Jan Kierdej
Said Bey | |
|---|---|
 Kierdej Hanedanı'nın arması | |
| Doğum | Jan Kierdej 1490 Lehistan Krallığı |
| Ölüm | 1557 (66-67 yaşlarında) İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu |
| Diğer ad(lar)ı | Sait Bey[1] |
| Etnik köken | Leh ve Lipka Tatarı |
| Eğitim | Enderûn |
| Meslek | Diplomat |
| Mezhep | Sünni |
Said Bey (Lehçe: Said-bej) veya doğum adıyla Jan Kierdej (d. 1490, Lehistan Krallığı – ö. 1557, İstanbul), Leh ve Lipka Tatarı kökenli Osmanlı diplomatı.
Hayatı
[değiştir | kaynağı değiştir]Kökeni
[değiştir | kaynağı değiştir]Jan Kierdej'in soyu, Volhinya'ya yerleşmiş Lipka Tatarları'ndan Kierdej adlı bir şövalyeye dayanır. Bahsi geçen Kierdej'in, Kırım'daki Perekop Tatarları'nın Hanı'nın torunu olduğu düşünülmektedir. Kierdej, 1377'de Belz Kalesi'nin yedi hafta süren kuşatmanın ardından ele geçirilmesi[2] sırasında gösterdiği başarı nedeniyle Macaristan ve Polonya Birliği'nde I. Lajos tarafından asilzade statüsü kazandı. Kierdej'in kaç çocuğu olduğu bilinmemekle birlikte, gelecekte Podolya Voyvodası olan Hryčko adında bir oğlu olduğu bilinir. Hryčko'nun Jan ve Zygmunt adında iki oğlu vardı; Zygmunt ise amcasının adını paylaşan Jan Kierdej'in babasıydı.[3] Kierdej Hanedanı'nın arması, Volhinya, Litvanya ve Chełm Toprakları'nda bulunan birçok soylu aile tarafından da kullanıldı. Kierdej hanedanının armasındaki zambak motifleri, I. Lajos'un mensup olduğu Anjou Hanedanı'nın armasından alınmıştır.[4]
Küçüklüğü
[değiştir | kaynağı değiştir]Jan Kierdej 1490 yılında Lehistan Krallığı'nda doğdu. Annesi Dorota z Sienna Oleska, Leh kökenli bir aileden gelmekteydi. Babası Zygmunt Kierdej, Krasnystaw ve Terebovlia starostasıydı.[5][6] 1498'de Zygmunt, Lehistan Akınları sırasında Pomoryani'daki kalesini savunurken Osmanlı askerleri tarafından öldürüldü. Şehrin ele geçirilmesinin ardından Jan esir alındı ve köle pazarlarında zengin bir adama satılır.[7]
Osmanlı İmparatorluğu'ndaki yaşamı
[değiştir | kaynağı değiştir]İlk yılları
[değiştir | kaynağı değiştir]Enderûn'da İçoğlanı olarak yetişen Jan, İslam'ı kabul ederek Said adını aldı. Bu dönemde pek çok Leh, İslam'ı kabul ederek Osmanlı topraklarında kalmayı tercih etti. Kimisi Sultan'ın hizmetinde daha iyi kariyer fırsatları bulurken, kimileri de Hıristiyan anavatanlarına dönmenin muhtemel sonuçlarından çekindi.[8] Bâb-ı Âli'de görev yaparken, Lehçe bilgisi nedeniyle Sadrazam Pargalı İbrahim Paşa'nın dikkatini çekti. İbrahim Paşa Jan'ı himayesine alarak eğitti ve ardından Lehistan'a diplomatik görevlerle gönderdi.[9] Said, 1531 ve 1543 yılları arasında Kanuni Sultan Süleyman'ın elçisi olarak Lehistan Krallığı ve Litvanya Büyük Dükalığı'na diplomatik görevlerle sekiz kez gitti.[10] Hizmetlerine karşılık, Sultan tarafından kendisine Bey unvanı, mülk tahsisi ve Sipahi statüsü verildi.[9]
1531
