Sapfo
| Sappho | |
|---|---|
 Sappho freski, Napoli Ulusal Arkeoloji Müzesi | |
| Genel bilgiler | |
| Doğum | MÖ 630 Lesbos (Midilli Adası) |
| Ölüm | MÖ 570 |
| Alanı | Şiir |
| Ünlü yapıtları | Afrodit’e Yakarış |
Sappho (Grekçe: Σαπφώ Sapphṓ; yaklaşık MÖ 630 – MÖ 570), Lesbos adasındaki Eresos ya da Midilli (Mytilene) kentinde yaşamış Antik Yunan şairidir.[a]
Sappho, müzik eşliğinde söylenmek üzere yazılan lirik şiirleriyle tanınır. Antik Çağ'da en büyük lirik şairlerden biri olarak kabul edilmiştir; kendisine "Onuncu Müz" ve "Kadın Şair" gibi ünvanlar verilmiştir. Şiirlerinin büyük kısmı günümüze ulaşmamıştır; elde kalanlar ise çoğunlukla parçalar hâlindedir. Sadece Afrodit’e Yakarış (Ode to Aphrodite) başlıklı şiirinin tam metni korunmuştur. Lirik şiirlerinin yanı sıra, antik dönem yorumcuları onun "elegi" ve "yambik" şiirler de yazdığını belirtmiştir. Sappho'ya atfedilmiş üç epigram günümüze ulaşsa da, bunların aslında Helenistik dönemde onun tarzında yazılmış taklitler olduğu düşünülmektedir.
Sappho'nun yaşamı hakkında çok az bilgi vardır. Lesboslu varlıklı bir aileye mensuptur; ancak anne ve babasının adları kesin değildir. Antik kaynaklara göre üç erkek kardeşi vardır: Charaxos, Larichos ve Eurygios. 2014'te keşfedilen Kardeşler Şiiri (Brothers Poem) adlı parçada Charaxos ve Larichos'un adları geçmektedir. Ayrıca Cleïs adında bir kız çocuğu olduğu düşünülmektedir; bu isim Sappho'nun 98 ve 132 numaralı şiir parçalarında geçer. MÖ 600 dolaylarında Sicilya'ya sürgün edilmiştir ve MÖ 570 civarına kadar şiir yazmaya devam etmiş olabileceği düşünülmektedir. Bir efsaneye göre, karşılıksız aşk yaşadığı Phaon adlı bir sandalcı yüzünden Lefkada kayalıklarından atlayarak intihar etmiştir.
Sappho oldukça üretken bir şairdi; yaklaşık 10.000 dize yazdığı düşünülmektedir. Antik dönemde en çok aşk temalı şiirleriyle tanınsa da, günümüze ulaşan fragmanlarda aile ve din gibi temalar da yer almaktadır. Şiirlerini hem bireysel hem de koro performansları için yazmış olabileceği düşünülmektedir. En çok bilinen ve en iyi korunmuş parçalar kişisel duyguları konu alır ve muhtemelen bireysel olarak seslendirilmek üzere yazılmıştır. Şiirleri; yalın dili, canlı imgeleri ve doğrudanlığıyla öne çıkar. Şiirlerini hangi bağlamda yazdığı uzun süredir akademik tartışma konusudur; en çok kabul gören yorumlar, onun eğitimsel ya da dinsel bir işlev üstlendiği ya da sempozyumlar (eğlence ve şiir toplantıları) için yazdığı yönündedir.
