Valentine Telegdi

Valentine Telegdi
Doğum	Valentine Louis Telegdi 11 Ocak 1922(1922-01-11) Budapeşte, Macaristan
Ölüm	8 Nisan 2006 (84 yaşında) Pasadena, Kaliforniya, Amerika Birleşik Devletleri
Milliyet	Amerikalı
Etnik köken	Macar
Eğitim	Lozan Üniversitesi ETH Zürih
Ödüller	Wolf Fizik Ödülü Lilienfeld Ödülü
Kariyeri
Çalıştığı kurumlar	Chicago Üniversitesi Kaliforniya Teknoloji Enstitüsü Northwestern Üniversitesi Harvard Üniversitesi ETH Zürih
Doktora danışmanı	Paul Scherrer

Valentine Louis Telegdi (11 Ocak 1922 - 8 Nisan 2006), özellikle zayıf etkileşimler ve elektromanyetik kuvvetler üzerine yaptığı temel katkılarla tanınan Macar asıllı Amerikalı fizikçidir. Müon bozunumu sırasında parite ihlalinin deneysel gösterimi, müonyum hiper-ince yapısı ve müonun anomal manyetik momentinin ölçülmesi konularındaki çalışmaları, parçacık fiziği Standart Model'inin deneysel temellerini oluşturmuştur. Chicago Üniversitesi, ETH Zürih ve CERN gibi prestijli kurumlarda akademik görevlerde bulunan Telegdi, bu çalışmaları neticesinde 1991 yılında Wolf Fizik Ödülü'ne layık görülmüştür.

Biyografi

Erken yaşam ve eğitim

11 Ocak 1922 tarihinde Budapeşte'de dünyaya gelmiştir. Ailesinin ticari faaliyetleri ve Avrupa'daki siyasi istikrarsızlık nedeniyle çocukluğu Bulgaristan, Romanya, Macaristan, Avusturya ve İtalya gibi çeşitli ülkelerde geçmiştir. Lise eğitimine Viyana'da başlamış, ancak 1938'deki Anschluss sonrası ailesiyle birlikte ayrıldığı Brüksel'de ve ardından Milano'da eğitimini sürdürmüştür. 1940-1943 yılları arasında Milano'da bir patent ofisinde çalışma deneyimi edinmiştir.

II. Dünya Savaşı'nın devam ettiği 1943 yılında İsviçre'ye geçen Telegdi, Lozan Üniversitesi Politeknik Okulu'nda kimya mühendisliği eğitimi almıştır. Bu süreçte teorik fizikçi E.C.G. Stueckelberg'in derslerine katılarak fizik alanına yönelmiştir. 1946 yılında yüksek lisans derecesini tamamlamasının ardından, Zürih Federal Teknoloji Enstitüsü'ne kabul edilmiştir. Paul Scherrer danışmanlığında yürüttüğü ve hafif çekirdeklerin foto-eksitasyonu ile parçalanmasını incelediği tezi ile 1950 yılında doktora derecesini almıştır. Doktora sürecinde Wolfgang Pauli'nin de akademik denetiminde bulunarak teorik altyapısını güçlendirmiştir.

Akademik yaşam

Telegdi'nin akademik kariyeri, 1951 yılında Chicago Üniversitesi'nde öğretim görevlisi olarak başlamış ve burada Enrico Fermi Seçkin Hizmet Profesörlüğü ünvanına kadar yükselmiştir. Bu kurumdaki görevini 1976 yılına kadar sürdüren Telegdi, 1959-1960 yılları arasında Ford Vakfı bursuyla CERN'de ziyaretçi araştırmacı olarak bulunmuştur. 1976 yılında İsviçre'ye dönerek ETH Zürih'te fizik profesörü olarak göreve başlamış ve 1989 yılına kadar bu pozisyonda kalmıştır. Ayrıca, 1981 yılından vefat ettiği 2006 yılına kadar Kaliforniya Teknoloji Enstitüsü'nde misafir profesör olarak akademik çalışmalarına devam etmiştir.

Bilimsel çalışmalar

Parite ihlali ve zayıf etkileşimler

1956 yılında T.D. Lee ve C.N. Yang'ın zayıf etkileşimlerde paritenin korunmayabileceğine dair teorik önerisinin ardından, Telegdi ve Jerome I. Friedman, nükleer emülsiyon tekniği kullanarak $\pi \rightarrow \mu \rightarrow e$ bozunum zincirini incelemiştir. Friedman ve Telegdi, müon bozunumu sırasında ortaya çıkan elektronların açısal dağılımında belirgin bir asimetri gözlemleyerek parite ihlalini doğrulamışlardır. Bu çalışma, C. Shiung Wu'nun beta bozunumu deneyi ve Garwin-Lederman grubunun çalışmalarıyla eş zamanlı olarak, paritenin evrensel olarak korunmadığını ve yük eşleniği simetrisinin de (en) ihlal edildiğini kanıtlamıştır.