[değiştir | kaynağı değiştir]Said, eski vatanına ilk kez 1531'de gitti. Bu diplomatik görevi sırasında, Sultan Süleyman'ın Kral I. Zygmunt'a barış içinde yaşamaya devam etmek istediğini bildiren bir mektubunu iletti.[3] Leh diplomat Hieronim Łaski onu bu ziyaretinde "akıllı bir adam ve kendi dininde bilgili [vir prudens et in lege sua doctus]" şeklinde tanımladı.[11]
1532
[değiştir | kaynağı değiştir]1532'de başkent Kraków'a gönderildi. Şehirde annesiyle görüştü. Lehistan sarayında soylular tarafından bir Leh olarak kabul edildi ve Marcin Bielski onu Lehistan'ın tebaası olarak değerlendirdi. Müslümanlığa geçmiş olmasına rağmen, ülkede bıraktığı mülkleri kullanma hakkı aynı sene çıkarılan bir kraliyet fermanıyla tanındı. Bu fermanda, Sieniawski ailesiyle 42 yıllık (babası Zygmunt'a 1490'da başlatılan) hukuk mücadelesinin ardından Pomoryani'daki mülkleri (saray dahil) Said Bey'e iade edilmesi emredildi. Marszałek Piotr Kmita Sobieński'nin desteğine rağmen, davayı yürüten yargıçlar Sieniawski ailesi lehine karar verdi.[3]
1535
[değiştir | kaynağı değiştir]1535 yılında Said Bey, İran'daki zaferleri ve Venedik Dükü Andrea Gritti'nin oğlu olan ve Osmanlı İmparatorluğu'nun hizmetinde yaklaşık on yıl geçirmiş olan Alvise Gritti'nin öldürülmesi hakkında bilgi veren Sultan'ın mektuplarını Kral'a teslim etmek üzere taşıdı. Hastalığı nedeniyle kraliyet sarayında aylardır kaldı.[12]
1538
[değiştir | kaynağı değiştir]1538 yılında Said Bey, Sultan adına Lehistan'a gönderildi. Görevi, yakın zamanda tahttan indirilen Boğdan Voyvodası Petru Rareș'in kardeşi Teodor'un (eşi ve çocuklarıyla birlikte Lehistan'a sığınmıştı) Osmanlı'ya iadesini talep etmekti.[3]
1540
[değiştir | kaynağı değiştir]1541 yılında, Sieradz Voyvodası Hieronim Łaski'nin Osmanlı İmparatorluğu'na gerçekleştirdiği son elçilik görevi sırasında kendisine verilen borç paraların iadesi söz konusuydu. Łaski, Macaristan'ın Habsburg yönetimi altında birleştirilmesi için Sultan'ın onayını almak amacıyla 1540 yılı sonbaharında İstanbul'a gelmişti. Ancak İmparator I. Ferdinand'ın aynı dönemde bölgeye asker göndermesi, Osmanlı makamlarınca hukuka aykırı bir hareket olarak değerlendirildi ve Łaski diplomatik dokunulmazlığına rağmen tutuklanarak hapse atıldı. Łaski ile uzun süredir ilişkisi bulunan ve onun tarafından büyük saygı gören Said Bey, voyvodanın bu zor durumunda yardım etmekten çekinmedi.[13] Said, Łaski'ye Osmanlı yetkililerini etkilemek için değerli samur kürkler alması amacıyla 1000 kırmızı altın (złoty) ödünç verdi. Üstüne üstlük, Łaski'nin elçilik faaliyetlerine ilişkin raporlarını ve resmî yazışmalarını Viyana'daki Hofburg İmparatorluk Sarayı'na gizlice ulaştırılmasını sağladı.[14] Bu nedenle Osmanlı vezirleri Said Bey'in Lehistan sınırındaki valilerle irtibat hâlinde olduğu ve onlara bilgi aktardığını düşünmüşlerdir zira müzakerelerde bile Osmanlı'dan çok Lehistan'ın işine yarayacak görüşler öne sürüyordu. Bir müzakerenin ardından bir vezir ona "sen Müslümandan çok kâfire benziyorsun" dedi.[15]