Sappho'nun şiirleri, Klasik Antik Çağ boyunca geniş çapta tanınıyor ve büyük beğeni topluyordu; Helenistik dönemde İskenderiyeli bilim insanları tarafından en yüksek değeri gören Dokuz Lirik Şair arasında yer alıyordu. Günümüzde de Sappho'nun şiirleri olağanüstü kabul edilmekte ve eserleri başka yazarları etkilemeyi sürdürmektedir. Şiirlerinin ötesinde, kadınlar arasındaki aşk ve arzunun bir simgesi olarak da tanınmaktadır; İngilizcedeki sapphic ve lesbian sözcükleri sırasıyla onun adından ve yaşadığı ada olan Lesbos'tan türetilmiştir.[1]
Antik kaynaklar
[değiştir | kaynağı değiştir]
Sappho hakkındaki modern bilgiler, hem kendi şiirlerinden çıkarılabilecek ipuçlarına hem de antik metinlerdeki atıflara dayanmaktadır.[2] Şiirlerinin – yalnızca bir tanesi bütün hâliyle günümüze ulaşmıştır[3] – geri kalanı yalnızca parça hâlinde korunmuştur ve yaşamına dair çağdaş tek birincil kaynak bunlardır.[4] Sappho'nun günümüze ulaşan en eski biyografisi, onun yaşadığı dönemin yaklaşık sekiz yüzyıl sonrasına, MS 2. yüzyıl sonları ile 3. yüzyıl başlarına tarihlenmektedir; bir sonraki kaynak ise 10. yüzyılda derlenmiş Bizans ansiklopedisi olan Suda'dır.[5] Onun yaşamıyla ilgili ayrıntılardan söz eden diğer kaynaklar ise kendi dönemine çok daha yakındır ve MÖ 5. yüzyıldan itibaren yazılmıştır.[5] Bu kaynaklardan biri, Herodot'un, Mısırlı hetaira Rhodopis ile Sappho'nun kardeşi Charaxos arasındaki ilişkiyi anlattığı bölümdür.[6] Antik kaynaklarda yer alan bilgiler genellikle Sappho'nun şiirlerinde geçen ifadelerin otobiyografik olduğu varsayımına ve yerel geleneklere dayanmaktadır.[5] Onun cinselliği ve görünüşüne dair bazı antik anlatılar ise muhtemelen Antik Yunan komedyası kökenlidir.[7]
19. yüzyıla dek, arkaik şairlerin biyografilerine dair antik anlatılar büyük ölçüde tarihsel gerçeklik olarak kabul edilmekteydi. Ancak 19. yüzyılda klasik filologlar bu anlatılara daha kuşkucu yaklaşmaya başlamış ve şairlerin yaşamlarına dair bilgileri doğrudan onların eserlerinden çıkarmaya yönelmişlerdir.[8] 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ise, Yunan lirik şiirinin otobiyografik bilgi kaynağı olarak güvenilirliği daha da sorgulanır hâle gelmiştir; şiirlerdeki birinci tekil anlatımın gerçekten şairin deneyim ve duygularını mı yansıttığı tartışma konusu olmuştur.[9] Mary Lefkowitz gibi bazı araştırmacılar, Sappho gibi erken dönem Yunan şairlerinin yaşamlarına dair neredeyse hiçbir şeyin kesin olarak bilinemeyeceğini savunmaktadır. Öte yandan, çoğu akademisyen, antik tanıklıkların bazı gerçeklik payı taşıyabileceğini ancak büyük dikkatle ele alınmaları gerektiğini düşünmektedir.[10]
Hayatı
[değiştir | kaynağı değiştir]
Sappho'nun yaşamı hakkında kesin olarak bilinen pek az şey vardır.[11] Lesbos adasından olduğu bilinmektedir;[12][b] MÖ 7. yüzyılın sonları ile 6. yüzyılın başlarında yaşamıştır.[14] Bu tarih, antik kaynakların çoğunda geçer ve onu, kendisi de Lesboslu olan şair Alkaios ile tiran Pittakos'un çağdaşı olarak kabul ederler.[14][c] Bu bilgiler doğrultusunda, Sappho'nun muhtemelen MÖ 7. yüzyılın üçüncü çeyreğinde doğduğu düşünülmektedir. Franco Ferrari yaklaşık MÖ 650 ya da 640;[16] David Campbell ise yaklaşık ya da daha erken bir tarih olan MÖ 630'u önermiştir.[17] Gregory Hutchinson ise onun MÖ 570 civarına kadar yaşadığını ileri sürmüştür.[18]
