Nogaylar

Başlığın diğer anlamları için Nogay sayfasına bakınız.

Nogay

20.Yüzyıl başlarında Nogay kızları
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Rusya	109 042[1] Dağıstan 36 944 Stavropol Krayı 22 569
Türkiye	90.000
Romanya	10.000[2]
Ukrayna	400[3]
Kazakistan	400[4]
Özbekistan	200[5]
Diller
Nogayca Rusça, Türkiye Türkçesi
Din
Sünni İslam

Nogaylar, (Nogayca: Ногай, Noğay /noˈɣaj/, çoğul: Ногайлар, Noğaylar /noˈɣajlar/) Kuzey Kafkasya bölgesinde yaşayan bir Türk etnik grubudur. Çoğu Kuzey Dağıstan ve Stavropol Krayı'nın yanı sıra Karaçay-Çerkesya ve Astrahan Oblastı'nda bulunur; bazıları Çeçenistan'da da yaşamaktadır. Nogayca konuşurlar ve Nogay Ordası'nı oluşturan çeşitli Moğol ve Türk kabilelerinin torunlarıdır. Yedi ana Nogay boyu vardır: Ak Nogay, Karagaş, Kuban-Nogay, Kundrov-Nogay, Kara-Nogay, Utarlar, Yurt-Nogay

Tarihçe

Etimoloji

Nogaylar, adlarını 13. yüzyılda Altın Orda Devleti'nde etkili bir komutan ve siyasal figür olan Nogay Han’dan alırlar. Nogay Han, Cengiz Han’ın büyük oğlu Cuci’nin soyundandır ve özellikle 1270–1299 yılları arasında Altın Orda’nın batı kanadında büyük bir nüfuz kazanmıştır. Resmi olarak hanlık makamına geçmemiş olsa da, birçok hanın tahta çıkmasında belirleyici olmuş ve fiilen devletin yönetiminde söz sahibi olmuştur. Bu nedenle tarihçiler arasında "kral yapıcı" (kingmaker) olarak anılır.

Nogay Han'a tâbi olan çeşitli Türk ve Moğol boyları, onun etrafında birleşmiş ve zamanla “Nogay” adıyla anılmaya başlamıştır. Bu ad, hem siyasi bağlılığı hem de etnik kimliği ifade eden bir unvana dönüşmüştür.

"Nogay" kelimesi, köken olarak Moğolca “nokhoi” kelimesinden gelir ve “köpek” anlamındadır. Moğol kültüründe köpek, sadakat ve koruyuculuk gibi özelliklerle ilişkilendirilmiş bir hayvandır; dolayısıyla bu tür adlandırmalar aşağılayıcı değil, genellikle sembolik anlamlar taşır.

Yedisan

Nogay uruğlarından yedisi (Şırın, Arın, Kıpçak, Argın, Alçın, Katay ve Mangıt) Yedisan adıyla biliniyordu. Bunlardan başta Şırın olmak üzere ilk dördü Kırım tarafına gitmişti; kalanlar ise bir müddet aşağı İdil boyunda göç etmişler ve bunlardan Mangıt uruğunun ismi Nogay adı gibi kullanılır.

Nogay Orda

1426 yılında Edige beyin oğlu Nurettin bey tarafından emirlik kurmuşlardır ve 150 yıldan fazla bağımsız devlet olmuşlardır. Nogay Ordası'nın başkenti Yayık Nehri üzerindeki Saraycık'tı. 1563 yılında Rusların işgalinden sonra Ulu Nogaylar, Kiçi Nogaylar ve Altı oğul Nogayları olarak üç parçaya ayrılmıştır.

Edige destanı

Kazak Türkleri efsanelerinde kökenlerini Nogaylara ve Özbeklere dayandırır. Karakalpaklar 15. asırda Volga'dan Aral'ın güneyine gelmiş bir Nogay topluluğudur. Kırım Tatarlarının askerî gücünün bir kısmını asırlar boyunca Nogaylar oluşturmuştur.

Nogay Han'ın ölümünden (1299) sonra başlamak üzere çeşitli dönemlerde de göç vermiştir. Bu göçlerin en büyüğü, Osmanlı-Rus Savaşından sonra 1860 yılında 180 bin Nogay'ın göç etmesidir.

