Zeynilik
Zeynilik veta Zeyniyye, 15. yüzyılın başlarında Herat’ta kurulmuş, Horasan tasavvuf ekolüne bir tarikat.
Sühreverdiliğin bir kolu olan tarikatın kurucusu, Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden Zeynüddin-i Hâfî'dir. Horasan, Hindistan, Suriye, Hicaz, Mısır, Anadolu ve Rumeli’de yayılmış; 15. ve 16. yüzyıllarda Osmanlı Devleti'nde eğitimli sınıf arasında yaygın olarak görülmüş ve 16. yüzyıldan itibaren etkisini yitirmeye başlamıştır. Tarikatta benimsenen usul ve adab, -başta el-Veṣâya’l-Ḳudsiyye’ye ve Menhecü’r-reşâd adlı eseri olmak üzere - Zeynüddin el-Hâfî’nin eserlerine dayanır. Müridlerinin mal mülk edinmemeleri ve seyrüsülûk sırasında evlenmemeleri ilkesi benimsenmiştir.[1]
Yayılması
[değiştir | kaynağı değiştir]Zeynilik, Horasan'da ortaya çıkmış ve henüz kurucusunun sağlığında Timurlu hükümdarı Şahruh'un desteğini almıştı.[2] Kurucusu Zeynüddin el-Hâfî, İslam coğrafyasının dört bir yanından Herat'a gelip hizmetine giren müritlerinden yetenekli olanlarına icazet vererek kendilerini tekrar farklıİslam bölgelerine göndermiş ve tarikatı bu şekilde aymıştır. Tarikat; Horasan, Hicaz bölgesi, Mısır, Suriye, Anadolu ve Rumeli'de yayıldı.
Zeyniliğin Anadolu'da yayılması Ayasuluklu Şeyh Mehmed, Merzifonlu Abdürrahîm-i Rûmî ve Kudüslü Abdüllatîf el-Kudsi eliyle gerçekleşti. Ayasuluklu Şeyh Mehmed, Şehâbeddin Sivâsî ile birlikte Ayasuluk'a (Selçuk) gidip ömrünün sonuna kadar kaldı.[3] Abdürrahîm-i Rûmî ise 1428’de Horasan’dan kendi memleketi Merzifon’a gelip tekkesini kurdu, padişah II. Murad’dan maddî destek gördü.[1] Tarikat, en çok Abdüllatîf el-Kudsi'nin gayretleriye Anadolu’da etki alanını genişletti ve Rumeli bölgesinde yayıldı.
Abdülatif El Kudsi'nin 1452'de Bursa'da ölümünden sonra Emir Sultan Camii yakınındaki kabrinin yanında bir dergâh kuruldu. Bursa'daki dergâh, Anadolu'daki Zeyniyye tekkeleri içinde en uzun ömürlüsü oldu. Abdülatif el Kudsi'den sonra posta halifesi Tâceddin İbrâhim Karamânî oturdu. Tâceddin Halife’nin Uludağ’da inzivaya çekilip ibadet ettiği ve "Sufiler yaylağı" diye anılan yaylada 19. yüzyılda bir köy kurulmuştur ve Zeyniler Köyü adını taşır. Tâceddin Halife’den sonra yerine geçen halifesi Abdullah Katamoni gerek halk gerekse devlet adamları ve ilmiye mensupları arasında çok etkili idi. Bursa'daki dergâh 18. yüzyılda Zeyniyye mensuplarının elinden çıktı.
