Sivrisinek
| Sivrisinek | ||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Dişi bir Culiseta longiareolata
| ||||||||||||||||||||||
| Biyolojik sınıflandırma | ||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||
Alt familya ve Cinsler
| ||||||||||||||||||||||
|
Metne bakınız. |
Sivrisinek (Culicidae), 3.600 türden oluşan küçük sinekler familyasıdır. Sivrisineklerin ince, segmentli bir vücudu, iki kanadı, üç çift uzun, kıl benzeri bacağı ve oldukça uzun, delici-emici ağız uzantıları vardır. Tüm sivrisinekler çiçeklerden nektar içer; birçok türün dişileri kan içmeye de adapte olmuştur. Bu grup Kretase döneminde çeşitlenmiştir. Evrimsel biyologlar sivrisinekleri mikro yırtıcılar, yani daha büyük canlıların kanını emerek onları anında öldürmeden parazitleştiren küçük hayvanlar olarak görürler. Tıbbi parazitologlar ise sivrisinekleri, protozoan parazitleri veya bakteriyel veya viral patojenleri bir konaktan diğerine taşıyan hastalık taşıyıcıları olarak görürler.
Morfoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Larvaları alt familyaya bağlı olarak farklıdır. Anophelinae türleri su yüzeyine paralel (yatay) durmaları ile su yüzeyine eğik olarak asılı Culicinae larvalarından kolayca ayrılır.
Pupaların baş ve göğüs kısmı tek parça hâlinde birleşmiştir; abdomenin yarısı bir yapı olarak bu birliğe bağlanmıştır. Göz çiftleri oldukça büyüktür. Diğer böceklerdeki pupların aksine, sivrisinek pupları çok hareketlidir. Abdomenin dikey hareketleri ile hızlı, fakat düz olmayan bir hareket meydana gelir. Su yüzeyinin hemen altında bulunurlar.
Biyolojisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Sivrisinekler tam başkalaşımlı böcekler olup 4 evreden geçerler: Suda geçen yumurta, larva, pupa evreleri ile karada geçen ve ergin evre.
Sivrisinekler doğru bilinenin aksine kışın da hangi evrede olursa olsun yaşayabilir. Yumurtadan çıkan sivrisinek yavrularının (larva ve pupa), büyüme evrelerini tamamlayabilmeleri için küçük bir su birikintisine ihtiyaç duyar. Bu, çamurlu bir yağmur suyu, bataklık, çeltik, havuz suyu ya da teneke kapta birikmiş bir su olabilir. Ancak durgun sular sivrisineklerin tercih sebebidir. Çünkü bu sular, içerdikleri fotosentez yapabilen bitki öbekleri sayesinde, oksijence zengindirler. Sivrisinek yumurtaları su bulunan her ortamda gelişebilirler, ancak bazı şartların sağlanması gerekir: Yumurtadan çıkacak olan larva, yetişkin bir sinek oluncaya kadar farklı evreler geçirecektir. Her evrede de yavru sineğin farklı ihtiyaçları olacaktır. Kuraklık ve aşırı sıcak da yumurtaların gelişimini engelleyebilir.
Bir sivrisineğin kan emmek için konukçusunu nasıl bulduğu tam olarak bilinememektedir. Kanda bulunan aminoasitlerin, eminlerin ve amonyağın karışımı cezbedicidir. En iyi cezbetme etkisinin nem ve sıcaklık olduğu bilinmektedir.
-
Yetişkin dişi sivrisineğin anatomisi -
Sivrisineğin yaşam döngüsü
Ses
[değiştir | kaynağı değiştir]Geceleri sivrisinekler çoğu zaman görülemezler ve yalnızca tipik vızıltılarıyla kendilerini belli ederler. Bu vızıltılar, sivrisineklerde yaşamın devamı için önemlidir. Erkeğin kafasından çıkan 2 tane küçük ve tüylü duyargada bulunan çok sayıda duyu hücresinden meydana gelmiş Johnston organı, ses dalgalarının titreşimlerini alır ve ayırt eder. Bu tüylü duyargalar yalnızca dik durumdayken ses titreşimlerine karşı duyarlıdırlar. Johnston organı, eşeylerin bulunmasında çok önemlidir. Dişinin çıkardığı titreşimler belli bir rakamdan sonra (100-8000 titreşim/saniye) erkeklerde çiftleşme isteği yaratır. Erkeklerin sürü oluşturduğu evrelerde bu vızıltılar en üst seviyeye çıkar.
