Bakla
| Bakla (Vicia faba) | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||
| Biyolojik sınıflandırma | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
Vicia faba
L. |
Bakla(Vicia faba ),baklagiller (Fabaceae) familyasına adını veren, gıda ve yem bitkisi olarak tarımı yapılan tek yıllık bir bitkidir. Doğu Akdeniz'de ortaya çıktığı düşünülüyor.[1]
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Kökeni Arapçaya dayanan 'Bakla' sözcüğü bu dilde "ot, yeşillik" anlamındadır, ancak Osmanlılarca bakla karşılığı olarak kullanılmıştır.[2]-
Kökeni
[değiştir | kaynağı değiştir]Akdeniz ve Türkiye'nin de içinde yer aldığı güneybatı Asya kökenli olan bitkinin yabani atası henüz bulunamamıştır. Tarıma alınması, bu bölgede buğday ve arpa ile birlikte evcilleştirilen mercimek ve nohut kadar eski olmasa da günümüzden önce 10.000'lere ait Ürdün, Suriye ve İsrail erken Neolitik yerleşmelerinde bakla örneklerine rastlanmıştır.[3] Bazı Asya ve Akdeniz ülkelerinde, örneğin Mısır'da yoksulların temel protein kaynağı olagelmiştir. Mısır, Fas, İspanya, İtalya, Türkiye, G.B. Asya ve Çin'de yaygın olarak üretilmektedir.
Yetiştirilmesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Ilıman iklim bitkisi olan baklanın tarımı Türkiye'de daha çok kışın yapılır ve bahar aylarında taze haliyle tüketilir. Kökleri üzerinde oluşan küçük yumruların toprağa azot katkısı nedeniyle çiftçiler tarafından kullanılır.[4] Tahıllarla ya da yazlık sebzelerle münavebeli olarak ekilir. Henüz çiçek açmadan sürülerek yeşil gübre ve hasattan sonra hayvan yemi olarak da tarımı yapılır. Karakteristik olan uzun, içi boş ve köşeli sapı üzerinde bileşik yaprakları karşılıklı dizilidir, beyaz renkli çiçekleri yaprak koltuklarından çıkar. Kendi kendilerini dölleyen bu çiçeklerden bitkinin bakla ya da badıç denilen meyveleri oluşur.[5] Her badıç içinde 8-10 'bakla içi' de denilen tohum bulunur. Anadolu'da taneleri iri ve küçük çeşitler ile kara bakla denen çeşit ekilmekteyse de yerel çeşit olarak İstanbul'da Bayrampaşa semtinden adını alan bakla çeşidine ek olarak Sakız ve Arşın bakla çeşitleri de bilinmektedir.[4]
Favizm
[değiştir | kaynağı değiştir]İnsan nüfusunun küçük bir yüzdesi, küresel olarak %4,9 olarak tahmin edilmektedir .Akut hemolitik anemi olan favizmden muzdariptir. Bu, iki bileşiği metabolize eden glikoz-6-fosfat dehidrogenaz enziminin eksikliğinden kaynaklanan kalıtsal bir durumdur. Bakla ürününlerinin yenmesiyle akut hemolitik kriz, karın ağrısı ve koyu idrar görülür.[6]
Kullanımı
[değiştir | kaynağı değiştir]Gıda
[değiştir | kaynağı değiştir]Baklanın taze yaprakları salata olarak çiğ ve kavrularak yenilebildiği gibi taze kabuklu bakla ve iç bakla yemeği olarak da tüketilir. Enginarlı taze iç bakla İstanbul mutfağının vazgeçilmezlerindendir. Ancak baklanın en yaygın kullanımı, iç kabukları çıkarıldıktan sonra kurutulmuş tanelerin haşlanıp, ezilmesiyle oluşturulan, Ege ve Akdeniz bölgesinde fava adıyla tanınan, zeytinyağı ve dereotu eklenerek yenen ezme şeklidir. Fava, lokantalarda meze olarak servis edilir. Bazı eski kaynaklarda[7] baklanın olgun tanelerinin öğütülerek ekmek yapımı için buğday ununa karıştırıldığı da kaydedilmiştir.
Bakla, zengin bitkisel protein ve karbonhidrat içerir. Ayrıca demir ve kalsiyum mineralleri açısından çok zengin olan baklada A, C, B ve B2 vitaminleri de bulunur.
Geleneksel tıp
[değiştir | kaynağı değiştir]Türkiye'de bakla çiçekleri demlenerek (infüzyon) geleneksel tıbbi uygulamalarda böbrek taşlarının düşürülmesinde çay olarak ve taneleri kaynatılarak (dekoksiyon) idrar arttırıcı olarak kullanılır. Baklanın halk arasında kuvvet verici, idrar arttırıcı ve balgam söktürücü özelliği olduğuna inanılır.[8]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Byrne, Patrick (29 Ekim 2023). "Fava Bean (Vicia faba)" (İngilizce). 13 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi2 Ocak 2025.
- ^ Nişanyan Sözlük http://www.nisanyansozluk.com/?k=bakla&lnk=1 8 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Zohary, D.,M. Hopf ve E. Weiss (2013) Domestication of Plants in the Old World, s. 89-92, Oxford University Press, 4th ed., paperback.
- ^ a b http://megep.meb.gov.tr/mte_program_modul/moduller_pdf/Bakla[ölü/kırık bağlantı] Yetiştiriciliği.pdf
- ^ badıç: http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS.54db7b14cdff47.49564704 12 Şubat 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "Favizm: Nedenleri, Belirtileri, Komplikasyonları ve Tedavileri". www.medicoverhospitals.in. 7 Şubat 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2025.
- ^ Zhukovski, P. M. (1951). Türkiye’nin Zirai Bünyesi. s. 417-422, Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. Neşriyatı, no 20, Ankara.
- ^ Baytop, T. (1999). Türkiye’ de Bitkiler ile Tedavi: Geçmişte ve Bugün, s. 160, Nobel Tıp Kitapevleri, İstanbul. (2. Baskı)
