Lilit
.jpg)
Lilit (İbranice: לִילִית, romanize: Līlīṯ) (Lilith, Lilitu veya Lilis olarak yazılabilir) Mezopotamya ve Yahudi mitolojisinde ezeli bir dişi iblis ve Adem’in ilk karısı olarak bilinmektedir.[1] Hakkındaki kaynaklarda Adem’e itaatsizlik etmesi nedeniyle Aden Bahçesi’nden “kovulduğundan” bahsedilir.[2]
Lilit’in türediği Kutsal İbrani sözcük Yeşaya Kitabı’nda geçse de hiçbir incilde kendisinden söz edilmez.[3] MÖ 500 civarındaki geç antik çağlara ait Sabii ve Yahudi kaynaklarında farklı bölgelerde farklı konularla ilgili historiolalar (küçük mitolojik hikâyeler içeren arpağlar) sayesinde Lilit’e ilişkin bazı betimlemeler elde edilmiştir.[4] Babil Talmud’u (Eruvin 100b, Nida 24b, Şabat 151b ve Bava Batra 73a), Adem ve Havva’nın Şeytanla Anlaşmazlığı (Adem’in ilk karısı olarak) ve Zohar § Levitikus 19a’da (erkekle nikahsız yaşayan hararetli ve şevhetli bir kadın olarak) Lilit’ten bahsedilmiştir.[5] İbn Meymun ve Menachem HaMeiri de dahil olmak üzere birçok haham, Lilit’in varlığını reddetmektedir.[6]
Lilit isminin Akad dilindeki maskülen kelime lilû ve onun feminen türevleri lilītu ve ardat lilî’den köken aldığı düşünülmektedir. Lil- kökü ise Judit M. Blair gibi modern bilginler tarafından gece kuşu anlamına geldiği kabul edilen ve Yeşaya Kitabı’nda geçen lilit kelimesinden türemiştir.[7] Sümerliler, Asurlular ve Babillilerin çivi yazısından elde edilen bilgilere göre Mezopotamya dininde lilû, çocuk taşımadan ölen genç kızlardan oluşan şeytani ruhlardır.[1][8][9][10] Bazıları ise Lilit’i, kendisiyle benzer mevkide bulunup benzer özellikler sergileyen Mezopotamya iblisi Lamaştu’yla ilişkilendirir.[11][12][13]
Günümüz edebiyatı, popüler kültürü, Batı kültürü, okültizmi, fantastik türleri, korku türleri ve erotikasında Lilit; bir kaynak materyal olarak kullanılmaktadır.
Tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]Sirak’ın Alfabesi (MÖ 700-1000) gibi bazı Yahudi geleneklerinde Lilit, Adem’le aynı zamanda ve aynı topraktan yaratılmış olup onun ilk karısı olarak bahsedilmektedir.[14] Lilit efsaneleri; Orta Çağ boyunca Aggada, Zohar ve Yahudi tasavvufunda oldukça genişletilmiştir.[15] Örneğin Isaac ben Jacob ha-Cohen’in 13. yüzyıla ait eserlerine göre Lilit, kocasına itaat etmeyi kabul etmediği için Adem’den ayrılmış ve büyük melek Samael’le birlikte olmasının ardından Aden Bahçesi’ne geri dönmemiştir.[16]
Daha sonraki Yahudi eserlerinde kendisiyle ilgili bolca metin bulunsa da Sümerliler, Asurlular ve Babillilerin bu grup şeytani ruhlar hakkındaki düşüncelerine ilişkin kaynaklar günümüze kadar korunamamıştır. Modern bilginler, İbranice lilith ile Akad dilindeki lilītu’yu bağdaştırmak için kullanılan kaynakları (Gılgamış eki ve Aslan Taş muskaları) tartışmışlardır.[17]
Buna karşın Lowell K. Handy gibi bazı bilginler ise Lilit’in Mezopotamya demonolojisinden türediğini ve sıklıkla atıfta bulunulan kaynaklardaki (Sümerlilerin Gılgamış parçaları, Aslan Taş’taki Sümer çivi yazıları vb.) İbranice Lilit kanıtının kısıtlı olduğunu hatta belki hiç olmadığını iddia etmektedir.[16]
İbrani metinlerde lilith veya lilit kelimesinin (“gece yaratıkları”, “gece canavarı”, “gece cadalozu” veya “otus baykuşu” olarak çevrilir) ilk bahsedildiği yer, Yeşaya 34’teki hayvan listesidir.[18] Yeşaya 34:14’teki Lilit atıfı, Kral James kitabı veya Yeni Uluslararası versiyonu gibi en popüler İncil çevirilerinde yer almaz. Yorumcu ve tercümanlara göre bahsedilen Lilit, cinsel olarak ahlaksız ve karanlıkta bebekleri çalan tehlikeli bir gece iblisidir.[19] Bir kısım hayvan yorumuna bağlı kalırken diğer kısmın ise 34:12’ün abartısız olarak bir iblis ya da iblis grubunu tarif ettiğini düşünmesi nedeniyle “lilith” terimi hakkında akademik fikir birliği bulunmamaktadır. Talmud metinlerindeki bazı Yahudi hahamlar lilitlerin tarzından o kadar korkmuşlardır ki erkeklerin “Lilit tarafından ele geçirilebileceklerinden” dolayı evde yalnız başına uyumamalarını tavsiye etmişlerdir.[20] Birinci yüzyıldan sekizinci yüzyıla kadar Mezopotamya’daki efsunlu Yahudi çanak ve muskaları, Lilit’i bir dişi şeytan olarak tanımlamış ve ilk görsel betimlemelerini vermiştir.[19] Bahsedilen muskaların çoğu, genellikle sembolik boşanma belgeleri olup lilitin o eve ya da aileye musallat olmasından korunulması amacıyla hazırlanmıştır.[21]
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Asur ve Babillilerin kullandığı Akad dilinde lili ve līlītu, ruh anlamına gelmektedir. Līlītu kelimesinin bazı kullanım şekilleri ise Chicago Üniversitesi Doğu Enstitüsü’nün Asur Sözlüğü (CAD, 1956, L.190), Wolfram von Soden’in Akkadisches Handwörterbuch eseri (AHw, p. 553) ve Reallexikon der Assyriologie’de (RLA, p. 47) sıralanmıştır.[22]
Sümer dişi iblis lili ise etimolojik olarak “akşam” anlamına gelen Akadca lilu ile bağlatılı değildir.[23]
Archibald Sayce (1882), İbranice ve erken Akadca isimlerin Proto-Semitik dilden türemiş olabileceğini göz önünde bulundurmuştur.[24] Mezopotamya’da Līlīt ve Līlītu’nun hastalık taşıyan rüzgar ruhları anlamında kullanıldığı çivi yazıları bulunsa da Charles Fossey (1902), çeviriyi “dişi gece varlığı/iblisi” olarak yapmıştır.[25][26]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b Sabbath, Roberta Sterman (2009). Sacred Tropes: Tanakh, New Testament, and Qur'an As Literature and Culture (İngilizce). BRILL. ISBN 978-90-04-17752-9.