Besin
[değiştir | kaynağı değiştir]Larvaların besini algler, bir hücreliler ve hayvan ve bitki kalıntılarıdır. Megarhinus larvaları kendi türlerine saldıracak kadar yırtıcıdır.
Ergin dişi ve erkeklerin besini bitki ve meyve sularından aldıkları şeker ve proteinden oluşur. Dişiler, yumurta yapabilmek için kan emmek zorundadır. Laboratuvar ortamında bitkisel besinlerle uzun süre yaşatılabilirler fakat yumurta elde edilemez. Familya türlerinin hepsi kan emmez; tamamen bitkisel beslenenler de vardır.
Taşıyıcılığı
[değiştir | kaynağı değiştir]Sivrisinekler, bakteri, virüs ve protozoan parazitler de dahil olmak üzere birçok hastalığa neden olan mikroorganizmanın taşıyıcısıdır. Her yıl yaklaşık 700 milyon insan sivrisinek kaynaklı bir hastalığa yakalanmakta ve bu da bir milyondan fazla ölüme yol açmaktadır.[1][2] Yaygın sivrisinek kaynaklı viral hastalıklar arasında sarı humma,[3] chikungunya ve dang humması bulunur ve bunların çoğu Aedes aegypti sivrisineği tarafından bulaştırılır.[4][5] Sivrisinekler tarafından bulaştırılan paraziter hastalıklar arasında sıtma ve fil hastalığı bulunur. Sıtma hastalığına neden olan Plasmodium parazitleri dişi Anofel sivrisinekleri tarafından taşınır. Fil hastalığının ana nedeni olan lenfatik filaryazis, çeşitli sivrisinek türleri tarafından yayılır.[6] Culex ve Culiseta sivrisinekleri tarafından yayılan bakteriyel bir hastalık ise tularemidir.[7]
Düşmanları
[değiştir | kaynağı değiştir]Sivrisinek larvaları göletlerde en sık rastlanan hayvanlar arasındadır ve tatlı su yırtıcıları için önemli bir besin kaynağı oluştururlar. Sivrisinek larvalarını avlayan birçok su böceği arasında yusufçuk ve kızböceği larvaları, girdap böcekleri ve su örümcekleri bulunur. Omurgalı yırtıcılar arasında yayın balığı ve sivrisinek balığı gibi balıklar, kürek ayaklı kurbağa ve dev ağaç kurbağası gibi amfibiler, kızıl kulaklı kaplumbağa gibi tatlı su kaplumbağaları ve ördek gibi kuşlar yer alır.[8]
Su yüzeyine çıkan erginler, Empididae ve Dolichopodidae gibi yırtıcı sinekler ve örümcekler tarafından gölet yüzeyinde tüketilir. Uçan erginler ise yusufçuklar ve kızböcekleri, kırlangıçlar ve ebabil gibi kuşlar ve yarasalar da dahil olmak üzere omurgalılar tarafından yakalanır.[9]
Sivrisinekler, su keneleri, Glaucoma gibi silliler; Thelania gibi microspora ve Saprolegniaceae ve Entomophthoraceae gibi mantarlar tarafından parazitlenir.[9]
Mücadele
[değiştir | kaynağı değiştir]Kontrol
[değiştir | kaynağı değiştir]Sivrisinek kontrolü için birçok önlem denenmiştir; bunlar arasında üreme yerlerinin ortadan kaldırılması, pencere sineklikleri ve sivrisinek ağlarıyla dışarıda tutma, mantar[10][11] ve nematod[12] gibi parazitlerle veya balık,[13][14][15] kopepod,[16] yusufçuk larvaları ve yetişkinleri ile bazı kertenkele ve geko[17] türleri gibi yırtıcılarla biyolojik kontrol yer almaktadır.[18] Bir diğer yaklaşım ise çok sayıda kısır erkek sivrisineğin yerleştirilmesidir. Ucuz ve vektör direncine maruz kalmayan çözümler; örneğin sitoplazmik uyumsuzluk, kromozomal translokasyonlar, cinsiyet bozulması ve gen değişimi gibi genetik değiştirme yöntemleri araştırılmıştır.[19] Hastalık taşıyan sivrisineklerin gen sürücüleri kullanılarak kontrolü önerilmiştir.[20][21]
