Bulgar Ulusu
Bulgar Ulusu | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1243-1399 | |||||||||
 | |||||||||
| En büyük şehir | Bolgar | ||||||||
| Yaygın dil(ler) | İdil Bulgarcası Eski Tatarca | ||||||||
| |||||||||
| Tarihçe | |||||||||
| |||||||||
| |||||||||
Bulgar Ulusu, Altın Orda'nın saraya vergi veren kültürel ve ticari bir bölgesiydi. Bölgenin ticari merkezi Bolgar şehriydi ve İran malları bu limana gelirdi.[1]
Kuruluşu
[değiştir | kaynağı değiştir]Volga Bulgarlarının Moğollar tarafından fethedilmesinden sonra, bu bölge 1236 yılında Moğol İmparatorluğu’nun sınırlarına dâhil edildi.[2] 1243'de Bulgar Ulusu kuruldu ve istila sırasında yıkılmış Bolgar, Bilär, Suvar gibi şehirler yeniden inşa edildi. Bolgar şehri Batu Han'ın ilk başkenti oldu, Saray-Batu inşa edildikten sonra ise şehir, Orda hanlarının yazlık ikametgâhı olarak kaldı.[3]
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]Batu Han dönemi
[değiştir | kaynağı değiştir]Batu Han ilk tahtını Bulgar şehrinde kurmuştu.[2]
Bayan ve Ciku ayaklanması (1240)
[değiştir | kaynağı değiştir]1243’te Bulgar Ulusu kurulmadan önce İdil Bulgarları bağımsızlık için Bayan ve Ciku önderliğinde örgütlenerek bir ayaklanma başlattı. Ancak 1240 yılında Subutay ve Burunday komutasındaki ordu tarafından yenilgiye uğratıldı ve ayaklanma bastırıldı.[2]
1246 Ayaklanması
[değiştir | kaynağı değiştir]1246'da Batu yeni kağanın belirlenmesi için kurultaya gidince Bulgar şehrini terk etti ve bunu fırsat bilen Bulgarlar ayaklandı. Batu aynı yıl geri döndüğünde ayaklanmayı bastırdı.[2]
Mengü Han dönemi
[değiştir | kaynağı değiştir]1277/1278 Ayaklanması
[değiştir | kaynağı değiştir]1277/1278 yılında Bulgarlar bir ayaklanma başlattı. Mengü Timur Han ayaklanmayı bastırmak için büyük bir ordu kurarak Bulgarların üzerine yürüdü. Sefere Theodore Rostislavich de katılmıştır. Mengü Timur Bulgarlar ile barış imzaladı ve bu tarihten sonra ayaklanma olmadı.[2]
Tokta Han dönemi
[değiştir | kaynağı değiştir]Tokta Han döneminde Altın Orda'nın ulusları merkezileştirme reformları kapsamında özerklik haklarının bir kısmını yitirdi.[2]
Özbek Han dönemi
[değiştir | kaynağı değiştir]Özbek Han döneminde ticaret canlandı. Bu dönemde Bulgar Ulusu altın çağını yaşadı.[2]
Şehirler
[değiştir | kaynağı değiştir]
İdil Bulgar Devleti yıkıldıktan sonra Bulgar şehirciliği, Altın Orda devletine miras kalmıştı. Kültürel ve ticari bir merkez olan Bolgar şehri, diğer şehirlerin inşaasına da örnek oldu. Müslümanlığı kabul eden Berke Han'dan itibaren Hanlar Bulgar bölgesine önem vererek buraya yapılar inşa etti.[2]
Ordu
[değiştir | kaynağı değiştir]Bulgar Ulusu'nun bölgede kendine ait ordusu vardı. Bu ordu yovarı (يوارى) birliklerinden oluşmaktaydı.[2][4] Türkologlara göre aslen Bulgar soyluların statüsünü belirten bu terim, şövalye birlikleriydi. Yovarılık, mezar taşlarındaki nüfus kütüğüne göre varlığını 12-13.yy.a kadar götürebilmekte olup, 16-17.yy.a kadar da kayıtlarda varlığını sürdürmüştü.[5]
Bölgenin hücumda ana askeri gücü Moğol hakimiyeti öncesinde ağır ve hafif süvarilerdi. Şehirlerin savunmasında ise piyadeler dikkat çekmekteydi. İdil Bulgarlarının Moğol istilasına karşı ortalama 50bin kadar askeri birliği mevcuttu. Ancak Moğollar tarafından zapt edildikten sonra Bulgar ordusu parçalanmış ve bölge giderek silahsızlanmıştır.[5]