Geleneksel anlatılarda Sappho'nun annesinin adı Kleïs olarak geçer.[19] Bu bilgi, günümüze ulaşmamış bir şiir ya da kayıttan kaynaklanıyor olabilir;[20] ancak bazı antik yorumcular, Sappho'nun kızının adının Kleïs olmasından hareketle annesinin de bu adı taşıdığını varsaymış olabilir.[21][d] Antik kaynaklarda, Sappho'nun babası için on farklı isim geçmektedir;[e] bu çeşitlilik, babasının adının şiirlerinde açıkça geçmediğine işaret eder.[24] Kaynaklarda en erken ve en yaygın biçimde geçen isim, Skamandronymos'tur.[f] Ovidius’un Heroides adlı eserine göre Sappho’nun babası o altı yaşındayken ölmüştür.[19] Babası, günümüze ulaşan şiirlerinde hiç anılmaz; fakat David Campbell, bu bilginin de kayıp olan bir şiire dayanmış olabileceğini öne sürmüştür.[26]
Sappho’nun adı, antik kaynaklarda pek çok farklı biçimde yazılmıştır.[g] Kendisinin elimizdeki şiirlerinde geçen şekil ise Psappho (Grekçe: Ψάπφω)’dur.[28]
Sappho'nun üç erkek kardeşi olduğu söylenir: Eurygios, Larichos ve Charaxos. Athenaeus'a göre, Sappho Larichos'u, Midilli şehir meclisinde kadeh tutan (kadeh taşıyıcısı) olarak övmüştür;[19] bu görev, soylu ailelerin oğullarına verilen bir makamdı.[30] Bu durum, Sappho'nun aristokrat bir aileden geldiğini gösterir ve şiirlerinde geçen seçkin çevrelerle tutarlıdır. Bir antik anlatı, Charaxos ile Mısırlı bir hetaera olan Rhodopis arasındaki ilişkiyi konu alır. MÖ 5. yüzyıla ait en eski kaynak olan Herodotus'a göre,[31] Charaxos, Rhodopis'i yüksek bir fidye karşılığında kurtarmış ve Sappho da bunu kınayan bir şiir yazmıştır.[h][33] Kardeşlerden Charaxos ve Larichos'un isimleri 2014'te bulunan Kardeşler Şiiri'nde geçerken; Eurygios'un ise üç antik kaynakta geçtiği bilinir ancak Sappho'nun günümüze ulaşan eserlerinde adı geçmez.[34]
Sappho'nun Cleïs adında bir kızı olduğu düşünülür; bu isim iki parçada geçer.[35] Ancak hiçbir araştırmacı Cleïs'in Sappho'nun kızı olduğuna inanmaz.[kaynak belirtilmeli] 132 numaralı parça Cleïs'i "pais" olarak tanımlar ki bu kelime "çocuk" anlamının yanında erkek eşcinsel ilişkilerinde "genç sevgili" anlamına da gelir.[36] Bazıları Cleïs'in Sappho'nun kızı değil, genç bir sevgilisi olduğunu öne sürmüştür;[36] fakat Judith Hallett Cleïs'in 132 numaralı parçada "agapata" ("sevgili") olarak tanımlanmasının, Sappho'nun onu kızı olarak nitelediğine işaret ettiğini savunur. Çünkü Yunan edebiyatında bu sözcük cinsel ilişkiyi değil aile bağlarını ifade etmek için kullanılmıştır.[37]
Suda adlı kaynağa göre, Sappho Androslu Kerkylas ile evliydi.[38] Ancak bu isim muhtemelen bir komedi şairi tarafından uydurulmuştur: Kerkylas adı, kerkos kelimesinin küçültülmüş hali olup, bu kelime "penis" anlamına gelebilir ve başka bir isim olarak kullanılmamıştır.[39] "Andros" ise hem bir Yunan adasının adı, hem de "erkek" anlamına gelen aner kelimesinin bir biçimidir.[40] Bu ismin büyük ihtimalle bir komedyaya dayandığı düşünülmektedir.[41]
Bir efsaneye göre Sappho MÖ yaklaşık 600 civarında Lesbos'tan sürgün edilmiştir.[42] Bu hikâyenin tek eski kaynağı, onun MÖ 604 ile 595 yılları arasında Sicilya’ya sürgün edildiğini kaydeden Parian Kroniği’dir.[43][44] Bu sürgün, ailesinin o dönemde Lesbos’ta siyasi elitler arasındaki çatışmalara karışmasından kaynaklanmış olabilir.[45] Sappho’nun ailesinin bu çatışmalarda hangi tarafta olduğu bilinmemekle birlikte, çoğu araştırmacı onların sürgüne gönderilen çağdaşı Alcaeus ile aynı siyasi grubun üyesi olduğunu düşünür.[43]
