Karmatîlik
Karmatîlik قرامطة | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 899-1077 | |||||||||||||
 Ebu Tahir el-Cennabi yönetimindeki Karmatîler | |||||||||||||
| Başkent | El-Ahsa | ||||||||||||
| Resmî din | İsmaililik | ||||||||||||
| Demonim | Karmatî | ||||||||||||
| Hükûmet | Teokrasi | ||||||||||||
| Hükümdar | |||||||||||||
| |||||||||||||
| Tarihî dönem | İslam'ın Altın Çağı (4. Hicri yüzyıl) | ||||||||||||
| |||||||||||||
| |||||||||||||
| Makale serilerinden |
 |
| Arap devletleri ve hanedanları |
|---|
.jpg) |
Karmatîlik, (Arapça: قرماطة Ķarāmita) Şiîliğin İsmâilîyye mezhebinin Fâtımîler'in imâmlığını kabul etmeyen ve "Yediciler" olarak da bilinen koluna ait olan köktendinci (gulat) bir mezhep.[1]
Karmatîler hareketi
[değiştir | kaynağı değiştir]Karmatilik, İsmailliyye mezhebi içerisinde ortaya çıkmış ve her ne kadar Fatımilerin ortaya çıkışından sonra onlara bağlanmayı reddetmişse de eski İsmâ'îlî öğretiye sâdık kalmaya devam etmiş bir harekettir.
Hareket, ismini kurucusu olduğu kabul edilen Kûfeli Hamdân Karmat'tan almıştır. Hamdân; Sâbiîliğe mensup olup büyük ihtimal 877'de Abdullah bin Meymûn yahut onun oğlu Ahmed'in dâîlerinden Hüseyin el-Ahvâzî'nin telkinleriyle İsmâiliyye hareketine katılmış, onun ölümünden veya Sevâd bölgesini terkinden sonra İsmâiliyye'nin Sevâd dâ'îsi olmuştur.[2]
Karmatîlik; Hamdân'ın dâ'îlerinden Ebû Sa'îd Hasan bin Behrâm Cennâbî'nin, İsmâ'îlî öğretilerini Zerdüştlük ve İran milliyetçiliğiyle harmanlamasıyla önceleri Ubeydullah Mehdî Billah’ın imâmet düşüncesine karşı bir tepki hareketine dönüşmüştür.[3] Kısa bir süre sonraysa Ebû Sa'îd Cennâbî'nin oğlu Ebû Tâhir Süleyman el-Cennâbî’in devlet başkanlığı döneminde Mekke yağmalanıp Hacerü'l-esved çalınmış,[4][5] hemen ardından da Ebû’l-Fađl el-İsfahânî[6][7][8][9][10] adlı genç bir mahkûm, mehdî ilân edilip[11] kurdukları ütopya cumhuriyetin başına geçirilmiş, yüzyıl boyunca devam edecek olan bir terörizm devresinin kıvılcımını ateşleyenlerin hareketi hâline gelmiştir.[12]
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]890 yılında Kûfe'de İsmailîliğin El-Sevâd (bugünkü Güney Irak) bölgesi temsilcisi "Hamdan Karmat"; daha sonra adı "Karmatîlik" olacak olan ilk örgütlenmeyi oluşturmuştur.[13]
899'da Ubeydullah'ın; imâmetin kendisine ve dedelerine ait bir hak olduğunu ileri sürmesi üzerine, İsmâ'îlîliler'in çoğunluğu bunu kabul ettiği hâlde "Hamdân Karmat" ve taraftarları reddederek isyan etmişler ve bu yeni İsmâ'îliyye doktrinine desteklerini kesmişlerdir.[3]
Aynı yıl Hamdân Karmat tarafından Bahreyn'e gönderilen, aslen İran'ın Buşehr Eyaleti'ne bağlı Ganaveh şehristanından olan Ebû Saʿid Hasan bin Behrâm Cennâbî; Bahreyn'in başkenti Hajr ile Doğu Arabistan'ın Lahsa kentlerini ele geçirdi.[14][15]
Beklenen mehdîyi temsil iddiasında olan Ebû Sa'îd Cennâbî; İsmâ'îliyye'deki bölünmeden sonra (899) Bahreyn'de müstakil bir Karmatî devleti kurdu. Bu arada Ubeydullah el-Mehdî de 909 yılında İfrîkıye Fâtımî halîfeliğini kurdu. Karmatîlerin mehdî beklentisinin ikinci yılında, hicrî 301/mîlâdî 913-914'te Ubeydullah el-Mehdî'nin tertip ettiği bir suikast neticesi Ebû Sa'îd Cennâbî öldürüldü.[3]
Karmatîlik, 10. yüzyılın başlarına kadar el-Sevâd ve Suriye'ye yayılmış ve 903'te Şam'ı kuşatmıştır. Ancak 907'de Abbasîler tarafından bastırılmıştır.