Tarikat faaliyetleri Tire'de Mustafa Efendi tarafından sürdürüldü. Abdüllatîf el-Kudsî’nin halifelerinden biri olan Pir Mehmed vasıtasıyla Eğirdir ve civarında yayıldı. Pîr Mehmed’in halifelerinden Muhyiddin el-Kocevî vasıtasıyla İstanbul’a uzandı ve Fatih'te Zeyniyye tekkeleri kuruldu. Vefa semtindeki tekkede Şeyh Vefâ olarak tanınan Muslihuddin Mustafa faaliyet gösterdi. Şeyh Vefâ’dan sonra Zeyniyye tarikatında Vefâiyye şeklinde adlandırılan bir kol oluştu. Fatih'in Haydar mahallsindeki tekkede ise tarhçi Âşıkpaşazade ve ardından Âşıkpaşazade'nin oğuları ve damadı faaliyet gösterdi. Anadolu şehirlerinden İzmit ve Muğla'da da Zeyniyye zâviyeleri kuruldu. Zeyniyye'nin Rumeli’de yayılması Edirne ve Ferecik zâviyeleri yoluyla oldu.
Ayin tarzı ve Vefâ Devri
[değiştir | kaynağı değiştir]Zeyni ayini, Halveti ayinine benzer; ancak tarikatın Vefâiyye kolunun kurucusu Şeyh Vefâ'nın başlattığı ve Vefa Devri denen bir özel devran ayini vardır.[4]
Vefa Devri için dervişler, iç içe devran halkaları oluşturur ve sağ ellerini öne ,sol ellerini arkaya uzatarak el ele tutuşurlar. Sol ayakla dairesel yürüyüşe başlanır, her dört adım bir birim kabul edilir. Belli sayıda "Hayy ul Kayyum Allah" zikri okunduktan sonra tempo gittikçe hızlandırılarak ''Allah, Vahid, Ehad, Samed" ile "Hay Hay Hu" zikri yapılır. Zakirler, perde ve tempoya uyumlu ilahiler seslendirirler. Vefa devrinde vurmalı saz çalınmaz. Devran, "Hay, Hay, Hu" zikri bitirildiğinde durur ve Halveti ayinin bitişi gibi bitirilir. [4]
Zeynilik hakkında eserler
[değiştir | kaynağı değiştir]Zeyniyye tarikatı üzerine yapılan ilk müstakil çalışma Alman şarkiyatçı ve Türkolog Hans Joachim Kissling’in 1964 tarihli "Einiges über den Zejnîje Orden im Osmanischen Reiche (Osmanlı İmparatorluğundaki Zeyniyye Tarikatı Hakkında)” isimli makalesidir. Çalışmada, Zeyniliğin Anadolu’daki varlığının neden hızlı bir şekilde yok olduğunun cevapları araştırılır.[5]
Reşat Öngören'in 2003 tarihli Tarihte Bir Aydın Tarikatı Zeyniler isimli kitabı, Zeyniyye tarikatı hakkında ikinci önemli müstakil eserdir. Yazar, Zeyniyye tarikatı 15. ve 16. yüzyıllarda Osmanlı devletinde eğitimli sınıfın tarikatı olduğu görüşünü savunur. Şeyh Vefa'nın taht kavgasında desteklediği Cem Sultan yerine II. Bayezid'in tahta çıkması ile saraydaki Zeyniyye nüfuzunun kırıldığını ve Halvetiler'in Zeynilerin yerini aldığını; ayrıca medereselilerin de Zeyniliğin bazı uygulamalarını onaylamadıkları için Nakşibendiye tarikatına yöneldiklerini iddia etmiştir.[5]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b Öngören, Reşat. "ZEYNİYYE". TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2025.
- ^ Küçükdağ, Yusuf (2003). "Osmanlı Döneminde Konya'da Tasavvufi Hayata Kısa Bir Bakış" (PDF). Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
- ^ Erdem, Nihal (2019). "Aydın ve çevresinde Tasavvufi Hayat" (PDF). İzmir Katip Çelebi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yüksek lisans tezi.
- ^ a b Ocak, Ahmet Yaşar (2014). "Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler" (PDF). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
- ^ a b Kaplan, Cankat (18 Mart 2020). "Zeyniyye Tarikatı Üzerine Yapılan Çalışmalar Üzerine Eleştirel Bir Literatür Değerlendirmesi". Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi. 16 (31-32): 103-131. ISSN 1303-9369.