Menandros’a (Fr. 258 K) kadar tarihlenen bir efsaneye göre Sappho, kayıkçı Phaon'a olan karşılıksız aşkı yüzünden Leukad Kayalıkları’ndan atlayarak intihar etmiştir. Bu hikâye, tanrıça Afrodit ile ilgili iki mitle bağlantılıdır. Birinde, Afrodit, kendisini ücretsiz olarak kayığına alan yaşlı kayıkçı Phaon’u gençlik ve güzellikle ödüllendirir; diğerinde ise Afrodit, sevgilisi Adonis’in ölümüyle yaşadığı acıdan, Apollon’un tavsiyesiyle Leukad Kayalıkları’ndan atlayarak kurtulur.[46] Sappho’nun intihar hikâyesi modern bilim insanları tarafından tarihsel gerçekliği olmayan bir efsane olarak görülür; muhtemelen komedi şairleri tarafından uydurulmuş ya da biyografik olmayan bir şiirdeki birinci tekil şahıs ifadesinin yanlış yorumlanmasından kaynaklanmıştır.[47] Bu hikâye, Sappho’nun heteroseksüel olduğunu garanti etmek için kullanılmış, ayrıca 19. yüzyılda eşcinselliği ahlaksız gören ve Sappho’yu heteroseksüel olarak kurgulamak isteyen yazarlar arasında özellikle önem kazanmıştır.[48]
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Sappho'nun şiirlerinden geriye kalan parçalar genellikle numaralandırılarak anılır. En yaygın numaralandırma sistemi Eva-Maria Voigt'in sistemidir ve çoğu durumda Lobel–Page sistemine denk düşer. Bu maddede aksi belirtilmedikçe, numaralandırmalar Diane Rayor ve André Lardinois’in Sappho: A New Translation of the Complete Works adlı çeviri eserine dayanmaktadır; bu kaynak, Voigt’in sistemini temel alıp, onun ardından keşfedilen yeni parçalara göre bazı değişiklikler içerir. Antik yazarların Sappho hakkında yaptığı yorumlara yönelik atıflar, hem geleneksel numaralandırmaları hem de Campbell’ın Greek Lyric I: Sappho and Alcaeus adlı eserindeki numaraları içermektedir.
- ^ Suda sözlüğüne göre Sappho, Eresos kentindendir; ancak çoğu antik kaynak ve bazı şiirleri, onun Midilli ile ilişkili olduğunu göstermektedir.[13]
- ^ Strabon, Sappho’nun Alkaios (yaklaşık MÖ 620 doğumlu) ve Pittakos (yaklaşık MÖ 645–570) ile çağdaş olduğunu söyler; Athenaeus ise onun Lidya kralı Alyattes (yaklaşık MÖ 610–560) ile eşzamanlı olduğunu belirtir. Suda onu 42. Olimpiyat döneminde (MÖ 612–608) etkin olarak gösterirken, Eusebios onun 45. Olimpiyat’ta (MÖ 600–599) ünlü olduğunu kaydetmiştir.[15]
- ^ Antik Yunanistan’da çocuklara sıklıkla büyükanne veya büyükbabalarının adının verildiği bilinmektedir.[22]
- ^ Bu isimlerden ikisi Oxyrhynchus biyografisi (P.Oxy. 1800), yedisi Suda, biri ise Pindaros üzerine yazılmış bir şoliyonda geçer.[23]
- ^ Bu isim hem Oxyrhynchus biyografisinde, hem Sudada, hem Platon’un Phaidros diyaloğuna ait bir şoliyonda hem de Aelianus’un Varyant Tarihler adlı eserinde Sappho’nun babası olarak geçer. Ayrıca Herodotos’ta da Charaxos’un babası olarak bu ad yer alır.[25]
- ^ Attika vazolarındaki yazıtlarda Grekçe: ΦΣΑΦΟ, Grekçe: ΣΑΦΟ, Grekçe: ΣΑΠΠΩΣ ve Grekçe: ΣΑΦΦΟ; sikkelerde ise Grekçe: ΨΑΠΦΩ, Grekçe: ΣΑΠΦΩ ve Grekçe: ΣΑΦΦΩ biçimleri görülmektedir.[27]
- ^ Bazı kaynaklarda Charaxos'un sevgilisinin Rhodopis değil, Doricha adında biri olduğu geçer.[32]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]Özel
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Rayor & Lardinois, 2014, s. 2–9
- ^ duBois, 2015, s. 81.
- ^ Rayor & Lardinois, 2014, s. 7.