Müonyum fiziği ve QED testleri

Telegdi ve çalışma grubu, pozitif bir müon ve bir elektrondan oluşan hidrojen benzeri müonyum atomu üzerinde hassas ölçümler gerçekleştirmiştir. Chicago Üniversitesi'ndeki deneylerde, müonyumun taban durumundaki hiper ince yapı (en) yarılması yüksek hassasiyetle analiz edilmiştir. Elde edilen bu veriler, kuantum elektrodinamiği (QED) teorisinin öngörülerini doğrulamakla kalmamış, aynı zamanda ince yapı sabiti $\alpha$'nın değerinin belirlenmesinde, Josephson etkisi gibi diğer yöntemlerle rekabet edebilir düzeyde bir kesinlik sağlamıştır.

Müonun anomal manyetik momenti (g − 2 )

1959 yılında CERN'de başlatılan ve g − 2 deneyi (en) olarak bilinen projede, Richard L. Garwin, Georges Charpak ve diğer araştırmacılarla birlikte çalışmıştır. Ekip, müonun jiromanyetik oranındaki anomaliyi ($a_{\mu }=(g-2)/2$) doğrudan ölçmek için bir depolama halkası tekniği geliştirmiştir. 1961 yılında yayınlanan sonuçlar, müonun kuantum elektrodinamiği çerçevesinde ağır bir elektron gibi davrandığını %2 hassasiyetle doğrulamış ve sonraki yıllarda yapılan daha hassas ölçümlerin temelini oluşturmuştur.

Nötrino helisitesi ve diğer çalışmalar

Telegdi, 1980'lerin başında ETH Zürih ve Louvain grubuyla birlikte, $\mu ^{-}+^{12}C\rightarrow ^{12}B+\nu _{\mu }$ reaksiyonunu kullanarak müon nötrinosunun helisitesini ölçmüştür. Telegdi ve arkadaşlarının gerçekleştirdiği bu deney, müon nötrinosunun sol-elli (left-handed) doğasını kanıtlamış ve elektron nötrinosu ile benzerliğini (lepton evrenselliği) teyit etmiştir. Ayrıca nötr kaon sistemindeki rejenerasyon ve $K_{L}-K_{S}$ kütle farkı üzerine yaptığı deneyler, CP ihlali ve garip parçacıkların (en) fiziği konularında literatüre önemli veriler sağlamıştır.

Ödüller

1968 yılında ABD Ulusal Bilimler Akademisi üyeliğine seçilen Telegdi, 1991 yılında leptonları içeren zayıf etkileşimler üzerine yaptığı ufuk açıcı katkılar nedeniyle Maurice Goldhaber ile birlikte Wolf Fizik Ödülü'ne layık görülmüştür. Ayrıca, fiziği açıklamadaki ustalığı ve iletişim becerileri dolayısıyla 1995 yılında Amerikan Fizik Topluluğu tarafından Julius Edgar Lilienfeld Ödülü ile onurlandırılmış ve 2003 yılında Royal Society'nin yabancı üyesi (ForMemRS) seçilmiştir.

Diğer Okumalar

Bailey, J. M.; Cleland, W. E.; Hughes, V. W.; Prepost, R.; Ziock, K. (1 Mart 1971). "Muonium. II. Observation of the Muonium Hyperfine-Structure Interval". Physical Review A (İngilizce). Amerikan Fizik Topluluğu. 3 (3): 871–884. doi:10.1103/physreva.3.871. ISSN 0556-279130 Kasım 2025. 

Dış bağlantılar

Biyografi

• Brown, Laurie M. (1 Aralık 2009). "Valentine Louis Teledgi". Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society (İngilizce). Londra: Royal Society: 291-304. doi:10.1098/rsbm.2009.001228 Kasım 2025. 
• Gershtein, S. S.; Okun, L. B.; Skrinskii, A. N. (2007). "In memory of Valentine Telegdi". Physics-Uspekhi (İngilizce). Moskova: Rusya Bilimler Akademisi. 50 (6): 661-662. doi:10.1070/PU2007v050n06ABEH00636030 Kasım 2025. 
• "Val Telegdi". Physics History Network (İngilizce). Amerikan Fizik Enstitüsü. Erişim tarihi: 28 Kasım 2025. Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)