Abdülmelik bin Nûh bin Nasr
| I. Abdülmelik Farsça: عبدالملک | |
|---|---|
 I. Abdülmelik'in altın dinarı, Nişapur'da basılmıştır, 955/6 | |
| Sâmânî emiri | |
| Hüküm süresi | Ağustos 954 – 23 Kasım 961 |
| Önce gelen | I. Nuh |
| Sonra gelen | I. Mansûr |
| Doğum | 936 veya 944/5 |
| Ölüm | Kasım 961 (17 veya 25 yaşında) Buhara |
| Babası | I. Nuh |
| Dini | Sünnilik |
I. Abdülmelik (Farsça: عبدالملک ; 936 veya 944/5 – Kasım 961) 954'ten 961'e kadar Sâmânî emiridir. I. Nuh'un (h. 943-954) oğlu ve halefidir. Saltanatı, artan güçleriyle Türk köle askerlerin gulâmların iç çekişmeleriyle damgalanmıştır. Buhara'da polo oynarken attan düşerek hayatını kaybetmiştir. Kendisinden sonra tahta Türk köle komutanı Faik Hassa önderliğinde gulâmların oluşturduğu bir grup tarafından kardeşi I. Mansûr geçti tahta çıkarılmıştır.
Arka plan
[değiştir | kaynağı değiştir]Abdülmelik, esas olarak Mâverâünnehir ve Horasan'da hüküm süren bir Fars ailesi olan Sâmânî Hanedanı'nın bir üyesidir.[1][2] 819 yılında kurulan bu devlet, başlangıçta Abbâsîler döneminde Mâverâünnehir valiliğini işgal ettiyse de, 900 yılında İsmail bin Ahmed (h. 829-907) döneminde bağımsız hale gelmiştir. Ancak hutbelerde ve madeni paralarında Abbâsîlerden bahsetmeye devam etmişlerdir.[3][4] Abdülmelik, Sâmânî emiri I. Nuh'un (h. 943-954 en büyük oğluydu.[1] Dönemin tarihçisi Narşakhi'ye göre Abdülmelik 10 yaşındayken tahta çıktı, bu da onun 944/5 yılında doğduğu anlamına gelir. Ancak dönemin bir diğer tarihçisi Hamza el-İsfahani'ye göre Abdülmelik 936 yılında doğmuştur, yani tahta çıktığında 19 yaşında olmalıdır. Encyclopaedia Islamica, Narshakhi'nin raporunu ikna edici bulmamış ve muhtemelen yanlış yorumlanmış olarak değerlendirmiştir. Tarihlerde, 10 yaşındaki Abdülmelik'in Samanoğulları ülkesini denetlemek üzere bir naip tarafından yardım gördüğüne dair hiçbir bilginin bulunmadığını ileri sürmektedir. Bununla birlikte, "daha fazla belge ortaya çıkana kadar, bu konuda daha kesin bir şey söylenemez" ifadesi yer almaktadır.[1]
Saltanatı
[değiştir | kaynağı değiştir]
Nuh'un saltanatından itibaren Sâmânîler Devleti'nde mali yetersizlikler, orduda hoşnutsuzluk ve Büveyhîler gibi güçlü komşu emirliklerin ortaya çıkması gibi çeşitli sıkıntılar baş göstermişti. İç çekişmeler, yetenekli vezirlerin eksikliği ve Türk köle askerleri gulâmların artan otoritesi aynı zamanda Sâmânî emirliği de zayıflatmıştı.[1] Gulâm alayı, emirler tarafından hanedanın merkeziyetçi politikasına karşı çıkan yerel İran dehqan (soylular) karşı bir denge unsuru olarak oluşturulmuşturlar.[5]
Abdülmelik, babasından karışık bir saltanat devralmıştı; Nuh'un ölüm haberi üzerine ülkenin çeşitli yerlerindeki birçok askeri komutan isyan etmişti. Abdülmelik ancak önde gelen askeri komutanların desteğiyle tahta çıkmayı başarmıştır. Saltanatının başlangıcından itibaren, gerçek otoriteye sahip olanlar komutanlar ve saray mensuplarıydı.[1] Abdülmelik, Ebû Mansur Muhammed bin Uzeyr'i vezir olarak atamış, Bekir bin Malik el-Fergani ise Horasan valisi olarak görevini sürdürmüştür.[1]
