Türkeş Devleti
Türkeş Devleti 𐱅𐰇𐰼𐰏𐰾 On-Ok'lar Devleti | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 699-766 | |||||||||||||
| Başkent | Suyab | ||||||||||||
| Hükûmet | Monarşi | ||||||||||||
| |||||||||||||
| Tarihçe | |||||||||||||
| |||||||||||||
| |||||||||||||
.png)
.png){kind=small}
| Türk tarihi |
|---|
| dizisinin bir parçası |
 |
Türkeş veya Türgiş (Eski Türkçe: 𐱅𐰇𐰼𐰏𐰾:𐰉𐰆𐰑, Türügeš budun, 'Türgeş halkı';[1] Basitleştirilmiş Çince: 突骑施; Geleneksel Çince: 突騎施, Pinyin: Tūqíshī, Wade–Giles: t'u-ch'i-Shih; eski Tibet: du-Rgyas[2]) bir Türk boyları konfederasyonuydu. Bir zamanlar Batı Türklerinin On-Ok seçkinleri üzerindeki Tulu kanadına ait olan Türkeşler, Batı Göktürk Kağanlığının çöküşünden sonra bağımsız bir güç olarak ortaya çıktı ve 699'da bir kağanlık kurdu. Türkeş Kağanlığı, Karlukların onları yendiği 766 yılına kadar sürdü. Türkeş ve Göktürkler evlilik yoluyla ilişkiliydi.[3]
I. Türgiş Devleti
[değiştir | kaynağı değiştir]Türgiş'ler, Göktürklerin "On-Ok" boyundandı. Issık Gölü civarında kuruldular. Göktürk İmparatorluğunun kurucusu Bumin Kağan, 552 yılında İstemi'yi "On-Ok" boyuna "Bey" olarak tayin etti. 630 yılında Göktürk İmparatorluğu yıkılınca, dönemin beyi "Baga Tarkan" devletinin bağımsızlığını ilan etti. Bütün On-Ok boyundan gelenleri devletine çağırdı. Kısa sürede, bütün On-Ok'lar bu devlette birleştiler ve 140.000 kişilik güçlü bir ordu topladılar. Günümüz Kırgızistan topraklarının büyük kısmını, hakimiyetine aldılar.
Ancak, Göktürk Devleti tekrar kurulunca, eski toprakları olan bu bölgeyi almak istediler. Türgişler ise, bu bölgeyi Göktürk İmparatorluğuna geri vermeyince Türgiş-Göktürk savaşları başladı. Tonyukuk komutasındaki Göktürk ordusuna yenildiler. Böylece, "I.Türgiş Devleti" yıkıldı ve Göktürkler'e bağlandı.
II. Türgiş Devleti
[değiştir | kaynağı değiştir]Türgişler, tekrar bağımsızlığına kavuşmak için isyan edince Kül Tigin kumandasındaki orduya yenildiler. 717 yılında, Türgişlerin başına geçen Suluk Çor yönetiminde tekrar isyan ettiler ve bu sefer bağımsızlığına kavuştular. Balasagun şehrinde kuruldular.
Sulu Çor zamanında, Emevi orduları Orta Asya'da ilerliyordu. Türgişler, Emevi hakimiyetine girmemek için kuvvetli bir direniş gösterdiler. Semerkant yakınında "Kül Çor" kumandasındaki Türkeş birlikleri, Emevi ordularını yendi. 724 yılında Emeviler, Orta Asya'dan çekildiler. Bunu fırsat bilen Türgişler, Buhara ve civarını da ele geçirdiler. Ancak, 732 yılında bu bölgeyi Emevilere bırakmak zorunda kaldılar.
İç Savaş ve yıkılış
[değiştir | kaynağı değiştir]Çin, Türgişlerin güçlenmesini istemiyordu ve içeride kargaşa yaratmaya çalışıyordu. Bunun sonucu olarak Türgişlerin kağanı Sulu Çor, 738 yılında kendi kumandanı Kül Çor tarafından öldürüldü. Bundan sonra devlette iç savaş patlak verdi. Halk "Sarı" ve "Kara" olarak ikiye ayrıldı. Kanlı çatışmalar, savaşlar sonucu olarak Kül Çor komutasındaki "Sarı Türgişler" galip geldi. Kül Çor, adını Baga Tarkan olarak değiştirdi ve kendini Türkeşlerin kağanı ilan etti. "Kara Türgişler"in başında ise Tumoça adlı bir komutan vardı. Çin, bu grubu desteklemekteydi. Bunun üzerine "Kara Türgişler" de bağımsızlığını ilan etti. Böylece, aynı Göktürk İmparatorluğunda olduğu gibi ikiye bölündüler: "Sarı Türgiş Devleti", "Kara Türgiş Devleti". Ancak, bu iki devlet de birbiriyle savaşa başlayınca Karluklar bunu fırsat bildi ve bu iki devlete saldırdı. İç savaştan ve birbiriyle savaşmaktan yorgun çıkmış bu iki devleti de kolayca işgal ettiler (766). Böylece Türgişler, tamamen Karluklar'ın hakimiyetine girdiler.
Türgiş Yazıtları
[değiştir | kaynağı değiştir]Son olarak tarihi yazıtlar Fergana vadisi ile Koçkor ovasında bulunmuştur. Özellikle Koçkor'da tespit edilen runik yazılı yeni anıtlar göçebe ve yerleşik Türk kabilelerine dair yeni bilgilerin elde edilmesine kaynaklık etmiştir.[4]
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Türkeşler (Türgişler) 15 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Arşivlenmiş kopya". amanda.v4.omgtnc.com. 17 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2021.
- ^ "(PDF) An Old Tibetan document on the Uighurs: A new translation and interpretation". ResearchGate (İngilizce). 17 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2021.
- ^ "Muharrem Ergin (1975), Orhun Abideleri (in Turkish), p. 80". 8 Ağustos 2018 tarihinde
|arşiv-url=kullanmak için|url=gerekiyor (yardım) arşivlendi. - ^ Rysbek,ALİMOV,"KOÇKOR'DAKİ TÜRGEŞ YAZITLARI[ölü/kırık bağlantı]",Türkoloji Makaleleri 31 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.