Ulus, askeri konuda merkeze tamamen bağlı değildi. Feodal vassallığa dayalı bir yapı mevcuttu. Saray'a bağlı emirler bölgede orduyu düzenleme ve komuta etme yetkisine sahipti. Bu dönemde bölgenin ana askeri gücü şövalyelerdi. Sipahi ve haşam birlikleri bulunuyordu. Temel askeri birlikleri elinde bulunduran Bulgar soyluları ise yovarılardı. Bir diğer soylu zümre ise beklerdi.[5]
Ordu'nun etnik yapısı homojen değildi. Sınırlar Fin-Ugor halklarının birliklerince korunuyordu. Orduda Kıpçak ve Macar paralı askerleri mevcuttu.[5]
Kültür ve Zanaat
[değiştir | kaynağı değiştir]Bulgarlar zenginlikleri ve zanaatları ile tanınan bir milletti. Bu ünleri Altın Orda hakimiyetinde de sürdü.[2][3]
Zanaat
[değiştir | kaynağı değiştir]Darphane
[değiştir | kaynağı değiştir]Nümizmatik veriler ışığında ilk Altın Orda paraları Bolgar şehrinde basılmıştır. 13.yy.ın ortalarında ticaret ve zanaat merkezine dönüşen Bolgar'da Hanlığın gümüş ve bakır paraları basılıyordu. Ancak Tokta Han, Altın Orda'daki ulusları merkezileştirmek için tek tip para biçimine geçmeyi öngören bir reform gerçekleştirdi ve Bolgar şehrindeki basımhaneyi kapattı. Tokta Han'ın ölümünden sonra ticarete önem veren Özbek Han döneminde Bolgar'da tekrar bakır paralar basıldı. Özbek Han döneminde Bulgar ticareti ve zanaatı altın çağını yaşadı.[2]
Silahçılık
[değiştir | kaynağı değiştir]Bölge Moğol hakimiyeti öncesinde sahip olduğu silah zanaatını sürdürmüştür.[6]
Arkeolojik veriler ışığında Bulgar Ulusunda dökme demir kullanıldığı anlaşılmaktadır. İlk olarak Asyada ortaya çıkan dökme demir, bazı araştırmacılara göre Avrupa'da ilk defa Volga Bulgarları tarafından ustaca kullanılmıştır. Dolayısıyla, Bulgar Ulusunda metal kullanımının geliştiği ve bir silah üretim merkezi olduğu çıkarılabilir.[6]
Bu dönemde Bulgar Ulusunda Tatar yayı kullanıldığı da Rus kroniklerince kaydedilmiştir. Hatta Sventoslavsky'e göre Avrupada barutlu silahlar da, ilk olarak Bulgar-Tatarlar tarafından kullanılmış olabilir.[6]
Edebiyat
[değiştir | kaynağı değiştir]
Bulgarlar, Moğol İstilasının ardından 1243'de Altın Orda ile birlikte Bulgar Ulusu kurulunca şehirlerini yeniden inşa etmiş ve tekrar bir kültür merkezi olmayı başarmıştır. İdil Bulgarları bu dönemde edindiği mezar taşı yazıt kültürü ile birtakım edebi kitabeler günümüze miras bırakmıştır.
Al-ḥukmu li'l-lâhi
huwa-l-ḥayyi-l-lâḏi lâ-yamûtu
wa kullu ḥayyin siwâhu sayamûtu
'ulamâ semne sevên mescid semne
'amâret tanân ekil ḥayrâtlu,
elüwi berekâtlu Mûn Suwâr yêli
[...] Ali howâce awli Atrac
howâce awli Abûbeker howâce
awli Alıp howâce belüwi kü.
Dinyârân köweçrüwi târîḥa cye
ti cü:r sekir câl camâdî-l-û
la ayḥi cîrim ekişi küwen eti.— Uspaniye Kitabesi (7 Kasım 1308), Tekin (1988), s. 190; Erdal (1993), ss. 32-42; İbragimova I (2021) s. 47.
Türkçe çevirisi: (İlk üç satır Arapça) Hüküm Allah'ındır. O, ölmeyen diridir. Ondan başka her canlı ölecektir. Bilginleri seven, mescitleri inşa eden çok hayır sahibi, eli bereketli, büyük Suvar ili ... Ali hoca oğlu Atraç hoca oğlu Ebûbekir hoca oğlu Alp hoca oğlu mezar taşıdır. Dünyadan göçtüğü tarihi yedi yüz sekiz yılı Cemazeyilevvel ayı yirmi ikinci gün idi.