Türkiye'de Nogaylar

600 bin Nogay Türkiye'ye göç etmiştir. Büyük bir kısmı zamanın Konya vilayetine yerleştirilmiştir. İlk zamanlar Osmanlı fermanına uygun olarak yerleşik köylere 30'ar haneyi geçmeyecek şekilde iskan edilip yerleşik düzene geçmeleri için iki haneye bir öküz ve hane başına bir kile buğday tohumluk devlet tarafından verileceği sözü verilmişse de zamanın zor şartları nedeniyle çoğunlukla bu gerçekleşmemiştir. Yerleşik halk ile uyumsuzluklar ve nedeniyle zamanla Nogaylar nüfus olarak güçlü oldukları köylere göç etmiştir. İlk iskanda Nogay yerleşimi olan birçok köyde Nogay kalmamış veya az sayıda kalan Nogaylar da zamanla kültürünü kaybetmiştir. O zamanlarda Cihanbeyli Kazasına bağlı köyler, günümüzde Ankara'nın Şereflikoçhisar ve Konya'nın sonradan ilçe olan Kulu ilçesine bağlanmıştır. Ilgın ilçesinde de bir mahalle oluşturmuşlardır. İlçenin Behlül Bey, Şıh Cârullah ve Câmiatik mahallelerinden ayrılarak kurulan ve sonradan Ayvaz Dede isimli mahallede oturmaktadırlar.

Kendilerine özgü gelenek ve göreneklerini hâlen devam ettirmekte olan Nogaylar aralarında kaybolmaya yüz tutmuş Nogay diliyle konuşmaktadırlar.

Nogaylar, Anadolu topraklarına ilk olarak 1500-1600 yılları arasında gelmişlerdir. Kilis tarafına atar. Burada Türkmen Döğer ve Barak boyları vardır. Her ne kadar diğer Türkmenlerle savaşmasalar da, daha güneydeki Suriyeli Araplar dikkatlerini çeker ve Nogaylar Arap boylarını yağmalamaya başlar. Araplar onları Antep valiliğine dinsiz ve sapık olduklarını söyleyerek şikayet ederler. Osmanlı ile birkaç kez çatışırlar fakat onlara diş geçiremeyince en sonunda Fırat Nehri çevresine yetişirler. Bugün Gaziantep'te Birecik'in doğusunda ve Fırat kenarındaki köylerin Ak Nogay soyundan Elbekli oymağı Nogaylarından oldukları bilinmektedir.

Romanya'dan göç etmiş çok az bir kısmı gümüş ve bakır işlemeciliği; el sanatı ürünleri; takı ve süs eşyası, boncuk, yüzük, kolye, bilezik yapımı ile uğraşırlar. Misafirperverdirler, aman dileyip hanelerine baş vuranları baştacı edip ölümüne korumaktadırlar. Günümüzde bu mesleklerin bir kısmını artık icra etmemektedirler. Hamurlu yemeklerden sonra et suyu olan “Sorpa” (çorba) içmeleri geleneksel özelliklerindendir.

Konya Tuzlukçu-Erdoğdu Köyü, Konya-Adana-Ankara yol ayrımı olan Kulu Makası bölgesinde. Bunlar Şeker, Doğankaya, Akin, Kırkkuyu, Boğazören, Seyitahmetli, Ahiboz, Mandıra ve Gazi Antep'te Nogaylar, Tilmusa ve bazı çevre köyleridir.

Günümüzde Eskişehir'de Alpu Aktepe (Rıfkıye) Köyü ve Işıkören (Aziziye; daha sonra Arap Kuyusu) köyü Nogay köyleridir. Yelice (Esence) Köyü'nde de bir miktar Nogay yaşamaktadır. Hamidiye Köyü de Nogay olan Zincir ve Taraktaş aileleri tarafından kurulmuştur. Bu köyleri kuran Nogaylar 93 Harbi sonrasında Romanya'nın Konstanta (Köstence) İli, Medgidia (Mecidiye) İlçesine bağlı Poarta Alba (Alakapı),Nazarcea (Nazarşa), Aşağı Bülbül ve Yukarı Bülbül köylerinden alınarak 1893 yılında Bursa Vilayeti'ne bağlı Eskişehir Kazası Alpu Nahiyesi'ne iskân edilmişlerdir. Afyon Yenibelkavak'ta da bir miktar Nogay bulunmaktadır. Geleneksel yemek ve adetlerini korumaktadırlar.

Eskişehir bölgesine göç edip, Nogay adetlerini uygulayıp anadillerini konuşmaktadırlar. Genellikle tarım ve hayvancılıkla uğraşmakta olup, gelir düzeyi ile eğitim düzeyleri yüksektir. Köylerde emekli sayısı epey fazladır. Bölgedeki diğer Nogay olmayan komşu köylerde tarımı biz tatarlardan öğrendik diye bir deyim kullanırlar. Genelde Nogaylar teknik ve düzenli tarım yaparlar.