1543
[değiştir | kaynağı değiştir]1543 yılında çeşitli nedenlerle Lehistan'a doğru son kez yola çıktı. Said Bey'in en önemli görevleri bu sırada verildi. Kış ve erken bahar boyunca kraliyet sarayında bulundu. Hem krala hem de Lehçe bilen ve Lehistan doğumlu olan Hürrem Sultan adına Kraliçe Bona Sforza'ya bir elçilik heyeti gönderdi. Sultan'ın elçisini karşılamak üzere kraliyet görevlisi Mikołaj Olszewski gönderildi. Olszewski, Said'i 10 Ocak'ta İlbav'da karşıladı ve 28 Ocak'ta vardığı Kraków'a kadar yolculuğunda onu eşlik etti. Resmen, Said'in Kraków'daki ziyareti yalnızca Kral'ın tebaası tarafından haksızlığa uğradığını iddia eden birkaç Türk tüccarın şikayetlerine diplomatik yollarla destek olması içindi. Ancak Said Bey aynı zamanda Lehistan sarayındaki olayları detaylıca araştırmak üzere bir casusluk göreviyle gönderilmişti. 20'den fazla kişiden oluşan Said'in hizmetkarları bu konuda yardımcı oldu. Çoğunlukla Osmanlı İmparatorluğu'na iltica eden Leh ve Alman askerlerden olan bu kişiler, bu nedenle Lehlerle ve Kraków'da bulunan Almanlarla yakınlaşmak ve anlaşmakta zorlanmadı.[16]
Bu sırada Said Bey, Przemętk starostası Stanisław Łaski'yle olan davasıyla uğraşıyordu. Łaski, vefat eden Hieronim Łaski'nin kardeşi ve 10 yaşındaki yeğeni Olbracht'ın vasisiydi. Said, kendisine borçlu olunan bir kredinin geri ödenmesini talep etti. Ancak Stanisław Łaski, borcun zaten ödendiğini ve Łaski ailesi ile Said arasında herhangi bir mali yükümlülük kalmadığını iddia ederek bu talebi reddetti. Bunun üzerine Said Bey, Kral I. Zygmunt'a resmi bir şikayette bulunarak adalet yerine getirilmesini talep etti ve Łaski'nin borcun ödendiğine dair iddiasını teyit etmek için İncil'in üzerine yemin etmesini istedi. Łaski yemin etmeyi geciktirdi. Said Bey, Sieradz voyvodası merhum Hieronim Łaski'ye 1000 altın borç verdiğine ve bu miktarın ödenmediğine dair yalnızca kendi ifadesine dayandığından, yazılı bir kanıt sunamıyordu. Bunun üzerine Kral, Said Bey'den "Muhammedi mezhebinin adetlerine göre" iddialarının doğru olduğuna dair Kuran'ın üzerine yemin etmesini emretti. Bu yeminin ardından Łaski ailesinin borcu derhal ödemesi gerekecekti.[14]
Jarosław Łaski'nin mirasçısı olan Hieronim Łaski bunun üzerine hukuki bir manevraya başvurdu. Kralın otoritesini kabul etmekle birlikte, Lehistan hukukunun bir ölen kardeşin borcunu vesayet altındaki reşit olmayan çocukların mal varlığından ödemeyi yasakladığını öne sürdü. Łaski'nin kötü niyetini ve borcun derhal ödenmesinin imkansızlığını gören Kral, Nisan 1543'te bir kararname yayınladı.[7] Said'e, borç tamamen ödenene kadar Sandomierz Voyvodalığı'ndaki Śmiechów, Śmiechowice, Wolica, Szczeka, Zawada ve Ostrów mülklerini rehin olarak verdi. Kral kararını gerekçelendirirken, Lehistan tebaasına Osmanlı'da adaletin hızla dağıtıldığını belirterek "Yüce Türk İmparatoru'nun mahkemelerimizin yavaşlığından şikayet etmesine fırsat vermek istemediğini" ifade etti. Said Bey, bu mülkler üzerindeki haklarını kısa süre sonra Kraków kanonikosu Maciej Zieliński'ye devretti. Kararnamenin yayınlanmasının ardından Said, Zieliński ile işlemi tamamlamak için Kraków'da bir ay daha kaldı.[14]