Yıkılışı
[değiştir | kaynağı değiştir]Bölge Altın Orda'da 20 yılda 25 Han değiştiren İç Savaş döneminde yağma merkezi olmuştur.[7][8] İç Savaş sonrasında bölge istikrarlı hâle gelmemiş, 1380'den itibaren Edigey ile Toktamış arasında süren çatışma bölgeyi yağma ettirmiştir. Toktamış Han Timur'a karşı yenilince bölge harap edildi.[9] Ancak bu tarihlerde Bulgar şehirleri tamamen yıkılmamıştı. Asıl yıkım 1399'dan Edigey'in ölümüne kadar olan 20 yıl içinde oldu. Edigey önderliğinde Mangıtlar bölgeyi tahrip ederek şehirleri yağmaladı, yıktı ve yerli halkı göçe zorladı. 14. yüzyılın sonunda Bolgar, Cüketaw ve Kermençük şehirleri Nogay Orda tarafından yıkıldı, bölgeye Nogaylar ve Mangıtlar yerleşti. Rus kroniklerinde Bolgar şehrinden son kez 1431 yılında bahsedilmiştir.[10]
Bulat Timur Hakimiyeti (1361-1367)
[değiştir | kaynağı değiştir]Altın Orda'nın büyük iç savaş döneminde Hızır Han öldürüldükten sonra bağımsızlık için ayaklanan Bulgarlar, Bulgar Ulusu'nun büyük emiri Bulat Timur önderliğinde bağımsız bir prenslik ilan etti. Bulgar Ulusu Han birliklerinin yıkıcı akınlarına maruz kaldı. 1367'de Bulat Timur ve birlikleri daha fazla direnemedi ve Bulat Timur Saray'da idam edildi.[11]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Rudenko, K. A. (2018). Volga Bulgarı ve Altın Orda Bulgar ulusunun İran ile X–XIV. yüzyıllardaki ilişkileri (arkeolojik materyallere göre). Zolotoordynskoe Obozrenie, 6(3), 472–488. https://doi.org/10.22378/2313-6197. 2018-6-3. 472-488
- ^ a b c d e f g h i j k Koç, Dinçer. İdil Bulgarları. Selenge Yayınları. ss. 113-120. 6 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2023.
- ^ a b Димитриев В. Д., Краснов С. А. Болгарская земля // Электронная Чувашская энциклопедия. — Дата обращения: 21.01.2020.
- ^ Xalikov, A. X. (1978). Происхождение Татар Поволжья и Приуралья (Rusça). Kazan, Tataristan: Tatarskoye Knijnoye İzdatel'stvo. s. 118.
- ^ a b c d Свистович, С. М. (2002). Воєнне мистецтво та організаційні засади військ держав Східної Європи VII–XIII ст. (Дисертація кандидата історичних наук). Науково-дослідний центр гуманітарних проблем Збройних Сил України, Київ. s. 32.
- ^ a b c Svjatoslavskij, V. (2011). K voprosu o poyavlenii ognestrojelnogo oruĵija v Zolotoj Orde. In I. M. Mirgaleev (Ed.), Voennoe delo Zolotoj Ordy: problemy i perspektivy izuĉenija: Materialy kruglogo stola, provedjonnovo v ramkakh Mezhdunarodnogo Zolotoordynskogo Foruma, Kazan, 30 marta 2011 g. (pp. 36–40). Kazan: Institut istorii im. Š. Marjani AN RT.
- ^ "Начало распада золотой орды и разорения болгарской земли". StudFiles (Rusça). 7 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2024.
- ^ Димитриев, В.Д. (1996). "Опустошение Болгарских земель в конце 15 – начале 16 вв". Çuvaş Cumhuriyeti Ulusal Bilimler Akademisi Bildirileri. 26 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2024.
- ^ Mirgaleev I.M. Bek Bulat: Bir Askeri Komutandan Bir İsyancıya. Golden Horde Review. 2016. Vol. 4, no. 4, pp. 784–789. DOI: 10.22378/2313-6197. 2016-4-4. 784-789
- ^ "Опустошение болгарской земли". StudFiles (Rusça). 7 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2025.
- ^ Dimitriev, V. D. (2012). Письменные, картографические, устные (фольклорные) и изобразительные источники об основании и ранней истории города [Yazılı, kartografik, sözlü (folklorik) ve görsel kaynaklar: şehrin kuruluşu ve erken tarihi üzerine]. İçinde E. P. Mihaylov (Der.), Старые Чебоксары: археология, история, топонимика: сборник статей (s. 135–...). Çeboksar: Çuvaş Kitap Yayıncılığı. ISBN 978-5-7670-1929-8