Meşhur yemeklerimizden olmazsa olmazı Çibörek, Tabakbörek, Sarburma, Göbete, Kaşıkbörek, Üykenbörek, Kalakay, Bavursak, Tavalokumu, Omaş Çorbası, Sorpa ve daha birçok yemek çeşitleri vardır. Yemeklerde genellikle et olur.

Bu köylerde yaşayan Nogaylar da ulusal kimliklerini korumuşlar, adetlerinden ayrılmamışlardır. Yaşanan ekonomik zorluklardan dolayı bir kısmı köylerinden bağlarını koparmadan göç etmişler. Büyükşehirlere, ilçelere ve 60'lı yıllardan itibaren Avrupa'nın çeşitli yerlerine yerleşmişlerdir. Köylerinde tarım ve hayvancılıkla geçinen yöre halkı, köylerinin dışında günümüz koşullarına göre meslek edinmişlerdir. Bunun dışında Karaman'da da az miktarda Nogay aileleri mevcuttur.

Nogay prensi çizimi, 1812. Varşova Ulusal Müzesi

Nogaylar'a özgü olan dillerini muhafaza etmeye çalışmışlar ve günümüzde de bu dili kullanmaya devam etmektedirler. Geleneksel yemekleri kazanbörek, şırbörek (çiğbörek), koyankulak (tavşan kulağı), inkal, tavabörektir ve tamamı hamurdan yapılmaktadır. Ekmek olarak da kendilerine has kalakay, tavaöptek, şöyünöptek adlarında ve tandırda pişen çeşitli şekillerde ekmekleri tüketmektedirler. Yağda kızartılan bavursak adında ekmekleri de vardır. İçeceklerinin en önemlisi ise Ayakşay'dır. Halk arasında Tatar Çayı veya Nogay Çayı olarak bilinir.

Rusya'da Nogaylar

Rusya Federasyonu içindeki Nogay sayısı 2002'de 90.666 idi. Nogaylar günümüzde toplu olarak Stavropol krayı, Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti (2002'de 44.873) ile Çeçenistan ve Dağıstan (2002'de 138.168) cumhuriyetlerinde yaşamaktadırlar. Nogayca Karaçay-Çerkes ve Dağıstan cumhuriyetlerindeki resmi dillerdendir. 2007'de Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'nde merkezi Erken-Şahar olan, toplam 95 bin nüfuslu bir Nogay rayonu oluşturulmuştur.

Büyük kısmı Kafkasya'da Dağıstan, İdil Nehri güney boyları, Stavropol Kray, Çeçenya ile Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'nde yaşamaktadırlar. Kırım ve Romanya'da da Nogaylar bulunmaktadır. Nogay toplam nüfusu 900.000'in üzerinde olup, hepsi Sünni/Hanefi Müslümandır.

Terek Irmağı havzasında yaşayan Nogaylara "Ak Nogaylar" da denmektedir. Nogaylar Türkçenin Kıpçak grubuna giren bir dil konuşurlar. 13-15.yüzyıllarda Altın Orda egemenliğinde idiler. Altın Orda'nın parçalanmasından sonra, şimdiki Kuzey Kafkasya'nın kuzeydoğu kesimi Astrahan Hanlığı, kuzeybatı kesimi de Kırım Hanlığı sınırları içinde kaldı. Astrahan Hanlığı 1556'da yıkılıp toprakları Rusya'ya ilhak edildi. Bu nedenle şimdiki Stavropol kray'ında bir Nogay nüfus yaşamaktadır.

Kuzey Kafkasya'nın kuzeybatısında ya da Kuban Irmağı kuzeyinde yaşayan ve Kırım Hanlığı yurttaşları olan Nogaylar, 1783'te bu yerleri Rusların Kırım Hanlığı ile birlikte ilhak etmesi sonucu olumsuzluklar yaşadılar ve soykırıma uğratıldılar (bk. Ashad K'ırğ, "Tehlike Hep Kuzeyden Geliyordu", Kuzey Kafkasya KD, İstanbul, 1992, sayı 85-86, s. 23-25).

Kaynakça

Dış bağlantılar

Nogay Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Nogay Türkleri 26 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

http://nogayorday.wix.com/antep-nogaylari#!nogaylar/c24ju 2 Kasım 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.