Aynı dönemde, Nuh'un saltanatının sonlarında Horasan valiliğini kaybeden Muhtâcoğulları şehzadesi Ebû Ali Çağani, Büveyhî hükümdarı Adudüddevle'nin (h. 949-983) topraklarına kaçmıştı. Burada, Büveyhiler'in aracılığı ile Abbasi halifeleri tarafından Horasan valiliği kendisine emanet edildi;[1] Büveyhîler, 945'te Bağdat'ı ele geçirdiklerinden beri halifelerin siyasi otoritesini azaltmış, ancak onları İslam dünyasının manevi liderleri olarak korumuşlardı.[6][7] Çağani'ye ayrıca Horasan'ın başkenti Nişabur'u ele geçirmek için kullandığı Rükneldevle tarafından bir ordunun komutası verilmişti. Ancak kısa süre sonra Bekir bin Malik el-Fargani tarafından eyaletten kovuldu[1] ve 955'te Rey'de koleradan öldü.[1] Ebû Ali Çağani'nin ölümünden sonra Abdülmelik, Büveyhi şehirleri Rey ve İsfahan'a saldırmak üzere iki ordu gönderdi.[1]
Ancak iki güç kısa sürede barıştılar. Barış antlaşmasının şartlarına göre, Rey'i de içeren Cibal'daki kasabalar Büveyhi yönetimi altında kalacaktı, Sâmânîler ise haraç olarak yıllık 200.000 dinar alacaktı.[1] Aynı zamanda Sâmânîler içindeki bazı hoşnutsuz otoriteler, Bekir bin Mâlik el-Ferganî'yi Büveyhîler ile işbirliği yapmakla suçladılar. Abdülmelik, Aralık 956'da kendisine bir şeref cübbesi vereceği bahanesiyle onu Buhara'ya çağırdı, ancak bunun yerine gulâm Alp Tigin onu öldürü. Daha sonra veziri Muhammed bin Uzeyr'i hapse attırıp idam ettirdi. Her ikisi de İsmaili Şii İslam'ın bir kolu olan Karmatî takipçileri olmakla suçlanıyorlardı.
Daha sonra Ebû'l-Hasan Simcur'a Horasan valiliği verildi, Ebû Cafer Utbi ise vezir yapıldı.[1] Ebû Cafer'in vezirlik görevi, Abdülmelik'in deneyimsizliği ve askeri komutanların nüfuzu nedeniyle kısa ömürlü olmuştur. Tükenen hazineyi yeniden doldurmaya çalışmış ama bu durum görünüşte hoşnutsuzluğa yol açmıştır. 959 yılında Abdülmelik onu görevden alıp yerine Ebû Mansur Yusuf bin İshak'ı atadı. Ertesi yıl Abdülmelik, Ebû'l-Hasan Simcur'un yerine Horasan valisi olarak Ebû Mansur Muhammed'i atamıştır. Abdülmelik muhtemelen askeri komutanların gücünü azaltmaya çalışıyordu.[1]
Ne olursa olsun, Arapça: ghulams hızla artan bir güç kazanıyorlardı. Alp Tegin, Horasan valiliğini kendisine aldı ve Ebu'l-Fadl el-Bel'ami'nin oğlu Ebu Ali Bel'ami'yi vezirliğe terfi ettirdi. Ancak yeni vezir babası kadar ehil değildi. Emirlik üzerindeki hakimiyetlerini daha da sağlamlaştırmak için Gulâmların etkisinde ve beceriksiz birisiydi.[8] 11. yüzyıl İranlı tarihçi Gerdizî'ye göre, Alp Tigin ve Bal'ami yakın işbirliği içinde çalışmışlardır; "Bal'ami, Alp Tigin'in bilgisi ve tavsiyesi olmadan hiçbir şey yapmamıştır."[9]
Ölümü ve sonrası
[değiştir | kaynağı değiştir]
Abdülmelik, gulâmların yayılmasını durduramamıştır, gulâmların ortaya çıkmasına neden olan güçler Kasım 961'de Buhara'da bir polo oyunu sırasında atından düşerek öldüğünde fiilen kontrolü ele geçirmişti.[1][8] Horasan'daki sarayı kısa bir süre sonra yönetimi kaosa sürükleyen gulâmlar tarafından basılmıştır.[1] Alp Tigin, Abdülmelik'in oğlunu emir olarak atamaya çalışmış, ancak Faik Hassa adlı bir Türk köle komutanının önderlik ettiği başka bir grup, Abdülmelik'in kardeşi I. Mansûr'u tahta çıkarmayı başarmıştır.[8]