- ^ "Blood, Gender and Power in Christianity and Judaism". www2.kenyon.edu. 2 Haziran 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2025.
- ^ "Isaiah 34 / Hebrew - English Bible / Mechon-Mamre". mechon-mamre.org. 2 Haziran 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2025.
- ^ Üller-Kessler, Christa (1 Aralık 2001). "Lilit(s) in der aramäisch-magischen Literatur der Spätantike: Teil I: Wüstenbeherrscherin, Baum-Lilit und Kindesräuberin". Altorientalische Forschungen (Almanca). 28 (2): 338-352. doi:10.1524/aofo.2001.28.2.338. ISSN 2196-6761.
- ^ Gustav Davidson (1967). A Dictionary Of Angels.
- ^ "Studies in Maimonides and his interpreters | WorldCat.org". search.worldcat.org (İngilizce). 24 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2025.
- ^ Lilith (İngilizce), 10 Haziran 202510 Haziran 2025
- ^ Andersen, Translated and with Commentary by JoAnn Scurlock and Burton R. "UI Press | Translated and with Commentary by JoAnn Scurlock and Burton R. Andersen | Diagnoses in Assyrian and Babylonian Medicine". www.press.uillinois.edu (İngilizce). Erişim tarihi: 10 Haziran 2025.
- ^ Edzard, Dietz Otto (1987). Reallexikon der Assyriologie und vorderasiatischen Archäologie. Berlin, [BRD]: W. de Gruyter. ISBN 978-3-11-010439-4.
- ^ Toorn, K. van der; Becking, Bob; Horst, Pieter Willem van der, (Ed.) (1999). Dictionary of deities and demons in the Bible DDD. 2nd extensively rev. ed. Leiden ; Boston : Grand Rapids, Mich: Brill ; Eerdmans. ISBN 978-90-04-11119-6.
- ^ Bohstrom, Philippe. "Stalking us for 9,000 years: The Levantine origins of the undead". Haaretz.com (İngilizce). Erişim tarihi: 10 Haziran 2025.
- ^ https://journals.co.za/doi/pdf/10.10520/EJC85723
- ^ https://www.researchgate.net/publication/337155280
- ^ Yaratılış 1:27’de Havva’nın Adem’in kaburgasından yaratıldığı bahsi, bu betimlemeyle uyuşmamaktadır.
- ^ Schwartz, Howard (27 Aralık 2006). Tree of Souls: The Mythology of Judaism (İngilizce). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-532713-7.
- ^ a b Kvam, Kristen E.; Schearing, Linda S.; Ziegler, Valarie H. (15 Mayıs 1999). Eve and Adam: Jewish, Christian, and Muslim Readings on Genesis and Gender (İngilizce). Indiana University Press. ISBN 978-0-253-21271-9.
- ^ Anchor Bible Series (İngilizce), 27 Şubat 202511 Haziran 2025
- ^ "Bible (King James)/Isaiah - Wikisource, the free online library". en.wikisource.org (İngilizce). 21 Temmuz 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2025.
- ^ a b "Lilith, Lady Flying in Darkness - My Jewish Learning". www.myjewishlearning.com. Erişim tarihi: 11 Haziran 2025.
- ^ "Babylonian Talmud: Shabbath 151". halakhah.com. 2 Haziran 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2025.
- ^ Shaked, Shual (2013). Aramaic Bowl Spells. pp. 120–130.
- ^ Ebeling, Erich; Meissner, Bruno; Edzard, Dietz Otto Reallexikon der Assyriologie Vol. 9, pp. 47, 50. De Gruyter.
- ^ Astour, Michael C. (1965) Hellenosemitica: an ethnic and cultural study in west Semitic impact on Mycenaean. Greece. Brill. p. 138.
- ^ Archibald Sayce, Hibbert Lectures on Babylonian Religion 1887.
- ^ Charles Fossey, La Magie Assyrienne, Paris: 1902.
- ^ Fossey, Charles (1902). La magie assyrienne; étude suivie de textes magiques, transcrits, traduits, et commentés. Robarts - University of Toronto. Paris E. Leroux.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Lilith Efsanesi 26 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
-
Lilith -
Lilith
