Gugark Pogromu
| Gugark Pogromu | |
|---|---|
| Dağlık Karabağ sorunu | |
| Bölge | Gugark İli, Ermenistan SSC, Sovyetler Birliği |
| Tarih | Mart-Aralık 1988 (9 ay, ) |
| Hedef | Yerli Azeri siviller |
Saldırı türü | Cinayet, kundaklama, pogrom |
| Ölü | 18-187 |
| Saldırganlar | yerel Ermeniler ve Ermeni mülteciler |
| Sebep | Azeri karşıtlığı |
Gugark pogromu (Azerice: Quqark poqromu),[1] Gugark Faciası (Azerice: Quqark faciəsi)[2] veya Gugark Katliamı (Azerice: Quqark qətliamı veya Quqark qırğını),[3][4][5] Sovyetler Birliği'nin cumhuriyetlerinden biri olan Ermenistan SSC'nin Gugark ilinde (günümüzde Lori ili'nin bir parçası) yaşayan etnik Azeri sivillere karşı yapılan pogromdur. Resmi Ermeni kaynaklarına göre, bölgede yaşayan yerli Ermeniler ve Azerbaycan'dan kaçan Ermeni mülteciler; bölgedeki Azerileri aşağıladı, onları öldürdü, soydu ve evlerini yağlamadı. Pogrom sırasında en az 18, en fazla ise 187 kişi öldürüldü.
Gugark bölgesinde 1988'in Mart ayında başlayan pogrom, Sumgayıt Pogromu'nun ardından gerçekleşti. Bölgedeki Azeriler Azerbaycan'a kaçana kadar zulüm görmeye devam etti. Pogrom, daha sonra bir savaşa dönüşecek olan Dağlık Karabağ sorunu bağlamında yaşanmış etnik şiddet eylemlerinden biriydi.
Arka plan
[değiştir | kaynağı değiştir].png)
Etnik Azeri sakinleri tarafından Büyük Karakilse (Azerice: Böyük Qarakilsə) olarak bilinen Gugark ili,[6] o zamanlar Sovyetler Birliği'nin bir parçası olan Ermenistan SSC'nin illerinden biriydi.[7] Bölge, kompakt bir şekilde yaşayan etnik Azerileri barındırıyordu.[8] Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından, bölge bağımsız Ermenistan Cumhuriyeti'nin bir parçası oldu, ancak daha sonra kaldırıldı ve yerini Lori ili aldı.[9]
Kirovabad'daki (şimdiki Gence) pogromun ardından Ermeni mülteciler, Gürcistan üzerinden bölgeye akın etmişti.[10] Aynı zamanda, yerel Azeriler ile Ermeniler arasındaki gerilim yükselmişti, çünkü her iki taraf da diğer taraftan gelecek bir saldırıdan korkuyordu.[11]
Pogrom
[değiştir | kaynağı değiştir]Azeriler ve Ermeniler arasındaki etnik çatışma, 1988'in Mart ayında başladı. Ermeniler, Azerilerin yaşadığı evlere saldırıp talan ederken[12][13] yerel Sovyet yetkilileri Ermenilerin işyerlerinde de dahil olmak üzere Azerilere yönelik darp ve soygun olaylarını kaydetti. Bunun yanı sıra Ermeniler, Azeri pazar satıcılarını döverek ürünlerini çalıyorlardı.[11]
Kasım 1988'de Ermenistan'da Azerilere yönelik etnik şiddet ve ayrımcılık yeniden alevlendi.[14] Bölgedeki farklı kuruluş ve fabrikalarda çalışan Azeriler sebepsiz yere kovuluyordu. Öldürülen Azerilerin çoğu ülkenin Gugark bölgesinin de dahil olduğu kuzey kesiminde yaşıyordu.[15] Ermeniler yerel Azerileri aşağılıyor, onlara saldırıyor ve öldürüyordu. Sovyet hükûmeti, provokasyon olasılığını azaltmak için geceleri köylere korumalar koyuyor, Azerilerin yaşadığı köylere giden yolları asker ve polislerle koruyordu. Ancak yine de Azerilerin korunmasını sağlayamıyordu. Bu yüzden yerel Azeriler yetkililerin eşliğiyle kademeli olarak bölgeden ihraç edilmeye başlandı. Bununla birlikte Ermeniler, kaçan Azerilerin konvoylarına da saldırıyorlardı.[11]
O dönemde Ermenistan Sovyet hükûmeti tarafından yayınlanan verilere göre Gugark köyünde öldürülen Azerilerin resmi sayısı 11 iken,[11] Vanadzor'daki Azeri sivil ölümlerinin sayısı 7 idi.[8][16]