- ^ Rayor & Lardinois, 2014, s. 2.
- ^ a b c Kivilo, 2021, s. 11.
- ^ Yatromanolakis, 2008, bölüm 4.
- ^ Lefkowitz, 2012, s. 42.
- ^ Kivilo, 2010, s. 2–3.
- ^ Kivilo, 2010, s. 3–4.
- ^ Kivilo, 2010, s. 4.
- ^ Rayor & Lardinois, 2014, s. 1.
- ^ Hutchinson, 2001, s. 139.
- ^ Rayor & Lardinois, 2014, s. 4; Hutchinson, 2001, s. 140, dn. 1
- ^ a b Kivilo, 2010, s. 198, dn. 174.
- ^ Campbell, 1982, s. x–xi
- ^ Ferrari, 2010, s. 8–9.
- ^ Campbell, 1982, s. xi.
- ^ Hutchinson, 2001, s. 140.
- ^ a b c Kivilo, 2021, s. 13.
- ^ Kivilo, 2010, s. 175.
- ^ Rayor & Lardinois, 2014, s. 4.
- ^ Kivilo, 2010, s. 175
- ^ Yatromanolakis, 2008, bkz. bölüm 4 dn. 65
- ^ Rayor & Lardinois, 2014, s. 3–4.
- ^ Yatromanolakis, 2008, bkz. bölüm 4
- ^ Campbell, 1982, s. 15, dn. 1.
- ^ Yatromanolakis, 2008, bkz. bölüm 2
- ^ Sappho, frag. 1.20, 65.5, 94.5, 133b; Rayor & Lardinois, 2014, s. 98.
- ^ Lidov, 2002, s. 205–206, dn. 7.
- ^ Campbell, 1982, s. xi, 189.
- ^ Lidov, 2002, s. 203.
- ^ Campbell, 1982, s. 15, 187
- ^ [[#CITEREF|]].
- ^ Lardinois, 2021, s. 172.
- ^ Rayor & Lardinois, 2014, s. 3.
- ^ a b Hallett, 1982, s. 22.
- ^ Hallett, 1982, s. 22–23.
- ^ Rayor & Lardinois, 2014, s.4.
- ^ Parker, 1993, s.309.
- ^ Mendelsohn, 2015.
- ^ Kivilo, 2010, s.178.
- ^ Hutchinson, 2001, s.139.
- ^ a b Kivilo, 2010, s.182.
- ^ Ferrari, 2010, ss.18–19.
- ^ Rayor & Lardinois, 2014, s.10.
- ^ Kivilo, 2010, ss.179–182.
- ^ Lidov, 2002, s.205, not 7.
- ^ Hallett, 1979, ss.448–449; DeJean, 1989, ss.52–53; Walen, 1999, s.238
Genel
[değiştir | kaynağı değiştir]- Anthologia Lyrica Graeca.-ed. e. Diehl, Vol.I.II et supplementum. Lpsiae, B.G. Teubner, 1936-1942
- Alcée, Sappho. Texte établi et traduit par T. Reinach, avec la collaboration de A. Puech. Paris, Edition "Les Belles Lettres", 1937.
- Sappho. Dichtung Griechisch und Deutsch. Eingeleitet von C.M. Bowra. Georg Bondi. Berlin.
- Sappho. Şiirler. Türkçesi:Cevat Çapan. Cem Yayınevi, İstanbul, 1972.
- Safo. Şiirler. "Çeviri ve üzerine Konuşmalar" Azra Erhat, Cengiz Bektaş. Cem Yayınevi. İstanbul, 1978
- MÖ 7. yüzyılda doğanlar
- Midilli doğumlular
- MÖ 570'lerde ölenler
- MÖ 7. yüzyılda Yunanlar
- MÖ 7. yüzyıl kadınları
- MÖ 7. yüzyıl yazarları
- MÖ 7. yüzyıl şairleri
- MÖ 6. yüzyılda Yunanlar
- MÖ 6. yüzyıl kadınları
- MÖ 6. yüzyıl yazarları
- MÖ 6. yüzyıl şairleri
- Antik Yunan şairler
- Yunanistan'da LGBT kişiler
- Erotik yazarlar
- Müzler
- Arkaik Dönem Şairleri
- LGBT şairler
- LGBT tarihi
- Biseksüel yazarlar
- Biseksüel kadınlar
- Antik LGBT üyeleri