İran (kelime)
İran sözcüğü, ilk kez Nakş-ı Rüstem'deki I. Ardeşir'in kabartmasına eşlik eden yazıtta tespit edilmiş Orta Farsça Ērān, Pehlevice ʼyrʼn sözcüklerinden gelmektedir.[1] Burada Orta Farsça yazıta eşlik eden Partça dilindeki yazıtta kral için ardašīr šāhān šāh aryān (Pahlavi: ... ʼryʼn) ifadesi kullanılırken, kralın Orta Farsça yazıttaki adı ardašīr šāhān šāh ērān dır.
Modern Farsçada īrān (Farsça: ایران) kelimesi, başlangıçta "Arilerden" anlamına gelen 3. yüzyıl Orta Farsçası Ērān (Orta Farsça: 𐭠𐭩𐭫𐭠𐭭) kelimesinden türemiştir.[2] Arilerin yaşadığı topraklara atıf yapılarak coğrafi bir çağrışım kazanmadan önce.[2] Hem coğrafi hem de demonimik anlamlarda Ērān, tam anlamıyla "İranlı olmayan" (yani Ari olmayan) anlamına gelen zıt anlamlı Anērān'dan farklıdır. .[2][3]
Coğrafi anlamda, Ērān, Sasani İmparatorluğu'nun tercih edilen son adı olan Ērānšahr'dan da farklıydı; ancak esas olarak çeşitli İran halkları tarafından iskan edilmeyen toprakları da içeriyordu..[2]Sassaniler döneminde ülkenin resmi ismi "İranlıların İmparatorluğu" olarak geçiyordu [4][5][6]
İslam öncesi kullanımda
[değiştir | kaynağı değiştir]ērān (İran) kelimesi ilk olarak Naqsh-e Rustam'da I. Ardashir'in (h. 224-242) taç giyme töreni kabartmasına eşlik eden yazıtlarda doğrulanmıştır..[2] Bu iki dilli yazıtta kral kendini "Ardaşir, Aryanların krallarının kralı" olarak adlandırmaktadır (Orta Farsça: ardašīr šāhān šāh ī ērān; Partça: ardašīr šāhān šāh ī aryān).[2] Orta İran ērān/aryān, Gentilic ēr- (Orta Farsça) ve ary- (Partça) kelimelerinin dolaylı çoğul biçimleridir ve her ikisi de Eski İran dilindeki *arya- kelimesinden türemiştir ve "'Ari,' yani 'İranlılara ait' anlamına gelir.[2][7] Bu Eski İran *arya- etnik bir tanımlayıcı olarak Ahameniş yazıtlarında Eski Farsça ariya- olarak, Zerdüştlüğün Avesta geleneğinde ise Avestan airiia-/airya, vb. olarak geçer.[8] "Çok muhtemel" [2] Ardeşir I'in Orta İran dilindeki ērān/aryān kelimesini kullanmasının Eski İran dilindekiyle aynı anlamı taşıdığını, yani uygun bir yer adı yerine etnonimin genitif halini ifade ettiğini.[2]
Sasani Dönemi'nde Kimlik Algısı
[değiştir | kaynağı değiştir]Sasani yazıtları ve Orta Farsça (Pehlevî) metinler, dönemin bireylerinin kimliklerini nasıl tanımladıklarına dair önemli veriler sunar. Bu metinlerde “İran” kavramı, hem coğrafi hem de kültürel bir aidiyeti ifade eden temel bir unsur olarak öne çıkar.[9][10]
Kimi ifadeler şöyledir:
- Ērānīg mard – “İranlı adam”; bireyin İran'a aidiyetini belirtir.
- Ērān xwadāy – “İran’ın efendisi”; genellikle hükümdar için kullanılır, siyasi egemenliği tanımlar.
- Pad Ērān – “İran içinde” ya da “İran topraklarında”; mekânsal aidiyeti vurgular.
Bu örnekler, Sasani döneminde yaşayan bireylerin kendilerini Ērānīg (İran'a ait, İranlı) sıfatıyla tanımladıklarını ve “Ērān” teriminin, etnik ya da mezhebî ayrımlardan ziyade, ortak bir siyasi ve kültürel kimliği yansıttığını göstermektedir.[10]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ MacKenzie, David Niel (1998). "Ērān, Ērānšahr". Encyclopedia Iranica. 8. Cosa Mesa: Mazda. 13 Mart 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2008.
- ^ a b c d e f g h i MacKenzie, David Niel (1998), "Ērān, Ērānšahr", Encyclopedia Iranica, vol. 8, Costa Mesa: Mazda, s. 534.
- ^ Gignoux, Phillipe (1987), "Anērān", Encyclopedia Iranica, vol. 2, New York: Routledge & Kegan Paul, ss. 30-31.
- ^ Canepa, Matthew (2018). The Iranian Expanse: Transforming Royal Identity Through Architecture, Landscape, and the Built Environment, 550 BCE–642 CE. Oakland: University of California Press. ISBN 978-0520379206.
- ^ Daryaee, Touraj (2018). "Introduction". In Daryaee, Touraj (ed.). Sasanian Iran in the Context of Late Antiquity. Brill. pp. 1–3. ISBN 978-90-04-46066-9.
- ^ MacKenzie, D. N. (1998). "Ērān, Ērānšahr". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica. Vol. VIII/5: English IV–Eršād al-zerāʿa (Online ed.). Encyclopædia Iranica Foundation. p. 534. Retrieved 31 March 2021.
- ^ Schmitt, Rüdiger (1987), "Aryans", Encyclopedia Iranica, vol. 2, New York: Routledge & Kegan Paul, ss. 684-687.
- ^ Bailey, Harold Walter (1987), "Arya", Encyclopedia Iranica, vol. 2, New York: Routledge & Kegan Paul, ss. 681-683.
- ^ "Welcome to Encyclopaedia Iranica". 17 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2024.
- ^ a b MacKenzie, David Niel (1998). "Ērān, Ērānšahr". Encyclopedia Iranica. 8. Costa Mesa: Mazda. 13 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2012.