Kovucular
[değiştir | kaynağı değiştir]Böcek kovucular cilde uygulanır ve sivrisinek ısırıklarına karşı kısa süreli koruma sağlar. DEET kimyasalı bazı sivrisinekleri ve diğer böcekleri uzaklaştırır.[22] CDC tarafından önerilen bazı kovucular arasında pikarin, okaliptüs yağı (PMD) ve Etil butilasetilaminopropiyonat (IR3535) bulunur.[23] Piretrum (kasımpatı türlerinden, özellikle C. cinerariifolium ve C. coccineum) etkili bir bitki bazlı kovucudur.[24] Böcekleri (ve sivrisinekleri) uzak tutmak için ultrason üreten elektronik böcek kovucu cihazlar piyasaya sürülmüştür. Hiçbir EPA veya üniversite çalışması, bu cihazların insanların sivrisinek ısırıklarından korunmasını sağladığını göstermemiştir.[25]
Sınıflandırma
[değiştir | kaynağı değiştir]- Alt familya: Anophelinae
- Alt familya: Culicinae
- Oymak: Aedeomyiini
- Cins: Aedeomyia
- Oymak: Aedini
- Cins: Aedes
- Cins: Armigeres
- Cins: Ayurakitia
- Cins: Eretmapodites
- Cins: Haemagogus
- Cins: Heizmannia
- Cins: Opifex
- Cins: Psorophora
- Cins: Tanakaius
- Cins: Udaya
- Cins: Verrallina
- Cins: Zeugnomyia
- Oymak: Culicini
- Cins: Culex
- Cins: Deinocerites
- Cins: Galindomyia
- Cins: Lutzia
- Oymak: Culisetini
- Cins: Culiseta
- Oymak: Ficalbiini
- Oymak: Hodgesiini
- Cins: Hodgesia
- Oymak: Mansoniini
- Cins: Coquillettidia
- Cins: Mansonia
- Oymak: Orthopodomyiini
- Cins: Orthopodomyia
- Oymak: Sabethini
- Cins: Isostomyia
- Cins: Johnbelkinia
- Cins: Limatus
- Cins: Malaya
- Cins: Maorigoeldia
- Cins: Onirion
- Cins: Runchomyia
- Cins: Sabethes
- Cins: Shannoniana
- Cins: Topomyia
- Cins: Trichoprosopon
- Cins: Tripteroides
- Cins: Wyeomyia
- Oymak: Toxorhynchitini
- Cins: Toxorhynchites
- Oymak: Uranotaeniini
- Cins: Uranotaenia
- Oymak: Aedeomyiini
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Mosquito as Deadly Menace". Pfizer. 25 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2023.
- ^ "Explainer: How climate change is amplifying mosquito-borne diseases". World Mosquito Program. 22 April 2022. Erişim tarihi: 2024-06-20.
- ^ "Yellow fever Fact sheet N°100". World Health Organization. May 2013. 19 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2014.
- ^ Dengue Guidelines for Diagnosis, Treatment, Prevention and Control (PDF). World Health Organization. 2009. ISBN 978-92-4-154787-1. 2012-10-17 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 2013-08-13.
- ^ Hughes, Dominic (14 Ağustos 2025). "UK cases of mosquito-borne virus more than double". BBC News. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2025.
- ^ "Lymphatic Filariasis". World Health Organisation. 5 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2011.
- ^ Muslu, H.; Kurt, O.; Özbilgin, A. (2011). "[Evaluation of mosquito species (Diptera: Culicidae) identified in Manisa province according to their breeding sites and seasonal differences]". Turkiye Parazitolojii Dergisi. 35 (2): 100–104. doi:10.5152/tpd.2011.25
. PMID 21776596.
- ^ Beck, Kevin (22 Kasım 2019). "What Eats Mosquitoes?". Sciencing. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2021.
