Azerbaycan Millî Hükûmeti
آذربایجان میلی حوکومتی (Azərbaycan Milli Hökuməti) Azerbaycan Millî Hükûmeti | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1945-1946 | |||||||||
 Arma
| |||||||||
| Başkent | Tebriz | ||||||||
| Resmî dil(ler) | Azerbaycan Türkçesi | ||||||||
| Hükûmet | Sosyalist cumhuriyet | ||||||||
| Cumhurbaşkanı | |||||||||
| |||||||||
| Tarihçe | |||||||||
| |||||||||
| |||||||||
| Günümüzdeki durumu |  İran | ||||||||
| Azerbaycan tarihi |
|---|
 |
Azerbaycan Millî Hükûmeti (Azerbaycan Türkçesi: Azərbaycan Milli Hökuməti;[1] Farsça: حکومت ملی آذربایجان) ya da Azerbaycan Halk Hükûmeti (Rusça: Азербайджанское народное правительство), Kasım 1945'te Sovyetler Birliği'nin desteğiyle İran yönetiminde olan Güney Azerbaycan bölgesinde kurulan ve Sovyetler Birliği'nin çekilişiyle Kasım 1946'da Amerika ve İngiltere'nin destek verdiği İran hükûmeti tarafından yıkılan Sosyalist bir Azerbaycan devletidir.[2]
Sınırlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Devletin sınırları çeşitli kaynaklara göre değişiklik göstermektedir.
![Bruce R. Kuniholm'a göre sınırlar[3]](/wiki/Dosya:Republic_of_mahabad_and_iranian_azerbaijan_1945_1946-tr.png)
![Robert Rossow'a göre sınırlar[4]](/wiki/Dosya:Map_of_Iranian_Azerbaijan_1945-46_insurgency_by_Robert_Rossow.svg)
Tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]1941 yılında Nazi Almanyası ile savaşan Sovyetler Birliği'ne yardım etmek isteyen Müttefik Devletler, İran'a girdiler. Müttefiklerin girişiyle birlikte bastırılmış siyasi istekler daha açık bir biçimde ortaya çıktı. Bu şartlar altında Azerbaycan Türkleri kültürel ve siyasi baskıdan kurtulma çabasıyla Azerbaycan Millî Hükûmeti'ni 1945 yılında Seyid Cafer Pişevari liderliğinde kurdu. Başta özerk bir hükûmet olarak kendini tanıtmasına rağmen bağımsızlık ilân etmeye çalıştı. Kuzey Azerbaycan'da yer alan Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin lideri Mircafer Bağırov, Stalin'den kuzey ve güney Azerbaycan bölgelerini birleştirip, tek bir Azerbaycan devleti kurmasını istemişti. Stalin başta teklife sıcak yaklaşmış olsa da daha sonra bu fikrinden vazgeçmiştir. Devletin Kültür ve Eğitim Bakanlığına ünlü Türk şair Muhammed Biriya, ordu komutanlığına ise Mahmud Penahiyan getirilmiştir. Başkenti Tebriz'de Azerbaycan Üniversitesi adında bir üniversite kurmuş ve ülkenin birçok yerinde okul açıp Türkçe eğitim vermeye başlamıştır. Habib Sahir, Hamid Memmedzadeh, Mir Mehdi Etimad, İsmail Caferpur, Medine Gülgün gibi Güney Azerbaycanlı önde gelen edebiyatçılar da bu devletin kuruluşuna destek vermişlerdi.[5][6][7]
3 Mayıs 1946 tarihinde Mahabad Cumhuriyeti ile bir antlaşma imzalandı. Bu antlaşmaya göre:
- İki tarafın topraklarından her birine, tarafların her birinin temsilcileri gönderilecek.
- Kürtlerin çoğunlukta olduğu Azerbaycan topraklarında Kürt yönetimi temsilcileri, Azerilerin çoğunlukta olduğu Kürt topraklarında ise Azeriler arasında temsilciler bulunduracak.
- İki hükûmet, ekonomik sorunlarla uğraşacak olan bir Birleşik Ekonomi Komitesi oluşturacak.
- Gerekli olduğu zaman karşılıklı askerî yardım yapılacak.
- İran hükûmetiyle her türlü görüşmeler, iki hükûmetin onayı alındıktan sonra yürütülecek.
- Azerbaycan hükûmeti, kendi topraklarında yaşayan Kürtler için eğitim alanında girişimler örgütlemek amacıyla gerekli olan önlemleri almayı üstlendi. Kürt hükûmeti de kendi tarafından, İran Kürdistan topraklarında yaşayan Azerbaycanlılar için aynı girişimleri gerçekleştirme vaadinde bulundu.
- İki halk arasında tarih içinde yerleşmiş olan dostluk ve iş birliği ilişkilerini bozma denemesinde bulunan ya da onların ulusal birliğine el uzatan, kim olursa olsun, iki halk tarafından cezalandırılacaktır.
Fakat Soğuk Savaş'ın başlangıç tarihlerine denk gelen bu olayda diğer ülkelerden destek alınamadı ve merkezî hükûmetle anlaşmaya gidildi. Sovyetler Birliği ile anlaşarak İran'ı terk ederken fedai gruplarını silahsızlandırdı. Böylece 1946 yılında İran, bu toprakları yeniden kontrolü altına aldı.
Resmi Dil: Azerbaycan Millî Hükûmeti zamanında Azerbaycan'ın resmi dili Azerbaycan Türkçesiydi.
Reformlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Azerbaycan Türkçesi resmî dil olarak okullarda okutuldu.
- İlk üniversite Tebriz'de kuruldu.
- Kadınlara oy hakkı verildi.
- Ağaların toprakları köylüler arasında paylaştırıldı.
Galeri
[değiştir | kaynağı değiştir]-
Azerbaycan Halk Hükûmeti'ne ait resmî belge -
Azerbaycan Halk hükûmeti Maarif Bakanlığı'nın hazırladığı ders karnesi -
Azerbaycan Halk hükûmeti tarafından damgalanmış pul
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- William Aegleton, 1946 Mehabad Kürt Cumhuriyeti, Koral Yayınları, Ekim 1990.
- Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi Doğu Bilimleri Enstitüsü ile Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Doğu Bilimleri Enstitüsü Kürt Komisyonu (Çev. M. Aras), Yeni ve Yakın Çağda Kürt Siyaset Tarihi, Pêrî yayınları, İstanbul, Temmuz 1998, ISBN 975-8245-06-6.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "DAK Milli Hökumətin 63-cü ildönümü münasibətilə Azərbaycan türklərini təbrik edir". Dünya Azərbaycanlıları Konqresi. 12 Aralık 2008. 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Sadık Sarısaman (2018). "Güney Azerbaycan'da Kurulan Azerbaycan Milli Hükümeti ve Türk Kamuoyu". Karadeniz İncelemeleri Dergisi. 8 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2025.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2025.
- ^ Rossow, Robert (1956). "The Battle of Azerbaijan, 1946". Middle East Journal. 10 (1): 17–32. ISSN 0026-3141. 4 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi14 Haziran 2025.
- ^ Sonay ÜNAL. "Azerbaycan Milli Hükümeti 1945-1946". 17 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2025.
- ^ Fuat Hacısalihoğlu (19 Mayıs 2024). "Azerbaycan Milli Hükümeti 1945-1946". Türk Dünyası Ansiklopedisi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2025.
- ^ Kenan Demirel (2023). "Sovyetler Birliği'nin 1945 Yılı Güney Azerbaycan Siyaseti ve Tebriz'de Özerkliğin İlanı". Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi. Erişim tarihi: 17 Mart 2025.