Bahreyn'de "Mü'miniyye" kentini inşâ eden Karmatîler; Ebû Sa'îd Cennâbî'nin oğlu Ebû Tâhir Süleyman el-Cennâbî’nin devlet başkanlığı döneminde 930 yılının hac mevsiminde Mekke'ye saldırmışlar, Kâbe baskınında 20.000 hacıyı katlederek cesetlerini zemzem kuyusuna doldurmuşlar ve Hacerü'l-esved’i de çalarak[4][5] Bahreyn’deki Hecer’e götürdüler ve yirmi yıl kadar orada tuttular. Baskının üzerinden bir yıl geçtikten sonra 931'de Ebû Tâhir Cennâbî; Bahreyn'in idaresini İsfahan'dan getirttiği Ebu'l Fađl el-İsfahânî'yi[6][7][8][9][10] adlı genç bir mahkûma devrederek aynı zamanda onu mehdî ilân etti[11] ve kurduğu ütopya cumhuriyetin başına geçirmekle yüzyıl boyunca devam edecek bir terörizm döneminin kıvılcımını da çakmış oldu.[12] Lâkin bu genç; eski İran kisrâlarının neslinden geldiğini ve İran dinini ıslah etmekle vazifeli olduğunu söyleyip üstüne Araplar aleyhinde görüşler de ortaya koyunca göreve getirilmesinden seksen gün sonra Ebû Tâhir tarafından öldürüldü. Bu hâdise, Bahreyn Karmatîleri arasında büyük şaşkınlığa ve dağılmaya yol açtı; birçok dâî, Ebû Tâhir’le bağını kesti. Onun 944'te ölümünden sonra kardeşleri, Abbâsîler’e karşı barışçı bir siyaset izlediler.[3]
Karmatîler, 11. yüzyıla kadar bağımsızlıklarını korumuşlardır. Ancak 1058-1077 yılları arasında gerçekleşen ve Selçuklu, Gazneli, Abbâsî, Fâtımî destekli[16] Uyunî Ayaklanması ile yıkılmıştır.[17][18][19][20]
Türkiye'de Karmatîlik
[değiştir | kaynağı değiştir]Karmatîler hakkında Türkiye'deki ilk anma toplantısı; kendilerini antikapitalist Müslümanlar olarak takdim eden bir grup tarafından 10 Ekim 2018 tarihinde İstanbul'un Fatih ilçesine bağlı Balat semtinde bulunan İnşâ Kültürevi'nde tertip edilmiştir. Faik Bulut, Recep İhsan Eliaçık ve Emre Ergül'ün konuşmacı olarak katıldıkları programda Karmatîlik ve Karmatîler; ''İslam'ın özüne dönüş pratiği ve İslam komüncüleri'' olarak tarif edilmiştir.[21]
Karmatîler'in imâm silsileleri[22]
[değiştir | kaynağı değiştir]İmâmların numaralandırılması (İsnâ-aşeriyye) ile aynıdır fakat imâmet; son peygamber, Mehdi ve İmâm olarak kabul edilen Muhammed bin İsmâ'îl el-Mektûm (Yedinci Ali) ile nihâyete erdirilmektedir.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Encyclopedia Iranica, CARMATIANS". 7 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2014.