Said Bey, istihbarat görevinin yanı sıra hassas bir meseleyi halletmekle de görevlendirildi; Jagiellon ve Habsburg hanedanları arasındaki yakınlaşmayı engellemek. Zygmunt August ile Arşidüşes Elizabeth'in evlilik müzakereleri neredeyse tamamlanmak üzereydi ve bu durum, Lehistan'ın geleneksel tarafsızlığını Habsburg tarafına kesin bir şekilde kaydırabilirdi. Böyle bir gelişme, Macaristan'daki Avusturya cephesini zayıflatacaktı. Bu nedenle Bâb-ı Âli böyle bir izdivacı önlemek istemiştir. Siyasi açıdan keskin zekası ve dehasıyla tanınan Hürrem Sultan, Kraliçe Bona'nın Habsburglara olan bilinen nefretinden faydalanarak evliliği son dakikada bozmaya çalıştı. Bu planı uygulama görevini Said Bey'e bıraktı. Said, üst düzey Leh yetkililerin katıldığı gizli bir toplantı düzenleyerek Lehistan'ın Osmanlı İmparatorluğu ve Macaristan ile ilişkilerini tartıştı. Lâkin tüm çabalarına rağmen evliliği engelleyemedi. Said Bey'in Kraków'dan ayrılmasından bir hafta sonra, 6 Mayıs 1543'te Zygmunt August ile Elizabeth'in düğünü gerçekleşti.[17] 30 Nisan'da, kendisini önceden Kraków'a kadar eşlik eden saray görevlisi Mikołaj Olszewski tarafından sınıra kadar uğurlanarak geri dönüş yolculuğuna çıktı. Bu yolculuk kraliyet hazinesi için yüksek düzeyde harcamalara neden oldu.[18] Said Bey bu ziyaretinde annesiyle de buluşmuştu.[19]
Son yılları
[değiştir | kaynağı değiştir]Said Bey'in son yıllarında anavatanıyla bağlarını sürdürdüğü anlaşılmaktadır. 1541'de Hieronim Łaski'ye yardım ettiği gibi, İstanbul'a gelen diğer Lehistan ve Litvanyalı elçilerine de yardımcı olduğu bilinmektedir. 1557'de Chełm starostası Andrzej Bzicki'nin maiyetinde Osmanlı'ya seyahat eden tercüman Erazm Otwinowski anılarında Said Bey'le ilgili şunu yazmıştır: "Voyvoda Hazretleri'nden Kierdej'e bir mektup ilettim... O zamanlar çok yaşlanmıştı ve ne kadar istese de bize artık hiçbir iyilikte bulunamaz veya hizmet edemezdi".[20] Said Bey, 1557'de İstanbul'da 66 veya 67 yaşında öldü.[21]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Reychman, Jan; Zajaczkowski, Ananiasz (2014). Tibor Halasi-Kun (Ed.). Handbook of Ottoman-Turkish Diplomatics [Osmanlı-Türk Diplomatik El Kitabı]. Montreal ve Kingston: De Gruyter. s. 182. ISBN 9783110812695.
- ^ Rąkowski, Grzegorz (2007). Ziemia lwowska [İlbav Toprakları]. İlbav: Rewasz. s. 172. ISBN 9788389188663.
- ^ a b c d Pajewski 1935, s. 54.
- ^ Gajl, Tadeusz (2016). Nowy herbarz polski [Yeni Polonya Armaları]. Gdańsk: Gdański Kantor Wydawniczy. s. 628. ISBN 9788365387059.
