Vaçedzori Manastırı

Vaçedzori Manastırı
ვაჩეძორის მონასტერი

Vaçedzori Manastırı ana kilisesinin içinden bir görünüm, 1907.
Temel bilgiler
Konum	Keçili, Olur, Erzurum
Koordinatlar	40°52′14″K 41°59′21″D
İnanç	Doğu Ortodoks Kilisesi
Mezhep	Gürcü Ortodoks Kilisesi
Durum	Harabe
Mimari
Mimari tür	Manastır
Mimari biçim	Gürcü mimarisi
Tamamlanma	9. yüzyıl
Özellikler
Malzemeler	Taş

Vaçedzori Manastırı (Gürcüce: ვაჩეძორის მონასტერი), tarihsel Tao bölgesinde, günümüzde Erzurum ilinin Olur ilçesine bağlı ve eski adı Niakomi olan Keçili köyünde Orta Çağ'dan kalma Gürcü manastırıdır.

Tarihçe

Vaçedzori Manastırı'nın bulunduğu Tao, Orta Çağ'da Gürcistan'ı oluşturan yerlerden biriydi. Nitekim Osmanlılar bu bölgeyi manastırın inşa edildiği Niakomi köyünü 16. yüzyılın ortalarında Gürcülerden ele geçirmiştir. Ancak manastır bu tarihten birkaç yüzyıl önce kurulmuştur. Nitekim manastırın Vaçedzori Kilisesi'nin inşa edildiği 9. yüzyılda kurulduğu tahmin edilmektedir. Tarihsel vesikalara göre manastı Aziz Stepane (Aziz Stefan) adına kurulmuştur. 2012 yılında köylülerin manastırın yakınında, keşilerin inzivaya çekildiği mağaralarda bulduğu Gürcüce elyazması belgelerin biri, ana kilisenin inşa edildiği 9. yüzyıla tarihlendirilmiştir. Manastırın yakınında inşa edilmiş olan Niakomi Kalesi'nin işlevlerinden birinin bu manastırın korunması olduğu tahmin edilmektedir. Manastırın olduğu yerleri insanlar uzun zamandır tarım arazisi olarak kullanmaktadır. Defineciler tarafından çok fazla kazılmış olmasından dolayı Tao-Klarceti bölgesinin en önemli manastır yapı topluluğundan biri olan Vaçedzori Manastırı yapıları fazlaca zarar görmüştür.

Gürcü arkeolog ve tarihçi Ekvtime Takaişvili, bu bölgede araştırma gezisi yaptığı 1907 yılında, Salaçuri ve Niakomi derelerinin birleştiği yerden Niakomi vadisinin üst kesimine çıkıp Vaçi-Dzori (ვაჩი-ძორი) veya Vaçe-Dzori (ვაჩე-ძორი) manastırına ulaştığını yazmıştır. Manastırın adını, burada bir mağarada bulduğu Gürcüce elyazmasındaki kayda dayandırmıştır. Ancak Takaişvili, ulaşılması zor yüksek tepedeki Niakomi Kalesi'ni Kalmahi Kalesi sanmıştır. Bununla birlikte manastırın bu kale tarafından korunduğunu belirtmiştir. Takaişvili, Vaçedzori Manastırı'nın Oltu sancağında bulunan Leksori Manastırı'ndan daha büyük ve daha güzel olduğunu yazmıştır. Takaişvili'nin verdiği bilgiye göre manastırın yapıları bu tarihte de yıkık dökük halde bulunuyordu. Niakomi köylüleri manastırı kışlak haline getirmiş, yapılarının ahır, samanlık ve başka amaçlarla kullanıyorlardı. Bazı yapıların taşları sökülmüş ve kışlakta köylüler tarafından inşa edilmiş yapılarda kullanılmıştı. Ana kiliseye bitişik inşa edilmiş olup 1907 yılında samanlık olarak kullanılan şapelin çatısı çökmüş, ancak köylüler tarafından toprakla yeniden kapatılmıştı. Çatının altına konan bir sütunda Gürcü alfabesini Asomtavruli harfleriyle ".. ႳႻႪႤ .. / ႭႰႷ.. / Ⴍ: ႫႨႱ /.: Ⴀ: ႵႠႥႧ (ႠႰ):" şeklinde bir yazı bulunuyordu. Aynı küçük kilisenin pencere çerçevesinden sökülmüş taşlarda dört satırdan oluşan Gürcüce Asomtavruli yazı bulunuyordu. Takaişvili bu yazıyı "1. ქ. ქართველთა და აფხაზთა მეფისა დიმიტრის ასულ(ისა)... (პატრო- ნი)სა რუსუდანისა დაუთავეთ (?) ყ(ოვლითა) / 2. და მათითა საფასოჲთა აღეშენა / 3. ეკუტერი ესე სახელსა ზედა ყოვლად წმიდისა ღმრთის მშობელი-სასა, მოძღურობასა შინა უჩ... / 4. გოდერძის ძისა, ქრონიკონსა ფკვ, ჴელითა ... ა ცხო.." şeklinde deşifre edip okumuştur:

Mimari

Vaçedzori Manastırı, köyü üç kilometre güneydoğusunda, dar ve kayalık bir vadinin sağ yakasında yer alır. Manasır kompleksi, bir ana kilise, yedi şapel, çan kulesi, yemekhane, başka yapılar ile kayaya oyulmuş keşiş mağaralardan oluşuyordu. Ana kilise, aynı zamanda manastırın yapılarının çoğu, sözü geçen vadi ile başka küçük bir vadinin birleştiği yerde bulunmaktadır. Bu yapılar Vaçedzori Manastırı'nın büyük bir manastır olduğunu göstermektedir. Ekvtime Takaişvili'nin 1907 yılında verdiği bilgiye göre, bütün yapılar sıradan taşlarla, ancak kapı ve pencere çerçeveleri ile kemerleri kesme taşalarla inşa edilmiş, içleri sıvanmış ve duvar resimleriyle süslenmişti. Ana kilise 9. yüzyılda inşa edilmiş üç apsisli, kubbeli ve kapalı haç planlı uzun dikdörtgen bir yapıdır. Her apsiste birer pencere, kubbe kasnağında ise dört pencere bulunuyordu. Batıda da iki pencere vardı, ancak biri yıkılmıştı. Kilisenin batı, güney ve kuzeyde birer kapısı vardı. Kuzey kapısı daha alçaktı ve kiliseye bitişik olarak inşa edilmiş olan şapele açılıyordu. Vaçedzori Kilisesi, çatısı 1907 yılıda yer yer çökmüş olmakla birlikte, oldukça iyi durumdaydı. İçi duvar resimleriyle bezenmişti ve bu resimler kısmen bugüne de ulaşmıştır. Ana kilis ile mahalde inşa edilmiş olan kiliselerin sunakları doğu yerine güneydoğuya doğru bakmaktadır. Buna ana kilisenin inşasında ortaya çıkmış olan doğal zorlukları yol açmıştır. Gürcü tarihçi ve arkeolog Ekvtime Takaişvili manastır mahallinde sekiz küçük kilise olduğunu yazmıştır. Oysa günümüze yedi küçük kilise ulaşmıştır.

Vaçedzori Manastırı'nın küçük kilise veya şapellerinden ilki, tek nefli yapı olup ana kilisenin batısındaki şapele kuzeybatısından bitişik inşa edilmiştir. Günümüzde büyük ölçüde ayaktadır. Büyük ölçüde ayakta duran tek nefli ikinci şapel, manastırın orta mahallinde, ana kilisenin batısında, kuzeybatısı yönünde uzanacak biçimde inşa edilmiştir. Kuzeyden çan kulesine bitişmiştir. 1306 yılında inşa edilmiş olan tek nefli şapel, duvar resimleriyle süslenmiş olup günümüzde büyük ölçüde ayaktadır. Şapel manastırın orta mahallinde yer alır ve na kiliseye batı kısmından, çan kulesine de güneydoğu kısmından bitişiktir. Ekvtime Takaişvili’nin bulunduğu 1907 yılında bulunan Gürcüce yazıta göre şapel Meryem Ana'ya adanmıştır. Ana kilisenin 50 metre güneydoğusunda bulunan tek nefli şapel, büyük ölçüde ayakta olmakla birlikte duvar resimleri zarar görmüştür. Bu kilisenin alt katının bir mezar odası olduğu tahmin edilmektedir. Manastır orta kısım mahallinin 70 metre kuzeyinde, aynı vadinin sol kıyısında kayalık yamaçta bulunan başka bir şapel de büyük ölçüde sağlam kalmıştır. Yedinci şapel veya küçük kilise ise, büyük ölçüde ayakta olup duvar resimlerinin bir kısmını da muhafaza etmiştir.