Azeri tarihçi ve gazeteci Arif Yunus'a göre Gugark'ta 21 Azeri öldürülmüştü.[17] Yunus'un derlediği liste 2008'de Birleşik Krallık'taki Azerbaycan Büyükelçiliği tarafından yeniden yayınlanmıştı.[18] Ermeni gazeteci Mane Papyan, Vanadzor'da yedi Azerinin öldürüldüğünü, geri kalanlarının zulüm görüp sürgün edildiğini belirtmişti.[8] Resmi Azeri kaynakları ise 1988'in Mart ayında yaklaşık 100 Azeri'nin öldürüldüğünü iddia ediyor. Ayrıca, Azerbaycan kaynakları, 21'i Aznvadzor köyünde, 14'ü Vartana köyünde ve 7'si bir otobüse yapılan silahlı saldırıda olmak üzere Gugark'ta Kasım ve Aralık arasında toplam 87 etnik Azeri'nin öldüğünü belirtiyor.[19]
İlçe kolektif çiftliğinin eski başkanı Stepan Ayvazyan, Şahumyan köyünde öldürülen Azerilerin kimliklerinin tespit edilememesi için yakıldığını belirtti.[16]
Hükûmetin tepkisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Gugark bölgesinde Azerilere yönelik pogromların ardından Ermeni radyosu, Gugark'taki yerel Komünist Parti sekreteri ve parlamento başkanının "siyasi dar görüşlülük" gösterdiğini ve Sovyet hükûmetinin onları kovduğunu bildirdi.[20] Bunu takiben, cinayetleri araştırmak için Moskova'dan bölgeye yaklaşık 100 uzmandan oluşan bir ekip gönderildi. SSCB Başsavcılığı cinayetlerle ilgili ceza soruşturması başlattı. Ancak failler hiçbir zaman tespit edilemedi[21] ve cezalandırılmadı.[16] Azerbaycan'ın ilk başsavcısı İsmet Gayibov, cinayetler nedeniyle sadece dört kişinin tutuklandığı ve olaylara yeterince dikkat etmediği için Sovyet yetkililerini eleştirdi.[21] Vanadzor'un eski savcısı Grigori Şahverdyan'a göre, suçlar genç Ermenilerden oluşan küçük gruplar tarafından düzenlenmişti.[16] Uluslararası Helsinki İnsan Hakları Federasyonu Azerbaycan Milli Komitesi Başkanı Arzu Abdulayeva, Azerbaycan halkının Gugark'taki olaylardan uzun süredir habersiz kaldığını ve Sovyet hükûmetinin olayları gizlemesinin bir sonucu olarak pogromun bir söylentiden başka bir şey olmadığını belirtmişti.[22]
Sonrası
[değiştir | kaynağı değiştir]Pogromdan sonra Gugark'ta yaşayan Azerilerin neredeyse tamamı yoğun kar yağışında bölgeden kaçtı.[21] Azerilerin çoğu Azerbaycan'a kaçarken yolda donarak öldü, kayboldu ya da Azerbaycan'a ulaşmayı başarıp oradaki hastanelerde öldü veya intihar etti.[23] Buna rağmen 1989'da Gugarklı pek çok Azeri, Spitak depremi'nden sonra evlerini satmak ve evlerinde oluşan hasar için tazminat almak için geri döndü. Ancak tüm anlaşmaların tamamlanmasından sonra hepsi evlerini terk etti.[16]
Arif Yunus'a göre Azeriler için "Gugark" kelimesi, Ermeniler için "Sumgayıt" ile aynı değere sahip bir terim haline gelmişti.[17] Arzu Abdulayeva, Sumgayıt'taki olayların Gugark'ta yaşananlara çok benzediğini belirtti.[22] İsmet Gayibov'a göre ise, "Gugark bölgesindeki köylerin yıkımı Sumgait ile kıyaslanamaz" idi.[21]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Grigoryan, Arpi; Kerimov, Elçin; Alıcı, Nisan (15 Mayıs 2019). "Working Through the Past in the Shadow of the Present: The Cases of Armenia, Azerbaijan, and Turkey". Caucasus Edition: Journal of Conflict Transformation (İngilizce). 21 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi21 Mart 2021.
- ^ Ahmedov, Hafız (30 Mart 2017). "Quqark faciəsi: "Azərbaycanlıları diri-diri yandırırdılar" (MÜSAHİBƏ)". AzVision.az (Azerice). 15 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2021.
- ^ "Qarabağ müharibəsi". Gəncə şəhər Mərkəzi Kitabxanası (Azerice). 2007. 15 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2021.
