Tıva yazıtları
Tıva Yazıtları veya Tuva Yazıtları, Yenisey Yazıtları arasında Rusya'da Tuva bugüne kadar bulunmuş olan toplam altmıştan fazla yazıttır. Bunların 42'sinde damga simgesi bulunmaktadır. Yazıtlar Orhun Alfabesi diye bildiğimiz Turan Alfabesi ile yazılmıştır.
Damgalar
[değiştir | kaynağı değiştir]Damganın yalın durumu belirli bir Türk boyunu göstermektedir. I.tür damgada kanca üzerinde kavis, II.tür yatay köprü ile bağlanan iki kavis, III. tür damgada artı (dört yönlü) üzerinde kavis, IV. tür damgada iki kancalı artı türünde genel damga türleri bulunmaktadır. Hakasya'daki yazıtlardan farklı olarak Tıva yazıtlarında damgalar dikkati çeker.
Dil
[değiştir | kaynağı değiştir]Yazıtların hepsi aynı dilde yani Eski Türk Dünyasının ortak edebi dilinde yazılmıştır. Yazıtlarda yalnız Eski Türk dilinin olması sebebiyle çözümü güçtür. Orhun yazıtlarında olduğu gibi iki dilli bir yazıt olsaydı çok kolay çözülebilirdi. Doğu grubunda Maniheizm ve Budizm dinlerinin etkisi görülürken, Batı grubu Tıva yazıtlarında altı bag (altı beylik, altı eyalet) halkından söz edilir. Doğu taraftaki yazıtlarda halkın adı Yüz Kümül olarak geçmektedir ki yüz beylikten oluşan bir birliği ifade eder. Yazıtlarda eski olanların Dokuz Oğuzların sonrakilerin ise Kırgızların yazıtları olduğu, Hakasya tarafından Tıva tarafına doğru Kırgızların etkinliğinin zamanla arttığını görebilmekteyiz. Tıva bölgesi Doğuz Oğuz bölgesi iken sonradan Kırgız etkisine girmiştir. Hatta bazı yazıtlarda palimpsestlik görülür, taş üzerindeki önceki bir döneme ait Türk dilindeki yazı silikleşince taşın yüzeyi sonra tekrar yeni dil ile yazılmıştır.
Yoğunluk alanı
[değiştir | kaynağı değiştir]Paleografik yönden bölgedeki yazıtların yoğunluğu Ürbün'ün yakınlarındaki Çaa-Höl (Yenigöl) akarsuyu dolayındadır.
Yazıtlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Çaa Höl IX (E-21)
- Şançi I (E-61)
- Kara Bulun I (E-65)
- Kara Bulun II (E-66)
- Hemçik Bom II (E-96)
- Şançi III (E-152)
- Çaa Höl X (E-22)
- Çaa Höl XI (E-23)
- Çaa Höl V (E-17)
- Demir Sug (E-92)
- Uyuk- Tarlak (Eğük Tarlıg) (E-1)
- Bay Bulun I (E-42)
- Bay Bulun II (E-49)
- Elegest II (E-52)
- Elegest IV (İr Höl, E-70)
- Aldıı Bel (E-12)
- Çaa Höl II (E-14)
- Çaa Höl VII (E-19)
- Çaa Höl VIII (E-20)
- Uyuk Turan (E-3)
- Kızıl Çiraa I (E-43)
- El Bajı (E-68)
- Barık II (E-6)
- Barık III (E-7)
- Barık I (E-5)
- Barık IV (E-8)
- Ottuk Daş (E-54)
- Köjeelig Hovu (E-45)
- Kızıl Çiraa II (E-44)
- Telee (E-46)
- E-55
- Elegest I (E-10)
- Herbis Baarı (E-59)
- Bayan Kol (E-100)
- Eerbek I (E-147)
- Eerbek II (E-149)
- Uyuk Arjan (Eğük Arjaan) (E-2)
- E-51
- Uyuk Oorzak II (E-109)
- Uyuk Oorzak (E-110)
- Begre (E-11)
- E-50
- Elegest III (E-53)
- Elegeş Yazıtları
- Karasug Yazıtı
- Ottuk Daş Yazıtı I
Literatür
[değiştir | kaynağı değiştir]- Igor Kormuşin, çeviren Rısbek Alim. Sibirya Eski Türk Mezar Yazıtları, Ankara 2017.