Abdülmelik'in ölümünden sonra Sâmânîler Devleti çok zor bir duruma düşmüştür. Narshakhi'ye göre; "Onu gömdüklerinde, ordu huzursuzlandı ve isyan etti; herkes emirliği arzuladı ve sıkıntılar baş gösterdi."[9] Bununla birlikte, modern tarihçi Clifford Edmund Bosworth, "Mansur'un saltanatı, imparatorluğun yapısının sağlamlaştığı, refahının dışarıdakiler tarafından olumlu yorumlar uyandırdığı son dönem olarak görülebilir."[10] Bu arada, Alp Tigin, kölesi Sebük Tegin'in sonunda Gazneli hanedanını kurduğu Sâmânîler diyarının sınırındaki Gazne'ye kaçtı.[9]
Abdülmelik'in kişiliği hakkında pek fazla şey bilinmemektedir. Al-Makdisi (ö. 991) onu Sâmânî hükümdarları arasında istisnai bir figür olarak görürken, Şebânkâreî (ö. 1358) onu adil ve erdemli bir birey olarak tasvir etmiştir.[1][9] Saltanatı sırasında Abdülmelik Muvaffak ("İlahi Yardım Alan") olarak biliniyordu ve ölümünden sonra görünüşe göre Müeyyed ("İlahi Yardım Alan") olarak anılmaya başlandı.[9]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Özel
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p Zarrinkoub & Negahban 2008.
- ^ Bosworth & Crowe 1995, ss. 1025–1027.
- ^ Bosworth & Crowe 1995, s. 1026.
- ^ Bosworth 1998, ss. 636–637.
- ^ Bosworth 1965, s. 1082.
- ^ Kennedy 2004, ss. 214–216.
- ^ Bosworth 1982b, ss. 89–95.
- ^ a b c Frye 1975, s. 152.
- ^ a b c d e Bosworth 1982b, s. 128.
- ^ Bosworth 2002.
- Genel
- Bosworth, C.E. (1965). "G̲h̲ulām". Lewis, B.; Pellat, Ch.; Schacht, J. (Ed.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume II: C–G (İngilizce). Leiden: E. J. Brill. OCLC 495469475.
- Bosworth, C.E.; Crowe, Yolande (1995). "Sāmānids". Bosworth, C. E.; van Donzel, E.; Heinrichs, W. P.; Lecomte, G. (Ed.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume VIII: Ned–Sam (İngilizce). Leiden: E. J. Brill. ISBN 978-90-04-09834-3.
- Bosworth, C. E. (1982b). "ʿAbd-al-Malek b. Nūḥ b. Naṣr". Encyclopaedia Iranica, Vol. I, Fasc. 2. s. 128.
- Bosworth, C. E. (1998). "Esmāʿīl, b. Aḥmad b. Asad Sāmānī, Abū Ebrāhīm". Yarshater, Ehsan (Ed.). Encyclopædia Iranica, Volume VIII/6: Eršād al-zerāʿa–Eʿteżād-al-Salṭana (İngilizce). Londra ve New York: Routledge & Kegan Paul. ss. 636-637. ISBN 978-1-56859-055-4.
- Bosworth, C. E. (2002). "Manṣur b. Nūḥ". Yarshater, Ehsan (Ed.). Encyclopædia Iranica, Online Edition (İngilizce). Encyclopædia Iranica Foundation.
- Frye, R. N. (1975). "The Sāmānids". Frye, Richard N. (Ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs (İngilizce). Cambridge: Cambridge University Press. ss. 136-161. ISBN 0-521-20093-8.
- Kennedy, Hugh (2016). The Prophet and the Age of the Caliphates: The Islamic Near East from the 6th to the 11th Century (İngilizce) (Second bas.). Oxford ve New York: Routledge. ISBN 978-1-138-78761-2.
- Treadwell, W. L. (1991). The Political History of the Sāmānid State (PhD thesis). University of Oxford.
- Zarrinkoub, Ruzbeh; Negahban, Farzin (2008). "ʿAbd al-Malik I"
. Madelung, Wilferd; Daftary, Farhad (Ed.). Encyclopaedia Islamica Online (İngilizce). Brill Online. ISSN 1875-9831.
Konuyla ilgili yayınlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Bosworth, C. E. (1982a). "Abbasid Caliphate". Encyclopaedia Iranica, Vol. I, Fasc. 1. ss. 89-95.