- ^ "Ermənilərdən şok etiraf: 1988-də azərbaycanlıların qətliamı - Video". Aqreqator.az (Azerice). 4 Kasım 2018. 15 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2021.
- ^ ""Quqark qətliamını törədən cinayətkarların əsas məqsədi etnik təmizləmə idi"- Millət vəkili". Aqreqator.az (Azerice). 27 Kasım 2019. 15 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2021.
- ^ Guliyev, C. B., (Ed.) (1981). "Kirovakan". Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası (Azerice). V. Bakü.
- ^ Центральный Исполнительный Комитет Союза ССР, Всероссийский центральный исполнительный комитет. Административно-территориальное деление союза ССР (Районы и города СССР). Издательство "Власть Советов" при Президиуме ВЦИК Москва, 1931, страницы 234-237
- ^ a b c Məsimov, Asif (10 Mart 2020). "Conflict over Nagorno-Karabakh: Armenian arguments against Azerbaijani" (İngilizce). Security in the South Caucasus. 15 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2021.
- ^ "Закон Республики Армения №С-062-1-ЗР-18 "Об административно-территориальном делении Республики Армения"" (Rusça). 28 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2021.
- ^ "Armenian-Azerbaijani clashes, ethnic cleansings and pogroms; November 22-23, 1988". ANI Armenian Research Center. 23 Kasım 2020. 15 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2021.
- ^ a b c d Papyan, Mane (22 Nisan 2015). "Gugark after Sumgait". Caucasus Edition: Journal of Conflict Transformation (İngilizce). 5 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi21 Mart 2021.
- ^ Hlıstun, Viktor (2 Ocak 2001). "10 БАЛЛОВ ПО ШКАЛЕ ПОЛИТБЮРО СОТРУДНИКИ КГБ СССР РАССКАЗЫВАЮТ О НЕСТИХИЙНОЙ КАТАСТРОФЕ, ПРИВЕДШЕЙ К КРОВАВОМУ КОНФЛИКТУ МЕЖДУ АЗЕРБАЙДЖАНЦАМИ И АРМЯНАМИ". Trud-7 (Rusça). 15 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2021 – Agentura.ru vasıtasıyla.
- ^ Hlıstun, Viktor (2 Ocak 2001). "10 БАЛЛОВ ПО ШКАЛЕ ПОЛИТБЮРО". Trud-7 (Rusça). 21 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2021.
- ^ Abzavatı, Yazep (15 Ocak 2007). "The Unrecognized IV. The Bitter Fruit of the 'Black Garden'". Naşe Mneniye. 20 Kasım 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2021.
- ^ "Погромы в Армении: суждения, домыслы и факты". Ekspress-Khronika (Rusça) (16). 16 Nisan 1991.
- ^ a b c d e Papyan, Mane (29 Nisan 2015). "События в Гугарке. Как громили азербайджанцев в Армении". epress.am (Rusça). 20 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2021.
- ^ a b "Погромы в Армении в 1988-1989". Ekspress-Khronika (Rusça) (16). 26 Şubat 1991. 11 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2021.
- ^ "Report on mass human rights violation. Official reports of the Azerbaijani MFA on the Karabakh conflict". Birleşik Krallık'taki Azerbaycan Büyükelçiliği (İngilizce). Azerbaycan Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. 6 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Hasanov, Ali (2015). ERMƏNİSTANIN AZƏRBAYCANA TƏCAVÜZÜ: Etnik təmizləmə, soyqırımı, terror, işğal (PDF) (Azerice). II. Bakı: Elmin İnkişafı Fondu. s. 36, 41. 15 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 21 Mart 2021.
- ^ Barringer, Felicity (7 Aralık 1988). "3 More Killed in Soviet Ethnic Protest". New York Times. 16 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2021.
The resolution said that party and Government leaders would lose their posts for such actions, and late Monday the Armenian radio reported that the Communist Party leader and head of the parliament in the Gugark area had shown political short-sightedness. The two men had been relieved of their duties after ethnic fights there resulted in tragic consequences. Party and Government workers in the Yekhegnadzor district of Armenia were also criticized in the report carried by the Moscow radio tonight.
- ^ a b c d ""Every guilty party must be prosecuted:" 31 years since Gugark pogrom". Vestnik Kavkaza. 27 Kasım 2019. 15 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2021.
- ^ a b "Azerbaijan: Armenians and Azerbaijanis Remember Suffering". Özgür Avrupa Radyosu. 9 Mart 1998. 21 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2021.
- ^ de Waal, Thomas (2004). Black garden: Armenia and Azerbaijan through peace and war. ABC-CLIO. ss. 62-63. ISBN 0-8147-1945-7. Erişim tarihi: 21 Mart 2021.
