmin edilmektedir.

19. yüzyılda madenlerin kapanması ve madencilere tanınan imtiyazların kaldırılmasıyla birlikte Santa ve çevresinden, özellikle Trabzon başta olmak üzere çevre yerleşimlere ve hatta Rusya'ya (örneğin Batum, Tiflis, Ermenistan ve çevresi) göçler başlamış, nüfus hızla azalmıştır.

1923 Müslüman–Rum nüfus mübadelesi ile bölge Rumlarının tamamı Yunanistan'a göç etmiştir. Mübadele sonrası boşalan arazi ve yapılar, hazine tarafından çevre köylerin sakinlerine satılmış ve bu kişiler bölgeye yerleşmiştir.

Dumanlı Köyü günümüzde, Arsin ve Araklı ilçelerine bağlı bazı köylerin yaz aylarında yaylacılık amacıyla kullandığı, yaklaşık 300 yayla evinden oluşan bir yerleşimdir. Bölge yalnızca hayvancılık amacıyla kullanılmaktadır ve yıl boyunca sürekli ikamet eden yalnızca bir hane bulunmaktadır.

Dil ve dini inanışlar

1923 yılına kadar Santa yerleşimlerinde yaşayan halkın tamamı Ortodoks Hristiyan idi. Halkın günlük konuşma dili ise 1812'deki Yunan İsyanı ve 1828 Osmanlı–Rus Savaşı'na kadar, Gorom bölgesi hariç, Gümüşhane Rumlarının çoğunda olduğu gibi Türkçe idi. Bu bilgi, Rum kaynaklarında da yer almaktadır.

Yunan milliyetçiliğinin gelişmesi ve Rum Ortodoks Kilisesi'nin etkisiyle önce okullarda, ardından halk arasında Yunanca ve yöresel lehçe olan Rumca konuşulmaya başlanmıştır. Yerleşim yeri ve coğrafi adların büyük çoğunluğu ise, dini kökenli adlandırmalar dışında, Türkçe idi.

19. yüzyılda gelişen Yunan milliyetçiliğiyle birlikte halkın ibadet dili de kilisenin ve Yunanistan'da eğitim gören öğretmenlerin etkisiyle Yunancaya dönüştürülmüş, okullarda Yunanca eğitim verilmeye başlanmıştır. Ancak 1923 yılındaki Türk–Yunan nüfus mübadelesi sonrasında Yunanistan'a göç eden Santa Rumlarının ana dilinin hâlâ Türkçe olduğu ve göç sonrasında da Türkçe konuştukları bilinmektedir.

1828 Osmanlı–Rus Savaşı sırasında bölgeden göç eden ve Gürcistan'ın Tsalka bölgesine yerleşen Santalılar ile Gürcistan ve Rusya'nın Kafkasya ve Kırım bölgelerinde yaşayan birçok Ortodoks Hristiyan topluluk kendilerini "Rum" veya "Urum" olarak adlandırmakta ve günümüzde de Türkçe konuşmaktadırlar.

Eğitim

1900–1923 yılları arasında Santa'nın her mahallesinde, kız ve erkek çocukların birlikte eğitim gördüğü çok sınıflı en az bir ilkokul bulunmaktaydı. Merkez Mahallesi Piştoflu'da ise iki katlı bir ortaokul yer alıyordu. Bu yapı günümüzde harap durumda olsa da kalıntıları hâlen mevcuttur.

Bu okullardan mezun olan öğrencilerden bazıları, Trabzon'da bulunan Rum Lisesi'nde öğrenimlerine devam etmiştir (bugünkü Kanuni Anadolu Lisesi binası).

Mimari yapılar

Santa çevresinde, büyük bölümü 19. yüzyıla ait olan ve sanatsal değeri yüksek birçok anıtsal dinî ve sivil mimari örneği bulunmaktadır. Yapılar, bölgede bolca bulunan taş ve ahşap malzeme kullanılarak inşa edilmiştir.