- ^ Taberî, Târîḫ (Ebü’l-Fazl), c:10, sh:25.
- ^ a b c d Hizmetli, Sabri, TDV İslâm Ansiklopedisi, 2001, İstanbul, c. 24, sh. 510-514
- ^ a b The Qarmatians in Bahrain (Bahreyn’deki Karmatîler) 17 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Ismaili Net
- ^ a b Mecca's History 9 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Encyclopædia Britannica’dan)
- ^ a b Magnus Thorkell, Imagining the End: Visions of Apocalypse By Abbas Amanat, Sayfa 123
- ^ a b Delia Cortese ve Simonetta Calderini, Women and the Fatimids in the World of Islam, Sayfa 26.
- ^ a b Paul Ernest Walke, Early Philosophical Shiism: The Ismaili Neoplatonism of Abū Yaʻqūb Al-Sijistānī, Sayfa 161.
- ^ a b Yuri Stoyanov, The Other God: Dualist Religions from Antiquity to the Cathar Heresy.
- ^ a b Gustave Edmund Von Grunebaum, Classical Islam: A History, Sayfa 600-1258 ve Sayfa 113.
- ^ a b Heinz Halm, 1996, The Empire of the Mahdi: The Rise of the Fatimids, Brill, sayfa 257.
- ^ a b Al-Jubūrī, I M N, "History of Islamic Philosophy", Authors Online Ltd, sayfa 172, 2004.
- ^ "Encyclopedia Iranica, ḤAMDĀN QARMAṬ". 7 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2014.
- ^ Encyclopedia Islamica 10 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Farsça)
- ^ ABŪ SAʿĪD JANNĀBĪ, Encyclopedia Iranica[ölü/kırık bağlantı]
- ^ Bosworth, C. E. (11 Mart 2014). New Islamic Dynasties (İngilizce). Edinburg Üniversitesi Yayınları. s. 41. ISBN 978-0-7486-9648-2.
- ^ "Arşivlenmiş kopya" فضاءات - صحيفة الوسط البحرينية - مملكة البحرين. alwasatnews.com (Arapça). 4 Şubat 2009. 17 Nisan 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2025-08-09.
- ^ Farhad Daftary, The Ismāı̄lı̄s: Their History and Doctrines, Cambridge Üniversitesi Yayınları 1990, s. 221
- ^ Yitzhak Nakash, Reaching for Power:The Shi'a in the Modern Arab World, (Princeton Üniversitesi Yayınları, 2006), s. 22
- ^ C.E. Bosworth, The New Islamic Dynasties, (Kolombiya Üniversitesi Yayınları, 1996), s. 94-95
- ^ "İnşâ Kültürevi'nde Öteki İslam Tarihi Anması ve İslâm Komüncüleri Karmatîler Devrimci Sûfî Hallāc-ı Mansûr (10.10.2018)". web.archive.org. 1 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2019.
- ^ a b c Defterî, Ferhad (2007). Cambridge Üniversitesi (Ed.). The Isma'ilis: Their History and Doctrines (İngilizce). Cambridge: Cambridge Üniversitesi Yayınları. s. 97. 13 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2017.
Bibliyografya
[değiştir | kaynağı değiştir]- Ismaili Net "Karmatiler'in kökeni" 7 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- Ismaili Net "Bahreyn Karmatileri" 17 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- Kathryn Babayan 2002: Mystics, Monarchs, and Messiahs: Cultural Landscapes of Early Modern Iran, ISBN 0-932885-28-4
- Slavoj Zizek 2009: First as Tragedy, Then as Farce, p. 121 references this Wikipedia page on the Qarmatians.
- Bu madde artık kamu malı olan bir yayından alınan metni içeriyor: Chisholm, Hugh, (Ed.) (1911). "madde adı gerekli". Encyclopædia Britannica (11. bas.). Cambridge University Press.