- ^ Kołodziejczyk, Dariusz (2022). Ottoman-Polish Diplomatic Relations (15th-18th Century): An Annotated Edition of 'Ahdnames and Other Documents [Osmanlı-Lehistan Diplomatik İlişkileri (15.-18. Yüzyıl): Ahdnâmeler ve Diğer Belgelerin Açıklamalı Neşri]. Leiden: BRILL. s. 183. ISBN 9789004507562.
- ^ Prymak, Thomas M. (2021). Ukraine, the Middle East, and the West [Ukrayna, Orta Doğu ve Batı]. Montreal ve Kingston: McGill–Queen's University Press. s. 72. ISBN 9780228007715.
- ^ a b Kaim, Agnieszka A. (2020). Ludzie dwóch kultur. Wybrane przypadki transgresji kulturowej Polaków w Imperium Osmańskim w XVII, XVIII i XIX wieku [İki kültürün insanları. 17., 18. ve 19. Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu'nda Polonyalıların Kültürel İhlallerine İlişkin Seçilmiş Vakalar]. Varşova: Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk. s. 148. ISBN 978-83-66369-18-4.
- ^ Abdallah-Krzepkowska, Beata; Górak-Sosnowska, Katarzyna; Krotofil, Joanna; Piela, Anna (2023). Managing Spoiled Identity: The Case of Polish Female Converts to Islam [Bozulmuş Kimliği Yönetmek: İslam'a Geçen Polonyalı Kadınlar Örneği]. Muslim Minorities. Leiden: BRILL. s. 44. ISBN 9789004529540. ISSN 1570-7571.
- ^ a b Kroll, Piotr (25 Ekim 2013). "Polish Converts to Islam in the Service of the Sultan" [İslam'a Geçen ve Sultanın Hizmetindeki Polonyalılar]. Varşova: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. 2 Mayıs 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2025.
- ^ Ágoston 2021, s. 398.
- ^ Cahiers du monde russe et soviétique [Rus ve Sovyet Dünyası Defterleri]. 35. Montreal ve Kingston: De Gruyter. 1994. s. 733.
- ^ Pociecha, Władysław (1949). Królowa Bona, 1494-1557: Czasy i Ludzie Odrodzenia [Kraliçe Bona, 1494-1557: Rönesans Dönemi ve İnsanları]. 4. Poznań: Państwowe Wydawnictwa Naukowe. s. 194.
- ^ Pajewski 1935, ss. 55-56.
- ^ a b c Pajewski 1935, s. 56.
- ^ Çiçek, Kemal; Oğuz, Cem (1999). Güler Eren (Ed.). Osmanlı: Teşkilât. 6. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. s. 259. ISBN 975-6782-09-9.
- ^ Pajewski 1935, ss. 54-55.
- ^ Pajewski 1935, s. 55.
- ^ Pajewski 1935, ss. 56-57.
- ^ Ágoston 2021, s. 386.
- ^ Pajewski 1935, s. 57.
- ^ Łątka, Jerzy S. (2001). Odaliski, Poturczeńcy i Uchodźcy: Z Dziejów Polaków w Turcji [Odalıklar, Türk Devşirmeleri ve Mülteciler: Türkiye'deki Polonyalıların Tarihinden]. Kraków: TAiWPN Universitas. s. 51. ISBN 9788370527990.
Bibliyografya
[değiştir | kaynağı değiştir]- Ágoston, Gábor (2021). The Last Muslim Conquest: The Ottoman Empire and Its Wars in Europe [Osmanlı İmparatorluğu ve Avrupa'daki Savaşları]. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. ISBN 9780691159324.
- Pajewski, Janusz (1935). Oskar Halecki; Stanisław Kętrzyński; Józef Puzyna; Zygmunt Wdowiszewski (Ed.). "Szlachcic polski dyplomata tureckim. (Jan Kierdej Said-bej)" [Polonyalı asilzade, Türk diplomat. (Jan Kierdej Said Bey)]. Miesięcznik Heraldyczny. Varşova: Miesięcznik Heraldyczny.