- ^ a b Medlock, J. M.; Snow, K. R. (2008). "Natural predators and parasites of British mosquitoes–a review" (PDF). European Mosquito Bulletin. 25 (1): 1–11. 15 Aralık 2023 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi15 Aralık 2023.
- ^ "Fungus Fatal to Mosquito May Aid Global War on Malaria". The New York Times. 10 Haziran 2005. 9 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2017.
- ^ Kramer, J.P. (1982). "Entomophthora culicis (Zygomycetes, Entomophthorales) as a pathogen of adultaedes aegypti (diptera, culicidae)". Aquatic Insects. 4 (2). s. 73–79. Bibcode:1982AqIns...4...73K. doi:10.1080/01650428209361085.
- ^ Shamseldean, M.M.; Platzer, E.G. (September 1989). "Romanomermis culicivorax: penetration of larval mosquitoes". Journal of Invertebrate Pathology. 54 (2). s. 191–199. Bibcode:1989JInvP..54..191S. doi:10.1016/0022-2011(89)90028-1. PMID 2570111.
- ^ Krumholz, Louis A. (1948). "Reproduction in the Western Mosquitofish, Gambusia affinis affinis (Baird & Girard), and Its Use in Mosquito Control". Ecological Monographs. 18 (1). s. 1–43. Bibcode:1948EcoM...18....1K. doi:10.2307/1948627. JSTOR 1948627.
- ^ Jianguo, Wang; Dashu, Ni (1995). "Part III: Interactions - 31. A Comparative Study of the Ability of Fish to Catch Mosquito Larva". MacKay, Kenneth T. (Ed.). Rice-fish culture in China. International Development Research Centre. ISBN 978-1-55250-313-3. 2011-06-09 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Fradin, M.S. (June 1998). "Mosquitoes and mosquito repellents: a clinician's guide". Annals of Internal Medicine. 128 (11). s. 931–940. CiteSeerX 10.1.1.691.2193 . doi:10.7326/0003-4819-128-11-199806010-00013. PMID 9634433.
- ^ Marten, G.G.; Reid, J.W. (2007). "Cyclopoid copepods". Journal of the American Mosquito Control Association. 23 (2 Suppl). s. 65–92. doi:10.2987/8756-971X(2007)23[65:CC]2.0.CO;2. PMID 17853599.
- ^ Canyon, D.V.; Hii, J.L. (Ekim 1997). "The gecko: an environmentally friendly biological agent for mosquito control". Medical and Veterinary Entomology. 11 (4). s. 319–323. doi:10.1111/j.1365-2915.1997.tb00416.x. PMID 9430109.
- ^ Carpenter, Jennifer (8 Ağustos 2011). "Spermless mosquitoes hold promise to stop malaria". BBC. 9 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2011.
Scientists have created spermless mosquitoes in an effort to curb the spread of malaria.
- ^ Webb, Jonathan (10 Haziran 2014) GM lab mosquitoes may aid malaria fight 2022-08-16 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. BBC.
- ^ Kyrou, Kyros Kyrou; ve diğerleri. (24 Eylül 2018). "A CRISPR–Cas9 gene drive targeting doublesex causes complete population suppression in caged Anopheles gambiae mosquitoes" (PDF). Nature Biotechnology. 36 (11). s. 1062–1066. doi:10.1038/nbt.4245. PMC 6871539 . PMID 30247490. Nisan 29, 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF)23 Eylül 2019.
- ^ Michael Le Page (29 Eylül 2018). "Gene tool could halt malaria spread". New Scientist. 12 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi2 Kasım 2018.
- ^ Syed, Z.; Leal, W.S. (Eylül 2008). "Mosquitoes smell and avoid the insect repellent DEET". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 105 (36): 13598–13603. doi:10.1073/pnas.0805312105 . PMC 2518096 . PMID 18711137.
- ^ "Updated Information regarding Insect Repellents". Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezleri. 2009. 2013-05-12 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2017-09-10.
- ^ Nuwer, Rachel, Natural Mosquito Repellent's Powers Finally Decoded 2021-08-12 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Scientific American 325, 2, 23 (Ağustos 2021)
- ^ "Electronic mosquito repellents for preventing mosquito bites and malaria infection" (PDF). 2017-08-08 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 2018-09-19.