Dini yapılar

Santa'nın yedi mahallesinde toplam 13 kilise bulunduğu bilinmektedir. Ancak insan eliyle (özellikle hazine arayıcıları) ve doğa olaylarıyla meydana gelen tahribat nedeniyle bu yapılardan yalnızca beşi kısmen sağlam biçimde günümüze ulaşabilmiştir. Ayrıca günlük ibadetlerde kullanılmak üzere, günümüze ulaşmayan birçok şapel (Müslümanlıktaki mescitlere denk küçük dinî yapılar) de mevcuttu.

Mahallelere göre bilinen başlıca kiliseler şunlardır:

• Merkez Mahalle (Piştoflu): Aziz (Aya) Kyriake, Aziz Panteleimonos, Aziz Christophoros Kiliseleri
• Zurnacılı: Aziz Georgios, Aziz Constantine, Aziz Kyriake Kiliseleri
• Çakallı: Zodoxu Rigis ve Aziz Georgios Kiliseleri
• İşhanlı: Aziz Kyriake, Aziz Georgios Kiliseleri
• Kozlu (Sincanlı): Kutsal Apostol Petro, Apostol Pavlo Kiliseleri
• Binatlı: Profizitic Ilion ve Aziz Georgios Kiliseleri
• Terzili: Aya Theodoros ve Metamorfoz Kiliseleri

Konutlar

Bilinçsiz kullanım ve olumsuz doğa koşulları nedeniyle, Osmanlı–Rum taş işçiliğinin özgün örneklerini oluşturan evlerden günümüze yaklaşık 300 tanesi ulaşmıştır. Ancak bu yapıların büyük çoğunluğu özgün niteliklerini kaybetmiştir.

Evler genellikle eğimli araziye uyumlu olarak iki katlı biçimde inşa edilmiştir. Alt katlar çoğunlukla iş yeri veya ahır olarak kullanılmıştır. Merkez mahalle olan Piştoflu'daki binaların tamamı ya da alt katları ticari ve sosyal amaçlı birimlerdi; mağaza, demirci, terzi, kunduracı, kuyumcu, yiyecek alım-satım yeri ve kahvehane gibi işletmeler bu alanlarda faaliyet göstermekteydi.

Diğer yapılar

Bölgede kesme taş kullanılarak inşa edilmiş okullar, kemerli köprüler, taş döşeme yollar, değirmenler ve kemerli çeşmeler bulunmaktaydı. Bu yapılardan çeşmeler dışındakiler, doğal etkenler ve bakımsızlık nedeniyle büyük ölçüde yıkılmış; yalnızca kalıntıları günümüze ulaşabilmiştir.

Ticari yapı

Santa köyünün kuruluşu ve varlığını sürdürmesi, havzada bulunan demir, kurşun ve bu madenlerle birlikte çıkarılan gümüş yataklarının işletilmesine bağlıydı. Madenlerin verimli şekilde işletildiği 16.–18. yüzyıllar arasında bölge önemli ölçüde gelişmiş ve ekonomik refaha ulaşmıştı.

Bu dönemde Osmanlı İmparatorluğu'nun maden çalışanlarına, madencilerin ihtiyaçlarını karşılayan zanaatkârlara ve tüccarlara sağladığı vergi muafiyetleri ve çeşitli ayrıcalıklar, çevre köy ve illerden çok sayıda Ortodoks Hristiyan (Rum) Osmanlı vatandaşının bölgeye göç etmesini teşvik etmiştir. Bu göç ve beraberinde gelen refah dönemi, madenlerin kapandığı ve sosyal–idarî sorunların artmaya başladığı 18. ve 19. yüzyıla kadar sürmüştür.

Santa'da madenlerin etkisiyle demircilik ve gümüşçülük önemli el sanatları hâline gelmişti. Bu meslekler usta–çırak ilişkisiyle kuşaktan kuşağa aktarılmış, bölge halkı yakın köylerde ve hatta Trabzon'da kiremitçilik, taş ustalığı, demircilik, terzilik ve kuyumculuk gibi işlerle geçimini sürdürmüştür.

19. yüzyılın sonlarında Osmanlı İmparatorluğu'nun ekonomik çöküşü, işsizlik, dinî ve sosyal sorunların artmasıyla birlikte, köyün meslek sahibi erkeklerinin bir kısmı Rus İmparatorluğu topraklarına (özellikle Çarlık Rusyası'na) aileleriyle birlikte kalıcı ya da mevsimlik olarak çalışmak amacıyla göç etmeye başlamıştır.

Tarım ve hayvancılık

Santa bölgesi, tahıl üretimi yapılan geniş yamaçlar ve tepe düzlüklerinin yanı sıra, sebze yetiştiriciliğine uygun teras bahçelerine de sahipti. Bölgenin iklimine ve rakımına uyum sağlayan armut, elma, yaban mersini, kuşburnu ve erik gibi meyveler yetiştirilirdi. Ayrıca geniş yayla alanları sayesinde hayvancılık da önemli bir geçim kaynağıydı.

Santa, içe dönük ve kapalı ekonomiye sahip bir yerleşim birimiydi. 19. yüzyıl başlarında madenlerin kapanmasının ardından, bölge tarım ve hayvancılığa dayalı bir ekonomik yapıya bürünmüştür. Günümüzde ise bölgede yalnızca yaz aylarında hayvancılık yapılmaktadır.

Ulaşım

Santa Harabeleri'ne, bağlı bulunduğu Gümüşhane il merkezinden Yağmurdere–Taşköprü güzergâhı üzerinden ulaşılabilir. Ayrıca Karaca Mağarası, Kromni Antik Kenti (Gorom, Krom, Kurum) – Cami Boğazı – Dilaver – Sarıtaş güzergâhı da diğer bir bağlantı yoludur.

Trabzon yönünden ulaşım ise il merkezinin doğusundaki Arsin ve Araklı ilçeleri sınırlarında bulunan Yanbolu Vadisi'nden sağlanır. Alternatif olarak Maçka – Sümela – Kürtdere Yaylası – Sarıtaş rotası da kullanılabilir. Yanbolu Deresi boyunca uzanan yaklaşık 50 km'lik yolun 22 km'si asfalt, kalan kısmı ise stabilize yoldur. Yolun iyileştirme çalışmaları sürmektedir.

Santa Yaylası yaz mevsiminde yoğun olarak ziyaret edildiğinden araç trafiği fazladır. Bölgeye her türlü araçla ulaşım mümkündür; ancak yağışlı dönemlerde yolun çamurlu ve bozuk olabileceği göz önünde bulundurulmalıdır.

Turistik açıdan önerilen en güzel gezi rotası; Trabzon–Arsin'den başlayarak Yanbolu Vadisi boyunca ilerleyen, Merkez Mahalle (Piştoflu) ve İşhanlı Mahallesi'nden geçip Sarıtaş Yaylası, Dilaver tesisleri ve Kürtdere Yaylası üzerinden Sümela Manastırı'na ve oradan Maçka üzerinden tekrar Trabzon'a ulaşan güzergâhtır. Bu yolların mevsimsel koşullara bağlı olarak değişebileceği ve seyahat öncesinde güncel bilgi alınması gerektiği belirtilmektedir.

Resim galerisi

• Santa Harabeleri fotoğraf galerisi (Kelkit Basin Museums arşivi, 2008)

Dış bağlantılar

• Santa Harabeleri – Trabzon Valiliği arşivi (2007)
• Gümüşhane fotoğraf galerisi14 Aralık 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Santa Harabeleri – Fotokaradeniz (2008)
• Yusuf Bulut fotoğraf galerisi
• Santa Harabeleri – Tempotour tanıtım sayfası3 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.